Nga Visar Zhiti/

Me poetin turk Ataol Behramoglu u miqësuam shpejt. Mbase shkaku i parë ishin gratë tona, edhe ato u miqësuan menjëherë, por jo, s’do mjaftonte vetëm kjo. Natyrisht as 500 vjetët, kur Shqipëria jonë bënte pjesë në Perandorinë Otomane, edhe pse nuk e zumë me gojë Gjergj Kastrioti – Skënderbeun, megjithëse Eda ime, kur ai u interesua për gjuhën shqipe, po i thoshte se ishte e vetmja gjuhë që u ndalua gjatë sundimit turk dhe s’pati shkolla shqipe. Ai heshtëte.

Dëgjonte me vëmendje. Fliste me kujdes, bëhej i këndshëm dhe i dashur. A thua ndikoi në mbarëvjajtjen e mirëkuptimit tonë, kaq përzemërsisht, një mynxyrë: që kishim qenë në burg të dy, secili në vendin e vet, madje dhe në kohë të njëjtë, unë para tij disa vite dhe pas tij disa vite të tjera. Apo që ishim në një vend tjetër të dy, asnjëanës si të thuash, paqësor, në Rumani, në verën e qytetit Craiova. Por më të gëzueshme e bëri bisedën tonë statuja e tij. Poeti Ataol Behramoglu ka një statujë në atdhe, në Stamboll, ku e shohin të gjithë, edhe ai vetë…​​​

Vërtet, dhe je gjallë? – Qeshëm me të madhe. S’e di se si u hap kjo bisedë, mbase hanëmia e tij, Hülya. ia tregoi hanëmes time, Eda, dhe unë pata kërshërinë që ta shikoja, të ma tregonte, duhet të kishte ndonjë foto të statujës në celular a të vetes bashkë me të, se nuk janë e njëjta gjë, ia thashë, madje duhet të jenë shumë të ndryshëm, besoj.

Ja, ai në bronz, në Parkun Sailer Sofasi, Ataol Behramoglu – poet, duke recituar, në këmbë si tani para meje. Ekrani i vogël i celularit vezullonte si pasqyrë magjike.

E si të duket, kur e shikon statujën tënde? – e pyeta gëzueshëm.

Jam më i ri, – tha. Kaq.

Dhe u ktheva nga e shoqja:

​E cili është më i mirë, ai apo statuja e tij? – e pyeta. Iu zmadhuan sytë. Kishte ca sy të bukur orienti, gazmore dhe ajo si i shoqi, vinte pak më e bëshme.

​Ky! – tha. Pra Ataoli eshte më i mirë se statuja e tij. Absolutisht po. Edhe Ataolit i ndritën sytë. Nuk të besohej që ishte 80 vjeç sivjet, veshur sportiv, madje gazetat në vendin e tij shkruanin me skepticizëm se ai së vonë kishtu nisur sportin e sërfit, të rrëshkiste mbi dallgët e larta të detit mbi një cope dërrasë dhe ia kishte dalë. Çfarë aventure! Qeshi prapë. Trup drejtë, jo dhe aq i hollë, por s’duhej të kishte asnjë problem me shëndetin, në këtë moshë dëgjon vetëm ankesa, tension, zemër… si organ, jo si organ dashurie.

Po i thosha Ataolit që kisha lexuar prej tij në antologji të poezisë së sotme turke, por dhe në antologji të tjera europiane.

Tani që mora vesh që kishte dhe statujë, po kërkoja të dija më shumë dhe po kërkoja. Se edhe statujat janë poseduese. Shkruhej se kishte lindur në Çatalca në afërsi të Stambollit në vitin 1942, ai, jo statuja e tij. Në 1942 në moshën 23 vjeçare kishte nxjerë përmbledhjen e parë me poezi dhe diplomohet në Universitetin e Ankarasë në Departamentin e Gjuhës dhe Letërsisë Ruse në vitin 1966. Në vitin 1970 botoi librin e dytë me vargje “Një ditë patjetër”. Që do të ribotohej shumë herë e deri më sot si një vazhduese e traditës poetike të Nazim Hikmetit (1902-1963) me dukuritë e reja të simbolizmit dhe surrealizmit. Në këtë kohë do të niste të lexonte poezitë veta përpara audiencave të mbushura me studentë. Ndoshta këtu do të kapej njëri nga detajet e bronzta, një gjest për statujën. Por dashuria e tij për Nazim Hikmetin do të ishte një statujë tjetër.

