’Në qoftë se Mili të bën pjesë të koleksionit të tij,…ai ju ka njohur ju plotësisht.’’ Jean – Paul  Sartre.

 K O M E N T: Në vitin 1961  Mili  ngarkohet  nga LIFE  të fotografoj katedralen  në Chartres, 40 km. në jug- Perëndim  të  Parisit.  ‘’Chartres  Cathedral,’’ e njohur  gjithashtu me emrin, ‘’Cathedral  of  Our  Lady of  Chartres,’’ konsakruar në vitin 876, i është dedikuar Virgin  Mary. Fotografitë  e   Milit  u  botuan   në  LIFE, 15 Dhjetor të  po atij viti  në  20  faqe,  shoqëruar  me  komente  të  titulluara  si:  ‘’Një monument i  besimit Kristian.’’ , ‘’Shenjtorë  të  gdhendur në gur.’’ , ‘’Hapësira masive drejtë Parajsës.’’- ‘’Trëndafila   prej  guri dhe xhami.’’.

Në  kopertinë,  një   nga  fotot   e   Milit  me  titullin:   Mbretëresha  e  Katedraleve –  Fotografuar  nga Gjon Mili.   Ky  sesion, erdhi  pas vizitës  së  Milit  në 1959 në Toskanë. Pa dyshim imazhet e sjella nga Firence, përqëndruar kryesisht në veprat Mikel – anxhelos, treguan për  pasionin dhe  njohuritë e Milit  për historinë e Lashtësisë, veprat e artit dhe atë çfarë trashëgojmë prej saj. Këto u bënë nxitje për të tjera sesione  që erdhën më pas, si  ato të  Qytetërimeve Greke dhe Romake. Nëqoftëse  botuesve  të  LIFE  u duhej të shkruanin diçka në prag të Krishtlindjeve – që  ashtu   besohet  të  ket  ndodhur –  pse   pikërisht ‘’ Charter Cathedral?’’  Çfarë  kishte kjo të veçantë  nga  shumë të  tjera  në  Francë dhe në  Europë?  Çfarë  fshihej  në   historinë e saj? Pse quhej ajo, ‘’MBRETËRESHA E KATEDRALEVE ?’’   

Mendoj  se  historia e Katedrales , fotografitë e  Milit  dhe  komentet  në  LIFE,  që  shoqërojnë këto  fotografi,  janë  përgjigja  më  e  mirë. Dëshmi  e  shkëlqimit  të  Arkitekturës  Gotike   në   Mesjetë.

Marrë  nga, ‘’Sacred Destination in France’’

‘’Jo vetëm Chartres Cathedral është një nga arritjet më të shquara të arkitekturës në histori, por ruan në mënyrë të përsosur imazhin, dizenjimin dhe detajet fillestare, prej më se 800 vjetësh. Edhe sot qëndron si model i arritjes arkitekturore  të stilit  Gotik në Mesjetë. Sipas  historisë, Chartres  Cathedral  ruan veshjen (mantelin) e Blessed Virgin Mary, kur kishte lindur Krishtin, ‘’ Santa  Camisia’’.  Thuhet se kjo relikë në vitin 876, ju dhurua  Kadedrales nga Charl  the  Bald , nipi i mbretit të  Francës Çarlemanj (Charlemagne, 742-814 ), i cili e mori si dhuratë nga Imperatoresha Bizantine, Irene, gjatë një vizite në Holy Land, Jeruzalem. Kjo relike  e  quajtur, The  Veil of  Notre  Dame  de  Chartres, është  e  lidhur  ngushtë  me  të  dy, qytetin Chartres dhe mbretin Charlemagne. Për shkak të kësaj relike Chartres ka qënë  dhe është një qendër e rëndësishme pelegrinazhi  besimtarësh nga gjithë bota. 

Katedralja mbijetoi nga zjarri i vitit 1134, që shkatërroi pjesën më të madhe të qytetit, por nuk qe me aq fat natën e 10 Qershorit, 1194, kur zjarri i shkaktuar nga rrufetë  përfshiu pothuajse gjithë Katedralen,  me përjashtim të kullës nga perëndimi dhe fasadës. 

