Ernest Marku/
Ky është titulli i një vepre studimore të autorit Llesh Kola, i cili, me një punë kërkimore disavjeçare dhe me skrupulozitet për t’u admiruar, ia ka dalë që t’i prezantojë një lexuesi dashamirës ndaj historisë e diplomacisë, kronologjinë e mardhënieve 100-vjeçare SH.B.A-Shqipëri, permes dokumenteve të Departamentit Amerikan të Shetetit. Autori është treguar i kujdesshëm që, para se të na paraqesë dokumentet arkivore të konsultuara prej tij, të bëjë një rezyme të situatës politike të kohës kur është prodhuar dokumenti në fjalë; si dhe, pa harruar të përmbledhë informacionin që buron nga këto dokumente, duke e parë sërish çdo gjë në një kontekst politik koherent. Natyrisht, përvoja e tij si diplomat karriere, e ka bërë zotin Kola që të jetë skrupuloz deri në fund në paraqitjen e këtyre dokumenteve, duke kryqëzuar informacionet që vijnë nga relacionet e ministrave amerikanë, të akredituar në vende të ndryshme europiane, si dhe ata respektive të akredituar në SH.B.A. Kjo metodë prezantimi, e kalit disi durimin e lexuesit, por nga ana tjetër të ofron mundësinë që, nëpërmjet nuancave të ndryshme të të shprehurit diplomatik, të krijosh një kulturë të përgjithshme mbi këtë fushë, apo të kuptosh ndikimin dhe orientimin paksa ndryshe të aleatëve perëndimorë, ndaj çështjeve shqiptare. Vlen të theksohet se gjuha e tekstit është e gjallë dhe korrekte, struktura e ndërtimit të fjalisë është e tillë që e lehtëson mjaft qasjen me mirakande të lexuesit; gjë e cila flet për një profesionalizëm dhe për një kulturë e erudicion të gjerë të autorit, si dhe për një punë të admirueshme të redaktores Albana Deda.
Befasitë dhe risitë historike, që zbulohen në këtë botim, janë të shumta e të gjithanëshme, cilësi kjo që mban gjallë kureshtjen e lexuesit, duke rritur pritshmëritë, nga kapitulli në kapitull. Gjëja e parë që zbulohet në këtë vepër, është fakti që dokumenti i parë diplomatik, ku përmenden shqiptarët, në Departamentin Amerikan të Shtetit, nuk është ai i viti 1914, siç publikonte historiani i mirnjohur, Paskal Milo; por këto dokumente për shqiptarët, shtyhen edhe më tej, deri në vitin e largët 1880. Ndoshta kjo ndodh, siç argumenton autori parathënies së këtij botimi, profesor Ksenofon Krisafi, për arsye të deklasifikimit periodik të dokumenteve sekrete, nga ana e Departamentit të Shtetit; gjë e cila na i rrit pritshmëritë dhe krijon kushtet për të lindur shpresa, se një ditë do të dalin në dritë dokumente edhe më të hershme të shekullit të XIX, pse jo edhe atij të XVIII. Është kënaqësi që lexosh, se si diplomati amerikan, Kasson, në relacionet e tij të vitit 1880, përshkruan “…përfitimet “bujare” që Malit të Zi mori nga Fuqitë e Mëdha, nëpërmjet traktateve famëkeqe anti-shqiptare, si ai i Berlinit, dhe vetëm tre muaj para Berlinit, nga Traktati i Shën Stefanit”. Natyrisht që këtu, për lexuesin shqiptar të mirinformuar në histori, nuk ka asnjë risi; por risi përbën lajmi se, edhe Departamenti Amerikan i Shtetit, qysh në atë kohë, ishte në dijeni të këtyre rrethanave.