Në vitin 1970 u largua nga Turqia për të udhëtuar, për të zgjeruar dijet në letërsi dhe gjuhë, kështu shkruhet. Jetoi në Londër dhe Paris, ku u takua me Pablo Neruda-n dhe Louis Aragon. Ai mori pjesë në themelimin e “Theatre de Liberté” me seli në Paris dhe bashkëpunoi me të. Boton përkthime të tij në Turqi: Pushkin, në dy volume, proza, M. Gorky, dramat e Chekov. Punoi si studiues/asistent në Fakultetin e Filologjisë Ruse të Universitetit Shtetëror të Moskës, Katedra e Letërsisë Ruse dhe Sovjetike. Në këtë kohë të gjithë studentët shqiptarë, që kishin qenë atje, i kishin kthyer në atdhe. Ishin prishur marrëdhëniet…

Libri i tretë, “Poezitë e rrugës, të mallit, guximit dhe të luftës”, del në Turqi në 1974 dhe kthehet dhe ai vetë dhe punon si dramaturg në Teatrin Komunal të Stambollit. Nxjerr përmbledhjen tjetër “As shi… as poezi” (1976) e kështu me radhë…

Unë do të isha student në Shkodër, kur do të ndeshja emrin e tij së pari, kështu më duket, Ataol, më bëri përshtypje, Behramogllu, duhet të jetë Bajram, në një revistë rusisht, e kishte marrë një shok imi i dhomës në Bibliotekën e qytetit nga një mikeshë, fshehurazi. Poeti tjetër turk, Fazil Daglarxha, kishte poezi të shkurtra, për një natë sa kishim ne revistën, i përktheva…

Ataol B, lexoj, shkon në Greqi dhe takohet me Janis Ricos. Përkthehet në greqisht, pritet mjaft mire poezia e tij, që do të ribotohej disa here atje dhe me lëvdatat e Ricos-it.

Pas okupimit ushtarak të 12 shtatorit 1980, u detyrua të largohej nga posti i tij në Teatrin Komunal të Stambollit.

Në këtë vit mua me çojnë në burgun e Spaçit, i dënuar me 10 vjet burg për poezitë mia.

Libri i fundit i Behramoğlu konfiskohet dhe ai u mbajt në paraburgim për disa kohë.

Në vitin 1981 mblodhi një seri poezish humoristike dhe kritike, që u muzikuan dhe u konsideruan si një nga shembujt e parë të kabaresë politike turke. Boton përkthimet e tij të poezive të zgjedhura nga vepra e Aragonit, Brehtit, A. Jozef, Lorka, José Marti, Majakovski, Neruda, Petëf, Pushkin, Ricos e të tjerë me titullin “Balladat e trishtimit”.​​​​​U arrestua në mars 1982 së bashku me anëtarët e tjerë të komitetit ekzekutiv të Shoqatës Turke të Paqes. U mbajtën në kushte mizore në Burgun Ushtarak të Maltepes deri në nëntor 1982, kur u liruan me kusht.​

Unë vazhdoja të isha në burg. Atij iu dha çmimi “Lotus” nga Unioni i Shkrimtarëve Afro-Aziatikë në 1982. Një vit më pas u dënua me 8 vjet punë të rëndë dhe internim të brendshëm. Ikën në Paris me pasaportë tjetër. Më tregoi se bënte sikur nuk dinte turqisht në dogana, e provokonin gjithë natën në gjuhën amë dhe ai memecëronte. Nis punën në Institutin Kombëtar të Sorbonës për Gjuhët dhe Qytetërimet Orientale, në Qendrën për Poezinë Krahasuese. Përfaqësonte Turqinë në Festivalet Ndërkombëtare të Poezisë, etj, etj.