Populli u dëshpërua kur mendohej se Santa  Camisia  ishte  përfshirë nga flakët. Por disa ditë më vonë u gjend në  thesarin e Katedrales dhe prej atij momenti  Bishopi  deklaroi se ishte shenjë  nga  vetë  Virgin Mary, që Katedralja të rindërtohej më madhështore

Mbështetje financiare erdhi nga gjithë  Franca dhe  rindërtimi filloi  menjëherë  po atë vit, 1194. Nga viti 1220, struktura kryesore u kompletua dhe viti 1260  shënon  përfundimin  e  rikonstruksionit. Restaurime të shumta i kthyen asaj bukurinë magjepse, një triumf i madh i Artit Gotik.

Në pamjen nga lart  Katedralja ka formën e një  Kryqi  Latin.  Në hyrjen nga  Perëndimi, një sahat  impre –    sionues Astrologjik që datohet nga shek.16-të, tregon jovetëm kohën, por  ditën, javën, muajin, kohën e           lindjes dhe perëndimit të diellit, dhe fazat e hënës.

Dritare  të  shumta  me  mozaik xhamash  me  ngjyra  mbizotërojnë  në  tërë  strukturën. Nga  motivet  e ndryshme  të  përshkruara   në  to, kanë  marrë  emra si, The  Rose  Window,  me  motive  nga  ‘The  last Judgement’, The  North  Rose, përshkruan  madhështinë  e  Virgin   Mary, rrethuar  nga  Engjëj.  Pjesa  e sipërme e hyrjes nga Perëndimi, njohur si Royal Porta, dekorimi  i saj me  statuja  elegante të  mbretërve dhe mbretëreshave dhe figura nga Old Testament, janë një kondensim elegant plotë shprehje.’’

Në këto të veçanta dhe bukuri arkitekturore është përqëndruar Mili në fotografitë e tij. 

Trëndafila  prej  Guri  dhe   Qelqi

   L I F E, 15 dhjetor, 1961.

       Statuja  e  Krishtit, shoqërohet  nga LIFE  me  titullin, Shenjtorë të gdhendur në gur, ku shkruhet:     ‘’Krishti në hyrje me  dorën  ngritur  lartë  në  gjest  bekimi  dhe mbi të drama e ‘The  Last  Judgement’ pasqyrohet  me  statuja,  në qendër  të  të cilave Saint Michael  ndan të  bekuarit  nga e majta   dhe të mallkuarit  nga e djathta. Në  të dy anët, dritare, ku  madhështia e xhamave të ngjyrosur shkëlqen me ndriçimin  e  vetë  parajsës. Muret prej  xhami, sistemi i harqeve  përsëritur  në  mënyrë  ritmike,  jep      idenë e mbajtjes  ndën kontroll të strukturës. Skulpturat  janë të një bukurie dhe arritje artistike aq  të   lartë,  sa  që gdhendës  të Mesjetës,  besimtarë  dhe  ateist vinin nga vende  të ndryshme  t’i studionin ato.

Për ata që e ndërtuan atë në një qytet të vogël  40 km. në Jug-Perëndim të Parisit, Katedralja ishte më shumë se shprehje në besimin e tyre. Ishte një shenjë nga Zoti dhe vetë ‘Virgin Mary’, që besonin se kishin zgjedhur Chartres si residencë  mbi tokë.

Figura e Pitagorës përmbi portikun e derës nga Perëndimi qëndron si simbol nderimi për matematikanin       që udhëhoqi ndërtuesit.

Albert Vataj/

Nikola Tesla mbetet një nga figurat më paradoksale të modernitetit shkencor. Inxhinier dhe fizikant vizionar, autor i dhjetëra patentave që formësuan botën elektrike dhe teknologjike të shekullit XX, ai ishte njëkohësisht mishërim i mendjes racionale ekstreme dhe i një ndjeshmërie pothuajse mistike. Gjenialiteti i tij nuk banonte vetëm në laborator, por edhe në mënyrën e të jetuarit, shpesh të pakuptueshme për bashkëkohësit.