Interesante janë ngjarjet e majit të vitit 1915, kur Marina Ushtarake Italiane, vendosi të kontrollonte çdo lëvizje të anijeve në detin Adriatik dhe kur, Ambasadori Amerikan në Itali, i bën një notë zyrtare Ministrisë së Jashtme Italiane, ku e cilëson këtë vendim si një shkelje të të drejtave të një vendi si Shqipëria, e cila nuk ishte pjesëmarrëse në Luftën I Botërore… Llesh Kola, paraqet të gjithë panoramën e komunikimit diplomatik mes dy shteteve, SH.B.A-ve dhe Italisë, deri në nëntor të atij viti, kur ngjarje të tjera më të rëndësishme e eklipsojnë këtë problematikë. Për sa i përket Konferencës së Paqes në Paris, në lidhje me ndikimin amerikan aty, autori sjell disa të dhëna interesante, siç është parimi i propozuar nga ata dhe i pranuar nga Konferenca se “përzierja e përfshirja e Fuqive të Mëdha duhet të ndalet dhe, përpjekjet për të arritur unitetin kombëtar nëpërmet masakrave, duhet të braktisen” Në dokumentet e Departamentit të Shtetit, Llesh Kola ka gjetur edhe opinione mjaft interesante, siç ishte ai Lordit Hobhouse, i cili shoqëronte Lordin Bayron në Shqipëri, në fillim të shekullit XIX. Ai shkruante për popujt që formonin Perandorinë Osmane: “Vetëm shqiptarët janë të vetëdijshëm për kombësinë e tyre, popujt e tjerë janë grupuar sipas besimit të tyre fetar”. Po ashtu edhe deklarimet e zotit Aubaret (Obare) delegat francez i Komisionit për Lindjen e Rumelisë, më 1880; i cili shprehet: “Ata janë shqiptarë para çdo gjëje. Nëse është e vërtetë se katolikët janë të lidhur ngushtë me fenë e tyre, është po ashtu e vërtetë se ata, bashkë me myslimanët, janë qytetarë me ndërgjegjie të lartë kombëtare, që dashurojnë tokën, respektojnë shumë zakonet dhe i vendosin ato mbi gjërat e tjera”. Leitnant-Koloneli Amerikan, Miles, do të deklaronte në Konferencë se: “…sllavët e jugut dhe shqiptarët, ishin aq shumë të ndryshëm, madje edhe të kundërt në të gjitha karakteristikat, aq sa ishte e pamundur të pritej që ata të jetonin në paqe, brenda të njëjtit kufi politik, edhe për shumë breza që do të vinin”.
Në lidhje me njohjen e Shqipërisë nga ana e Shteteve të Bashkuara, dokumentet janë të njohura ndaj autori nuk bën shumë komente mbi to. Interesante janë divergjencat e qeverisë amerikane dhe asaj britanike, në lidhje koncensionet e vajgurit në Shqipëri. Zoti Kola përshkruan me mjeshtëri, komunikimin diplomatik mes këtyre qeverive, për të mbërritur te nota verbale e Sekretarit të Jashtëm Britanik, që i dorëzon Ambasadorit Amerikan në Londër, ku ndër të tjera shprehet: “Ministri Britanik e mbështet koncensionin, por ai (koncesioni) nuk është i karakterit monopolist. Qeveria Britanike, është plotësisht dakort në parim me pikëpamjen amerikane, për parimin e dyerve të hapura dhe të mundësive të barabarta në konkurim”. Kuptohet qartë, ndikimi amerikan në demokratizimin e jetës e së shoqërisë shqiptare, edhe pse të iniciuara nga interesa të tjera. Ministri Amerikan në Tiranë, pasi Noli deklaroi se nuk do të kishte zgjedhje deri në mars të vitit 1925 (muaj që ai nuk e priti dot si kryeministër) do ta cilësonte Qeverinë Noli si “… të përkohshme, në një kryeqytet të përkohshëm dhe që vepron në mënyrë të paligjshme, sipas një kushtetute të përkohshme”. Nga ana tjetër, autori Kola, përshkruan plot elokuencë evoluimin e qëndrimit amerikan, nga refuzimi, pritja e deri te njohja e Qeverisë së Zogut, si dhe e monarkisë më vonë. Sekretari i Shtetit, Frenk B. Kellog, udhëzonte Ministrin Amerikan në Shqipëri, Hart, që t’i dërgonte një notë zyrtare Ministrit Shqiptar të Punëve të Jashtme, ku ndër të tjera thuhet: “Me udhëzimin e qeverisë sime, kam kënaqësinë të njoftoj Shkëlqësinë tuaj, se Qeveria e Shteteve të Bashkuara, e shtrin njohjen në Mbretërinë e Shqipërisë…” Vihet re se nuk njihet cilësimi i Mbretit Zog si Mbret i Shqiptarëve, por vetëm i Shqipërisë.