Tek ne as që bëhej fjalë për ndonjë amnisti të të burosurve politikë. Po përgatitej revolta e dytë, ajo e Qafë Barit.

Në 1985 në Gjermani u botuan në turqisht dy librat e tij të rinj me poezi: “Turqia, vendi im i trishtë, toka ime e bukur” dhe “Letra vajzës sime”, etj, etj.

I shfajësuar nga të gjitha dënimet, ai u kthye në Turqi në vitin 1989. Edhe unë isha liruar nga burgu, por pa asnjë të drejtë, qoftë të ushtrimit të profesionit tim, mësues, as të botimit apo atë elektorale.

Ataol botoi poezitë e tij të mbledhura në tre vëllime (1991-1992), të ripërpunuara vazhdimisht, ndërsa unë kisha dorëzuar për botim librin tim të parë me poezi “Kujtesa e ajrit”, por s’kishte letër në këtë kohë. ​​​​​​​​​​Poezitë e tij janë përkthyer gjerësisht dhe botuar në disa gjuhë të huaja. Në vitin 2003 u nderua me “Çmimin e Madh të Poezisë” nga PEN-Turk Ndërkombëtar.

Nga këto kujtuam dhe atë pasdite rumune në vilën që kishte qenë e diktatorit Çaushesku, ku do të lexonim poezi, të kujtonte shtëpitë e pritjes së udhëheqjes në Shqipëri, si e realizmit socialist, muret metaforike të të cilit i mallëngjenin ende ca tipa kritikësh impozantë, pa vepra, që, pasi kishin dështuar totalisht në krijimtarinë e tyre të mirëfilltë, u ishin kthyer çështjeve posdiktatoriale, kinse posmoderniste, grindjet e dikurshme që kush nga ne do t’i këndonte më shumë Partisë dhe Enverit, na i servirin sot si shkolla, atë ngjirje zëri si disidencë dhe revanshojnë për të mbrojtur atë hierarki që mbeti nga atëhere.

A ka problem të tilla në Turqi? Në Rumani jo kaq bajate sa tek ne. Në njërën nga tryezat e mëdha, ndanë pllakave të porcelanta me vizatime, që Çaushesku i pëlqente, por për ca si ato në Shqipëri i kishin futur burgjeve, përballë Ataolit dhe së shoqes ishim Eda dhe unë e pranë nesh miqtë tanë, studiuesi dhe esteti Luan Topçiu dhe poeti Jeton Kelmenti nga Kosova. Teksa pinim birra krajove po bisedonim çlirshëm, ç’na vinte. Folëm për Sami Frashërin që Ataol e çmonte shumë, por nuk e dinte që poeti kombëtar i shqiptarëve, Naim Frashëri, që e njihte sigurisht, kështu tha, të ishte vëllai i Samiut. Dhe ra fjala për shkrimtarin nobelist, Orhan Pamuk. Po, tha, është shkrimtar turk. Kaq. Nobelin unë do ia kisha dhënë më parë Jashar Qemal, e kisha dhe mik… Hallall, përgëzova dhe qeshëm.

Pastaj Ataoli me humor do të thoshte se më të persekutura se ne, janë gratë tona, që na kanë marrë ne. Ne jemi ish të burgosur, ato janë të burgosura në ne. Përsëri të qeshura me zë të lartë, të grave më shumë, tërhoqëm dhe vemendjen e tryezave të tjera. Ataoli u kthye nga unë, sa i ngjante statujës se vet, dhe më pyeti me seriozitet:

Dua një mendim tëndin?

Patjetër.

Mua më kanë futur në burg në Turqi me akuzën si komunist e ty të kanë futur në burg komunistët… dhe rrimë bashkë kaq miqësisht. Pse?

Po ju si e mendoni? – ia ktheva pyetjen me pyetje.

Ma thuaj ti, pastaj unë.