Ndër veçoritë më të spikatura dhe më të keqkuptuara të Teslës ishte lidhja e tij e pazakontë me pëllumbat. Gjatë viteve që jetoi në Nju Jork, ai kalonte orë të tëra çdo javë duke i ushqyer në parqe, duke i vëzhguar me një përqendrim që dukej më shumë shkencor sesa sentimental. Çdo pëllumb i plagosur bëhej menjëherë përgjegjësi e tij. I merrte në dhomën e hotelit, i ushqente, i mjekonte dhe i trajtonte me një përkujdesje që sfidonte çdo normë higjienike të kohës.

Kjo është veçanërisht domethënëse po të kemi parasysh se Tesla ishte një germofob i deklaruar. Ai kishte frikë patologjike nga mikrobet, ndotja dhe infeksionet. Lante duart në mënyrë kompulsive, shmangte kontaktet fizike dhe kërkonte kushte të rrepta pastërtie. E megjithatë, përballë pëllumbave, kjo frikë shuhej. Dritaret e suitës së tij i mbante të hapura që zogjtë të hynin e të dilnin lirshëm, duke e kthyer hapësirën e tij të jetesës në një kaos me pendë, zhurmë dhe erë, një kontrast i fortë me obsesionin e tij për rendin.

Në një rast, ai i kërkoi shefit të hotelit të përgatiste një përzierje të veçantë farash për “miqtë e tij me pendë”. Për Teslën, pëllumbat nuk ishin thjesht zogj qyteti, por qenie me individualitet, me karakter dhe, në një rast të veçantë, me një vend të pazëvendësueshëm në zemrën e tij.

Tesla nuk u martua kurrë. Ai besonte se intimiteti emocional dhe martesa do të ndërhynin në përqendrimin e tij shkencor. Me një sinqeritet brutal, ai shprehej: “Unë nuk mendoj se mund të përmendni shumë shpikje të mëdha që janë bërë nga burra të martuar.” Përkushtimi i tij ishte absolut, pothuaj asketik. Dhe megjithatë, ai pranoi se ishte dashuruar me një pëllumb të bardhë që e vizitonte rregullisht. Deklarata e tij është ndër më tronditëset dhe më poetiket që një shkencëtar ka lënë pas: “Unë e doja atë pëllumb ashtu si një burrë do një grua, dhe ajo më donte mua. Për sa kohë që e kisha, jeta ime kishte një qëllim.”

Në vitin 1922, Tesla rrëfeu se pëllumbi i bardhë i kishte fluturuar në dhomë për herë të fundit, sikur për t’i thënë se po vdiste. Në çastin e fundit, tha ai, një dritë e bardhë shpërtheu nga sytë e zogut, më e fortë se çdo dritë që ai kishte prodhuar ndonjëherë me makineritë e tij elektrike. Kjo përvojë, në kufirin mes vizionit mistik dhe simbolizmit të thellë emocional, e tronditi Teslën. Ai u tha miqve se në atë moment kishte ndjerë se puna e jetës së tij kishte përfunduar. Humbja e pëllumbit ishte, për të, mbyllja e një kapitulli ekzistencial.

Pëllumbat ishin vetëm një pjesë e mozaikut të idiosinkracive të Teslës. Ai ishte i fiksuar pas numrit 3, duke kryer rituale të përsëritura: lante duart tri herë, ecte rreth një ndërtese tri herë para se të hynte, zgjidhte dhoma hoteli që pjestoheshin me tre. Ai i urrente perlat dhe refuzonte të fliste me gratë që i mbanin ato. Këto sjellje, të pashpjegueshme në kohën e tij, sot interpretohen shpesh si shenja të një çrregullimi obsesiv-kompulsiv, por mund të lexohen edhe si përpjekje për të vendosur rend në një mendje që operonte përtej normës.