Në lidhje me pushtimin e Shqipërisë nga Italia Fashiste, autori Kola, pasi ka kosultuar me kujdes dokumentet e Departamentit Amerikan të Shtetit, bën një deklaratë mjaft interesante, ku thotë: “Departamenti i Shtetit, nuk e njohu kurrë Qeverinë Shqiptare të dalë pas pushtimit Italian të Shqipërisë…”. Gjatë Luftës II Botërore, Sekretari Amerikan i Shtetit, Hull, nënvizonte se “Ish-Qeveria e Mbretit Zog, mund të konsiderohet si e pezulluar dhe përçarja e fraksioneve në perëndim, ka penguar në formimin e një grupi me karakter përfaqësues”. Kurse pak më poshtë, ai shprehej: “Nuk kemi askënd, të cilit mund t’i dërgojmë një ftesë për ndonjë konferencë ndërkombëtare, që të mos jetë i paragjykuar më tej, nga institucionet politike të vendit”. Autori i këtij botimi, sjell të dhëna mjaft interesante mbi dakortësimin anglo-amerikan, për mosnjohjen e Qeverisë së Beratit, qëndrim i cili do të ndryshonte me kalimin e kohës. Këshilltari Amerikan, Kirk, do të relatonte në nëntor të vitit 1944: “E vetmja rezistencë që ka mbetur, është ajo e rretheve katolike në veriperëndim të vendit, rreth Shkodrës; por nuk është thënë se ata, do të luftojnë më tej me Frontin Nacional-Çlirimtar, kur ai të dominojë krejt vendin”. Llesh Kola ka pasqyruar me profesionalizëm, të gjithë evoluimin qëndrimit amerikan në lidhje me njohjen e Qeverisë Hoxha. Siç del nga konsultimet me dokumentet e Departamentit të Shtetit, amerikanët kanë qenë gjithnjë konsistentë, në kërkesën e tyre për zgjedhje të lira. Me ndërprerjen mardhënieve diplomatike dhe largimin e Misionit Amerikan nga Shqipëria, në vitin 1947, Nënsekretari Achson, do të deklaronte në një intervistë se: “Ai nuk do të fliste për Shqipërinë, sepse shqiptarët kishin vepruar në mënyrë tronditëse kundër tyre, kundër Misionit që u dërgua në Tiranë dhe shqiptarët e dinë shumë mirë se është e nevojshme për ta, të veprojnë në mënyrë të civilizuar dhe të përmbushin detyrimet e tyre… Durimi ynë me shqiptarët, ka mbaruar”.
Me rastin e provokacioneve greke në kufi, në gushtin e 1949-ës, autori Kola na ka sjellë një dokument mjaft të rëndësishëm, i deskriptuar nga takimi midis përfaqësuesve amerikanë, Bishop e Summers dhe anëtarëve të delegacionit grek, Rendis e Spiropoulos. Në memorandumet e përfaqësuesve amerikanë, të datave 21 dhe 22 gusht, arrihej në përfundimin se: “Argumentet greke nuk bindin, nëse ka pasur një qëllim të dukshëm nga autoritetet shqiptare apo greke, për ta konsideruar veten në luftë me njëri-tjetrin; apo që autoritetet shqiptare, kishin ndonjë të drejtë që të vepronin në emër të Shtetit Shqiptar”. Përfaqësuesit amerikanë, flasin për mungesë autoriteti të qeverisë kuislinge në kohën e pushtimit Italian, për t’i shpallur luftë një shteti tjetër. Qoftë edhe vetëm këtë dokument të na kishte sjellë Llesh Kola, ky libër do të vlente mjaft; pasi nuk ka argument më të fortë politik, apo edhe juridik, sesa ky qëndrim amerikan, në duart e Qeverisë Shqiptare, në bisedimet me Greqinë për abrogimin e Ligjit të Luftës. Në vitin 1980, Departamenti Amerikan i Shtetit, sipas autorit Kola, pasi kishte analizuar situatën dhe po mendonte që ta mbyllte përfundimisht dosjen e Shqipërisë, do të shprehej: “… nuk ka shenja se ajo do t’i ndryshojë qëndrimet e palëkundura ideologjike në favor të një hapjeje, me gjithë vështirësitë që po përballon, pas ndërprerjes së ndihmës ekonomike nga Kina, mbështetësi i fundit i Tiranës”.
Duke përfunduar, mund të them se ky është një libër mjaft profesional dhe i nivelit akademik, i denjë për të mbrojtur doktoraturën në çdo universitet prestigjoz, i rekomandueshëm për studentët e masterave shkencorë në fakultetet e historisë apo programet studimore të diplomacisë; ashtu siç është interesant për lexuesit e vëmendshëm e dashamirës të historisë.