Mjeshtër, – po flisja me kujdes, – ju në vendin tuaj jeni rebeluar prej padrejtësive, keni parë si janë shkelur të drejtat e njeriut, keni kërkuar barazi dhe ata në krye ju kanë parë si kundërshtar dhe kundërshtarët e tyre ishin komunistët. Kurse në vendin tim sundonin komunistët, socializmi real, barazi në fakt s’kishte, askush nuk i mbronte të drejtat e njeriut, luftë klasash dhe çdo të pakënaqur ata e shihnin si kundërshtar. Dhe kishte kundërshtarë doktrinarë, që i dënonin rëndë, me burg, pushkatim… Kurse ne na bashkon njerëzorja, doktrina e poezisë.

Ashtu është, – u kënaq Ataol. – Dhe unë kështu mendoj, s’kam tjetër.

Dhe do të na shkruante nga Stambolli: “I dashur Visar, e dashur Eda! Ndihemi sikur e kemi njohur-njëri-tjetrin në një kohë shumë të gjatë… Tani jemi në Foça (Phokaia) në shtëpinë tonë verore. Pse nuk vini të kalojmë bashkë mrekullueshëm këtu në detin Egje, me peshk dhe raki turke?…”

A do ta ketë takuar shtatoren e tij? Shihen shpesh? Dhe në letrën tjetër do të na shkruante sërish, se “poezinë tënde e lexoj si letrat intime të vëllait tim… dhe siç kam shkruar përpara derës së shtëpisë tonë verore, me çmim detin mahnitës të Egjeut, dera është e hapur për miqtë e dashur… Ataol & Hülya.”

Në vend që t’i përgjigjesha me një letër tjetër, u ula të përkthej disa poezi të tij. Poezia është statuja e gjallë e tij.

11 poezi

nga Ataol Behramoğlu

PËR (MOS)NDARJEN

DHE DASHURINË

I​​​​​ U ndamë në jetë dhe vdekje

Dy trupa të ndarë.

Me zemrat e ndara.

Zërat tanë të ndarë njëri nga tjetri.

Duart tona të ndara. ​​​​​​​​ Aromat tona. U nda zgjimi

ynë i përbashkët në shtrat. ​​​​​ Të qeshurat tona. Lotët tanë. Ëndrrat

të ndara nga njëra-tjetra.

Nata e errët e shpirtit

Papritmas mbylli gjithçka.

PARA FYTYRËS SË DASHURISË

Dije se i njerëzimi i gjithë është miku yt, vëllai yt, vajza ime ​​

Qëniet njerëzore vijnë nga dashuria, jo nga urrejtja, vajza ime ​​

Mbaje nderin lart përballë padrejtësive, ​​​ Përunjgju para fytyrës së dashurisë,

vajza ime.

HARMONIKË

I çmendur jam pas sirenës së trenave ​​​​​​​ Në stacionet e vegjël, kur bie borë. ​​​​​​​ Gratë buzëqeshin pas perdeve, ​​​​​​​​ Unë kapem në dritare, ua bëj me dorë.

Dhe shkruaj një poezi, dhe këndoj një këngë

Ulem diku në rrugë dhe qaj.

Befas lulëzoj, ndriçuar nga një brengë,

duke luajtur me harmonikë pastaj.

Çdo natë bie shi në këtë qytet

Dhe rishtas çdo natë unë vdes dhe iki.

S’e fsheh dot, teksa treni rend,

Thuaj ç’të duash, në shkallë hipi.

MACE:

“Lamtumirë, lamtumirë.” me sa dëshirë

Një i tretë la harmoninë në kate.

“Lamtumirë, lamtumirë, lamtumirë.”

Për më tepër a s’ngjan si një mace?

Koka e shokut është tejet e madhe

Në xhepin e tij një roman i Sartrit.

As majtas as djathtas nuk pa fare,

Për në parajsë e shtriu hapin.

Ataoli e urren, kur bie shi,

Ka frikë ta thotë, për kohën mos pyet.

Sa herë ulem për një raki,

Vjen këtu “lamtumira” e tretë.

GAZEL PËR NJË DASHURI

TË ZHDUKUR

Ai diell vere që sytë më verboi,

U kthye në imazh të një dashurie që shkoi.