Dekadat e fundit të jetës së Teslës ishin të heshtura dhe pothuaj anonime. Njeriu që kishte ndriçuar botën me idetë e tij, shëtiste i panjohur nëpër Nju Jork, i gjatë, i dobët, i veshur me rroba të një epoke tjetër, duke ushqyer pëllumbat. Shumica e kalimtarëve nuk kishin asnjë ide se kush ishte. Fama e tij ishte shuar dhe brezi që e njihte kishte ikur. Edhe kur gazetat, herë pas here, botonin parashikimet e tij për të ardhmen teknologjike, askush nuk e lidhte emrin e madh me këtë figurë të vetmuar urbane.

Në këtë kontrast të thellë mes gjenialitetit dhe harresës, mes shkencës së ftohtë dhe dashurisë së pastër për një qenie të brishtë, qëndron madhështia tragjike e Nikola Teslës. Ai ishte dëshmi se gjenitë nuk jetojnë domosdoshmërisht në piedestale, por shpesh në skaje, të kuptuar keq, të vetmuar, duke ushqyer pëllumba, ndërsa mendja e tyre vazhdon të ushqejë të ardhmen e njerëzimit.

Julika Prifti/

Në mbrëmjen e 13 dhjetorit në teatrin Migjeni u dha premiera e dramës “Andra e Shën Nanë Terezës ” me autorë Bashkim Kozeli dhe Justina Aliaj, me regjisor Gëzim Kame. Muzika ishte kompozuar nga Rubin Kodheli.

Në skenën e teatrit Migjeni artistja e talentuar Justina Aliaj ka interpretuar role kryesore për disa dekada. Ajo ka bërë për vete spektatorin shkodran dhe gjithë publikun shqiptar.

Për mua ishte fat të shikoja edhe njëherë artisten e madhe të interpretonte me gjithë fuqinë e shpirtit të saj rolin e Nënë Terezës. Ajo portretizoi një Terezë besimtare, të devotshme, të zgjuar e të afërme, që e donte shumë atdheun e saj e njerëzimin.

Në sallën e mbushur me spektatorë kishte publik të të gjitha moshave dhe shumë të rinj. Skenat ishin funksionale e muzika e lidhur bukur me dramën.

Veç figurave të artit dhe kulturës në premierë ishin edhe autoritete dhe përfaqësues diplomatik, Kryetari i Bashkisë së Shkodrës Benet Beci dhe Ambasadori i Kosovës në Tiranë Skënder Durmishi.

Zbritja e shënjtores në tokë nga lart skenë me një “ashensor” të hapur në pjesën ballore, të mbështjellë me lule në të dy anët, në një sfond blu ishte një zgjidhje fantastike, që e sillte shenjtoren tamam si të vinte nga Zoti.

Mësimet e nënës Terezë që nga lindja deri në vdekje zbulojnë karakterin e saj si njeri, si besimtare e shënjtore. Më prekëse mbetet dëshira dhe përpjekjet e saj për ta parë Kosovën dhe Shqiperinë të bashkuar. Ishte brenga e saj më e madhe e shprehur në takimet dhe bisedat e saj me Presidentin Klinton dhe Ibrahim Rugovën.

“Andrra e Shën Nanë Terezës” do të mbetet në kujtesën e spektarorëve. Justina Aliaj përcjell në formë mjeshtërore mësimet e besimtares së madhe për Krijuesin, dashurinë për njëri tjetrin, për të përballuar jetën dhe sfidat e saj.

Behar Gjoka/

Historia e gjuhës dhe letërsisë shqipe, e vështruar në diakroni dhe sinkroni, gjithnjë e më shpesh, shpërfaqet si një paradoks ekzistencial. Në kohët moderne shndërrohet në një absurd, ku kohët dhe hapësirat përplasen dhe, vihen në një betejë të pamatshme. Nëpër rrjedhat kohore dhe hapësinore, vihet re se:

A – Etërit e gjuhës shqipe të shkruar, Buzuku, Matrënga, Budi, Bardhi, Bogdani, edhe pse në pamundësi komunikimi, megjithatë me librat e shkruar, krijuan hallkat e një zinxhiri të pakëputun, që vuri në udhën e mbrodhësisë lavrimin e gjuhës shqipe.