Një ndjesi humbjeje më sjell nga fëminia,

Tjetërsimin e shkretë të pasditeve të mia.

Udhëtar rrugëhumbur në një qytet-çudi, ​​​​​​​

Që s’e di nga erdhi, ku të shkojë s’e di.

Një jehonë që s’i kthehet më zërit të saj,

përsërit vetveten në zbrazëtirat pa skaj.

Dielli i verës kështu bën pa ngushëllim,

kthen imazhin e një dashurie pa kthim.

NË LËVDRIMIN E LOPËVE

Në jetën time kam parë kaq shumë lopë

sa duhet të shkruaj një poezi lavdërimi.

Lopë nëpër livadhe, që prehen në një sop,

Lopë që kullosin në pafundësi mendimi.

Nëse do thosha për një grua që ka sy-lope, ​​​​​

S’do t’i vinte mirë, do t’i dukej ofendim. ​​​​​ Ndërkaq në sytë e lopëve, ah, çfarë bote, ​​​​​​

E bukur kaq shumë, me sa trishtim!

Kthimi i tyre nga kullotat në mbrëmje

Ndryshe nga kthimet e kafshëve të tjera. ​​​​​​

Asnjë zile, ngatërresë a ngarendje,

Vetëm ndonjë muuu si rënkime të thella.

Janë shenjat e një serioziteti të madh

që disa gjëra durojnë pa ndryshim.

Le të jetë kjo poezi për lopët dhuratë

për qëndresën që japin, sigurinë.

ÇFARË THONË KËNGËT GREKE

Çfarë thonë këngët greke

Për natën, për dashurinë.

Çfarë thonë këngët greke,

Jetën si e dimë?

Çfarë thonë këngët greke

Me atë trishtim që na mbulon nga flokët deri te thonjtë?

Diçka e pathënë mbetet gjithmonë,

Sado që brenda vetes e zbulojmë.

Çfarë thonë këngët greke

A është fundi i një dashurie a një dashuri që fillon?

A është një fytyrë vajze, që nuk do ta shohim kurrë,

Livadheve të një fshati, ku nuk do të gënjejmë kurrë?

Çfarë thonë këngët greke

Me këtë këmbëngulje kaq të butë që s’mbaron?

Çfarë thonë këngët greke,

Me rrahjet që u bashkohen të zemrave tona?

Çfarë thonë këngët greke

Për bukurinë e përjetshme, paqen e përjetshme;

Sado qofsh i mbushur me dhimbje

Ata kanë kaq jetë, kaq përndezje.

Çfarë thonë këngët greke,

Një ditë a do të jenë një këngët të gjitha?

Çfarë thonë këngët greke,

kaq larg… por jo të largëta.

VIII

Me një vdekje a mësohemi dot?

Kështu do të kalojë dhe dashuria që kemi.

Çdo njeri nuk ka veç një fytyrë

dhe as një fat të vetëm.

Kur fle në një shtrat prej guri,

më dhemb në mugëtirë

​​mendimi se pa ty mund të isha ende.

Është natë, zëri i lagësht i erës

më mbush sytë me terr

​​dhe më thërret engjëllin e armiqësisë.

IX

Paç vdekje të mbarë, zotëri, në ndonjë mesnatë kur fryn erë e përgjakur

Vdekje e mirë, ku rrjedh uji më i thellë!

Lërini lulet e akacies të purpurta dhe trëndafilat të rriten bollshëm,

Paçi vdekje të mirë ju, pranvera të shkuara dhe të tashme!

Vjen një vjeshtë e rrëmujshme, mbi gropat e saj të lagura

Një rrebesh shiu kalon i zbathur.

E paç të mbarë vdekjen, zotëri! Goja dhe sytë, kur mbyllen të lodhur nga rënia, me mavijosjet e saj, mirë është të vdesesh.

X

Zemra e thyer si copa xhami brenda meje

mbyll faqet e një libri të rraskapitur. Dhimbje të pluhurosura, shija e një buzëqeshjeje të zbehur.

Tani po mbyll faqet e një jete të rraskapitur, mbyll kështu dyert e një deti plot me mirë-u-pafshim.

FOSHNJAT NUK KANE KOMBE

Foshnjat nuk kanë kombe,

E ndjeva për herë të parë larg atdheut tim.

Foshnjat nuk kanë kombe

Njëlloj e mbajnë kokën kudo në botë,​​ Vështrojnë me të njëjtën kërshëri në sy, ​​​​ kur qajnë, zërin e kanë të njëllojtë.

Foshnjat janë lulëzim’ i njerëzimit,

Nga trëndafilat më të pastër, nga sythet e trëndafilave.

Disa janë rrush i errët shpirti.

Disa janë copëza të gëzuara drite.

Nëna, mbrojini bebet tuaja!

Etër, mos t’ju rrëshqasin kurrë nga mendimet

Të heshtin, të heshtin, mos i lini të flasin,

Kush do të bisedojë për luftën dhe shkatërrimet.

Le t’i lëmë të rriten me pasion,

Të mbijnë dhe të shpërthejnë si fidane.

Nuk janë të tutë, as të mitë, të askujt.

Janë molla e syve të gjithë njerëzimit. ​​​​​ I përkasin gjithë botës së madhe.

E ndjeva për herë të parë larg atdheut tim,

Foshnjat nuk kanë kombe,

Foshnjat janë lulëzim i njerëzimit,

e vetmja shpresë dhe e vetmja e ardhme.

———————

Përktheu nga anglishtja Visar Zhiti

Behar Gjoka/

Shumëkush që ka lexuar dhe rilexuar poezinë e Lasgush Poradecit, e cila gjendet sidomos tek dy librat poetikë, posaçërisht tek “Vallja e Yjeve”, botim i vitit 1933 dhe në vëllimin “Ylli i Zemrës”, botuar në vitin 1937, ka rrëmihur në shtrate të ndryshme të formatimit të vlerësisë së letrares që shënon dhe shpërfaq kjo përvojë e përveçme e shkrimit poetik në letrat shqipe. Ndonëse në thelbin e vet, formatues dhe përfaqësues, të thënies dhe shprehësisë, poezia e Poradecit, ku përfshihen edhe dy-tre krijimet e fundit, realizuar pas viteve ‘44, ku do të duhet marrë në shqyrtim gjithashtu edhe praktika e rishkrimit të poezive me variante dhe versione të ndryshme letrare. Leximet e gjertanishme, megjithëse të shumta dhe të shumëfishta, për çudi kanë gjezdisur në hapësira të pafundme, më tepër duke e kërkuar identitetin poetik, se sa duke ia shënuar dhe shpaluar cilësitë adekuate që përfton poezia e Poradecit. Nga këto lexime, të larmishme dhe ngulfatëse, ngase të bëjnë ca më tepër përshtypje, po veçojmë disa prej tyre:

– Leximi i poezisë së tij, çuditërisht dhe me krenari është parë si vijim i poezisë romantike, madje me thelb të dëshmuar romantik, çka duket më shumë në parathënien e Frida Zeqos, në botimin e plotë të veprës letrare të autorit, e cila pas një parashtrimi të zgjatuar socio-biografik të poetit, social dhe ideologjik të konteksteve shkrimore, e kundron dhe e vendos krijimtarinë e L. Poradecit, më së shumti si një gjurmë dhe vijimësi e prekshme e romantizmit. Për ta shënuar si të tillë, më tepër ka ndikuar edhe prekja e linjës së tematizimit të librave, si dhe e mbizotërimit të shqyrtimeve të niveleve përmbajtësore, ku mbisundon natyra dhe erotikja, madje këto të kundruara edhe si dy tema të fuqishme në poezinë e romantikes europiane, si dhe të asaj shqiptare.