B – Etërit e letërsisë dhe të kombit, në periudhën e romantizmit, Jeronim De Rada, Naim Frashëri, At Gjergj Fishta, edhe pse në mes tyre, nuk patën kontakte të afërta, me kaq shumë mund dhe sakrifica, arritën që të ngrenë themelet e një letërsie të vlertë, që ka shërbyer si themel i ligjërimit letrar në gjuhën shqipe, në periudhat e mëvonshme.

C – Etrit e shenjave estetike moderne, të pjesës së parë të shekullit të njëzet, Poradeci, Koliqi, Kuteli, nuk reshtën për një çast së vlerësuari të tjerët. Në atë kohë, Poradeci shpallte patriark të letërsisë shqipe At Fishtën, Koliqi udhëhiqte Migjenin, kah rrjedhat letrare, e Kuteli botonte Poradecin e Nolin…

Të treja këto periudha letrare, që limojnë gjuhën shqipe, si gjuhë e letërsisë, projektuan dhe selitën një lidhje dhe marrëdhënie organike, në mes kohës dhe hapësirave ku shkruhej gjuha shqipe, ndonëse në një pjesë të konsiderueshme, pothuajse ishte e pamundur të kishte kontakte, si dhe të komunikonin autorët dhe tekstet e shkruara.

Kur pritej zgjerimi i komunikimit, thellimi i shkëmbimit të përvojave, fill pas viteve 44 të shekullit të kaluar, për shkak të ideologjisë komuniste, e sidomos të vendosjes në jetën letrare dhe artistike të realizmit socialist, nisi paradoksi i madh, ku ca shkrimtarë dolën tepër, ca të tjerë shkëlqyen që në shfaqjen e tyre të parë. Të tjerë, atyre që nuk e deshën dhe e refuzuan realizmin socialsit dhe ideologjinë e monizmit, nuk u dihej as emri. Në skenën letrare mbeti Naimi, Mjeda, Migjeni, mirëpo iku se i përzunë Fishta, Konica, Skiroi, Koliqi, Santori. Hynë në skenë Agolli, Kadare, Arapi, Qosja, Shkreli, Podrimja, e në të njëtën kohë, megjithëse bashkëkohorë me të parët, pak arrinin të dinin për Pipën, Camajn, Trebeshinën, Pashkun, Rreshpen. Pjesa më e madhe e tyre, gdhendën tiparet e romanit, eposit modern, por sërish hartografia është e mangët, edhe në këtë tipologji që ka mbizotëruar skenën letrare, sepse përsëri na dalin shkrimtarë tepër! Kohë paradoksesh që end vonesa dhe reminishenca, ku kohët e reja, gati e kanë ndërprerë komunikimin dhe, duket sikur ia kanë mësyer betejës së fundit, për të shkatërruar, ca pak ngrehina, që ende kanë mbetur në këmbë, në lavrimin e letërsisë.

Liria e shprehjes, me ardhjen e demokracisë, së brishtë dhe të sakatuar, nuk solli lirinë e kaq pritur. Përsëri, në kohën e lirisë së shprehjes, garantuar me ligj, në kohën kur dënohet censura, në kohën kur gojëçorapet e shtuar motive të fundit, nuk lënë kusur, pa lëshuar në media, sërish na dalin shkrimtarët mangut ose tepër. Në këtë kohë të zgjerimit të komunikimit, të automatizimit të qenies dhe të jetës, në fillin përbashkues të fatit të qenies arbënore, në gjuhë dhe letërsi, si mendësi jemi më larg se atëherë kur ishim shumë larg, për shkak të rrethanave të vështirësive të komunikimit, që thurim ndërmjet vedit. Tani gjuhëtarët, jo të nivelit të Çabejt dhe Rizës, më shumë merren me shqyrtimin e letërsisë. Sa ironike, akademikë që moderojnë një mbrëmje letrare! Studiuesit e letërsisë, në bashkëkohësi, ngase i thanë të gjitha, ia kanë mësyer politikës, kush të dalë në krye. Kështu bëri Rugova, Qosja, Hamiti etj… Në këtë nahinë tonë, bjerrakohëse dhe të nginjur në llafollogjema mburrëtoresh, politikanët ligjërojnë si me qenë “akademikër”, madje pa ua kërkuar kush, e akademikët ngrefosen si kaposha, ma zi se politikanët.

Askush nuk merret me punën që ka nën përgjegjësi dhe për të cilën paguhet. Të gjithë, politikanë, oponionistër, akademikë me libra të kohës së Baba Qemos, janë vënë në garë, se kush të zërë vendin e parë në lëmë të gjuhës, letërsisë, albanologjisë. Tirana kërkon të mund me çdo kusht Prishtinën. Prishtina, me goditje nën brez, lëshohet kundër arbëreshëve, Këta të fundit, si të paskëshin shpikur mrekullinë e tetë, janë kundër të gjithëve. Piemontet e Tiranës, Prishtinës, Tetovës, të Arbëreshëve, kacavarren se kush të jetë në krye të podiumeve, të përvjetorëve, ku lëshohen flakadanët e përmallimit… Po të shohësh më me kujdes, segmente dhe persona të caktuar, të këtyre piemonteve, mblidhen në Tiranë, për ta mbajtur ndezur betejën absurde në mes këtyre piemonteve… Eh, gjuha shqipe, letërsia, ishte më pranë dikur, kur ishte e vështirë të kishte kontakte dhe mundësi për ndërlidhje.

Tani që jemi pranë, kaq pranë sa fytyrat rrudhosen nga shkëmbimi i vështrimeve të mllefosura, pushtuar nga ethet “e sundimit” sikur në politikë, se kush të krenarohet me të mbërrimet e mëhallës së vetë. Askush nuk sheh mjerimin ku zhytet secila prej këtyre mëhallave në lamin e të menduarit kritik…Megjithatë, debati për debat, po gadit situatën e mendjeve të hapura, kur shkenca dhe podium, takohen rrallë, sepse tryeza e punës nuk të lë kohë të lire, ndërsa podiumet janë shpikur për të broçkullisur…

Arben Iliazi/

Filmi dokumentar “Shaban Murati-diplomati antitabu”, që u promovua të enjten (11 dhjetor 2025) në një nga sallat e ‘Hotel Internacional” në Tiranë, shkaktoi një tronditje emocionale tek spektatorët. Në këtë produksion të Fondacionit Çamëria “Hasan Tahsini”, realizuar me mbështetjen e dhe përkujdesin e veçantë të z. Alket Veliu, për herë të parë u zbulua profili i plotë i Profesor Shaban Muratit, një personalitet poliedrik, diplomat me aftësi të rralla, humanist, historian, gazetar e polemist.

Filmi i regjisorit të mirënjohur Ylli Pepo (Artist i Merituar) përshkruan me mjeshtëri, çast pas çasti, me një teknikë narrative, gjithë kronologjinë e jetës dhe të aktivitetit të prof. Shaban Muratit. Skenaristi Ben Andoni, pas një hulumtimi të gjatë, na sjell një biografi të kompletuar të Muratit , duke ndriçuar aspekte të panjohura të jetës dhe veprës së tij, duke u bazuar në regjistrimin autentik të ngjarjeve të vërteta, si dhe në deklaratat e drejtpërdrejta të protagonistit dhe të ish bashkëpunëtorëve të tij, përmes intervistave të parapërgatitura, që nga raportet e tij me qytetin e lindjes, Durrësin, aktivitetin si gazetar e diplomat, marrëdhëniet me miqtë, familjen dhe shoqërinë. Filmi paraqet informacion dhe përmban dëshmi bindëse, duke përdorur kuadro të inskenuara për të ilustruar informacionin e paraqitur, si dhe për të formuar pamjen e përgjithshme.