– Leximi tematik dhe i thelluar në këtë aspekt i poezishkrimit të Poradecit, nga shumica e studiuesve të shqipes, veçse edhe këtu me dallime dhe ndryshesa të prekshme. Pikërisht, nga kjo mënyrë dhe tipologji leximi, Poradeci është projektuar vetëm si poet i natyrës dhe dashurisë, me të drejtë, por edhe është harruar me pa të drejtë se Poradeci ka shkruar poezi kaq të fuqishme edhe për gjuhën, kombin shqiptar, qenien njerëzore si univers, por edhe poezi të natyrës së pastër filozofike. Nga kjo paraqitje e shkurtër preket dhe vihet re se poezia e Poradecit në jo pak raste është shqyrtuar dhe interpretuar nëpër ngushtica të paplota shqyrtimore, madje duke lënë në hije përmasa të përfillshme të fuqisë poetike autoriale. Mbase kjo mënyrë e leximit dhe trajtimit të poezisë së L. Poradecit ka çuar edhe në emërtimin e saj si poezi qiellore, por shpesh edhe si poezi kozmike, me gjasë poezia më e mëvetësishme e pjesës së parë të shekullit të kaluar, që i përkon edhe kohës kur ende shkruanin poezi Mjeda, Çajupi, Asdreni, Skiroi etj., e kohës që kishte nisur të shpërfaqej ylli poetik i Migjenit dhe Nolit, i kohës që poezia fishtiane e sundonte qiellin e letrave shqipe, së paku siç e zëshmon vetë Poradeci.

– Leximi formalistik i poezisë së poetit, duke synuar që të artikulohet tipari më thelbor i shkrimit poetik, fryma moderne, ndonëse edhe në këtë aspekt, shumica e shqyrtuesve të poezisë së Poradecit, ende kanë mbetur në shenjimin adhurues të poetikës së tij, si thelbësisht moderne dhe pa yshtur argumentet, si dhe natyrën e vërtetë të tipareve moderne të shkrimit poetik lasgushian, pra duke shpërfillur faktin se mënyra e thënies, sido që të jetë forma e shprehësisë, shpalos ide dhe mesazhe të qarta, së paku kështu ngjet me poezinë e Poradecit. Ai hyn në poetët më të qartë dhe më të kuptueshëm të letrave shqipe të shekullit të njëzet e këndej, ndonëse edhe shenjat e artit janë edhe më të fuqishme në materien poetike të sendërtuar prej tij.

– Nuk kanë munguar gjatë kësaj ndërkohje të çuditshme, edhe rrekjet për ta lexuar dhe interpretuar poezinë e Poradecit, si me ndoca shenja dhe shenjëzime të dukshme të gjurmëve sociale dhe “revolucionare”, mbase edhe të këndvështrimit dhe konceptimit të tillë, pra si një poezi që mund të rreshtohet, pa shumë zor në tipin e shkrimit poetik të kohës së nevojës dhe dobisë poetike. Për të arritur në këtë përfundim, aspak të themeltë dhe përfaqësues të shkrimit poetik të Llazar Gushos, si tanësi dhe frymë kreative, mëtonjësit e veshjes së kapotës së letërsisë së shërbesës, edhe në pamundësinë e realizimit të kësaj gjase, janë bazuar në poezitë kushtuar vëllezërve Çollaku, miq dhe shokë fëmijërie të poetit.

Megjithatë këto mënyra leximi, padyshim edhe të tjera të verifikimit të letrares së projektuar dhe sendërtuar nga Poradeci, nuk ia kanë mbërritur që t‘ia përcaktojnë vendin, identitetin dhe sidomos rolin që ka luajtur dhe vijon që të luajë poezia e tij, në rrafshet gjithëkohore dhe gjithëhapësinore të letrave shqipe. Ngacmimi për ta parë këtë zbrazëtirë u bë fakti i një rileximi rastësor të veprës poetike të Poradecit, madje i gjthçkaje të shkruar prej tij, ku bën pjesë edhe tema e profesoraturës kushtuar poetit rumun Mihail Emineskut. Emërtimet e bëra deri më tani si poet modern, madje edhe më moderni i gjithë letërsisë shqipe, si poeti më universal dhe kozmik, si poeti më qiellor i të gjithë qiejve poetikë, janë të vlerta, por në përcaktime të tilla më tepër është mbërritur me hamendje dhe përfundime të pjesshme të materies poetike, se sa nga një shqyrtim i thelluar tekstologjik i substancës letrare, ngjizur me aq tharm letrar. Leximi i fundëm, pra rileximi pas një kohe të gjatë, u bë shkasi thelbësor për t‘u ndalur disi më gjatë në krijimtarinë poetike të Poradecit, tashmë me një synim që të kërkohet dhe të arrihet që të shënohen, sa të mundim gjurmët dhe shenjat e identitetit poetik, të këtij mjeshtri të poezisë shqipe.