Shaban Murati jetoi 79 vjet dhe përjetoi ngjarje të mëdha gjatë gjithë karrierës së tij, si gazetar dhe diplomat, në rrethana të ndryshme politike e diplomatike. Gjatë kalimit nga diktatura në demokraci, ai nuk është soditës, as një vëzhgues, por një veprimtar i zellshëm në fushën e kërkimeve sfilitëse dhe simboleve ekzistenciale të kombit shqiptar. Profesor Shaban Murati ka një rol të jashtëzakonshëm për daljen nga keqkuptimi i kobshëm i apokalipsit revolucionar dhe shndërrimin e madh antropologjik të shoqërisë shqiptare drejt një shoqërie moderne evropiane.

Gjithë vepra e tij ka si lajtmotiv reformimin e kodit të kombësisë, ruajtjen dhe përcjelljen e vlerave të trashëgimisë sonë kombëtare.

Shaban Murati i ka këshilluar shqiptarët dhe ka motivuar diplomacinë e re shqiptare të mësojnë nga përvoja e popujve të tjerë, si dhe nga përvoja kombëtare, të mendojnë me kokën e vet, të dinë se kriteri kryesor është kombi, të mos bëjnë asgjë që bie në kundërshtim me interesat e kombit.

Vepra e Shaban Muratit është një mesazh, një apel për intelektualët shqiptarë, për diplomatët, historianët dhe studiuesit e rinj, që të rendin pas së vërtetës me guxim.

Shaban Murati përfaqëson një shkollë më vete të diplomacisë shqiptare, duke e nxitur atë të përshtatet me sfidat e reja të integrimit euro – atlantik.

Lajtmotivi kryesor i mbi 20 librave të tij është Shqipëria dhe Kosova, të cilat duhet të ecin me këmbët e veta, të bëhen shtete të pavarura reale, që të kenë integritetin e tyre.

Një këndvështrim mjaft interesant paraqesin analizat e diplomatit Murati për marrëdhëniet strategjike me Turqinë, për marrëdhëniet me Maqedoninë apo Kroacinë dhe është thelluar në analizimin e problemve që qëndrojnë pezull me Greqinë. Në disa libra, të mbështetur edhe nga Fondacioni Çamëria ”Hasan Tahsini”, Shaban Murati ka ndriçuar gjenezën dhe dinamikën diplomatike aktuale të një prej çështjeve më enigmatike të marrëdhënieve midis Shqipërisë dhe Greqisë, që mori emrin “Çështja e detit”.

Ndërsa për çështjen çame Ambasadori Murati është shprehur në mënyrë të qartë dhe prerë, siç tha drejtuesi i Fondacionit Çamëria, Alket Veliu. Sh. Murati e ka përcaktuar çështjen çame si pjesë e çështjes së pazgjidhur shqiptare në Ballkan, si një problem politik dhe historik, me një specifikë të veçantë, e cila duhet trajtuar si e tillë nga diplomacia dhe shteti i Shqipërisë”. Ajo kërkon zgjidhje politike nga marrëdhëniet midis Shqipërisë dhe Greqisë.

Shaban Murati do të ketë gjithmonë ringjalljet e tij të mëdha. Këtë është përpjekur të thotë, në realizimin e tij, regjisori i Ylli Pepo. “Shaban Murati ka thënë gjithçka për popullin, vendin, duke skalitur testamentin e përjetshëm të kombit”, u shpreh me dy fjalë regjisori në fund të shfaqjes.

Ringjalljet e Shaban Muratit nuk kanë të bëjnë vetëm me aktualizimet, apo rivlerësimet e mesazheve antitabu. Në këto ringjallje sqarohet koha, ndiçohet e ardhmja. Analizat e tij janë sinoptike, sinteza të shkurtra e polivalente. Ato dallohen për erudicionin e pazakontë, për sensin e drejtë dhe forcën e arsyes, si dhe për frymën emancipuese të tyre.

I gjithë etosi i filmit e ushqen këtë lexim, sipas një estetike që kërkon të jetë post-moderne, përmes imazheve të pastra me një konsistencë pothuajse prej kartoline, fotove dhe pamjeve filmike me ngjyra të mrekullueshme, si në rrallë filma shqiptarë, që ka sjellë kamera virtuoze e Xhemal Reçit.