Kufiri ndarës dhe ura lidhëse e poezisë shqipe

Poezia e Poradecit, pavarësisht konsideratave dhe vlerësimeve të vazhdueshme, shqyrtimeve dhe trajtimeve, interpretimeve dhe verifikimeve të kryera, kohë pas kohe, shumica e tyre të merituara, por edhe jo pak prej sosh të pabaza, është parë dhe shqyrtuar, më shumë në marrëdhënie të përjashtimit të përvojave të mëparshme, por edhe të mëvonshme të shkrimit poetik në gjuhën shqipe. Kjo ka ardhur edhe si pasojë e veçanësisë, por edhe prej synimeve për ta ulur, zbehur dhe zhvlerësuar poezinë dhe poetikën e realizuar prej Poradecit, aq sa të mundeshin, me atë mbrapështinë e mendjes dogmatike. Dyzimi i shqyrtuesve, sidomos për të kontribuar që të hyjë në hije dhe të mbetet atje, lidhet me mosverifikimin e poezisë së Poradecit në përmasën dhe frymën që bart, si shenjë e komunikimit me poezinë e hershme, por edhe si një rimarrje e poetikës së tij në shkrimin e poezisë më pastaj, megjithëse Poradeci, në thelbin e vet mbeti i papërsëdytshëm dhe i paimitueshëm. Vargjet e të dyja përmbledhjeve poetike, si dhe shkrimet e ndryshme, në fakt i japin L. Poradecit një vend të lakmuar:

Së pari: Vepra poetike e tij shënon kufirin ndarës me poezinë e mëparshme, sepse me shkrimin poetik të tij realizohen dy akte themelvënëse për shkrimin e poezisë; – sendërtohet statusi i poezisë/art, më përtej dobisë dhe shërbesës diturake, atdhetare dhe sociale, pra shpërfaqet poezia art i pastër, madje edhe kur këngëton për atdhe dhe moral; – realizohet statusi i poetit krijues/endëtar i letrares, pra duke lënë pas shpine detyrimet e tjera të misionit atdhetar, fetar, social dhe moral dhe poeti, tashmë ka si mision që të realizojë poezi të fuqishme vetëm si shenjë letrare. Deri tek Lasgush Poradeci, mjerisht edhe mbas tij, sidomos poezia e shërbesës socrealiste, e kemi parë letërsinë dhe poezinë shqipe se si ka lënguar edhe prej detyrimeve jashtëletrare, të pashmangshme për rrethanat dhe kontekstet. Mbase, koha punoi për Poradecin, por ka gjasa që edhe vetë poeti, më rebeli i të gjithë poetëve të letrave shqipe, më liriku dhe më i hidhuri në thumbimin e sundimtarëve, të çdo ngjyrese dhe botëkuptimi qofshin, ndikoi për ta përshpejtuar këtë proces të futjes së letërsisë vetëm në hullinë estetike.

Së dyti: Në pikëpamje metrike dhe të strofave, Lasgush Poradeci është poeti me tradicional, madje edhe më shqiptar, në një kuptim të zëshmimit të Shqipërisë, si pak kush me atë nivel thënie dhe shprehësie letrare, poeti që i dha hapësira të reja dhe të paimagjinueshme shqipes, gjithnjë në rrjedhat klasike të shtjellimit dhe shpalimit poetik. I gjithë fondamenti poetik i autorit, në konceptualitet dhe në shkrimin letrar, nuk mundet të lexohet dhe të shqyrtohet jashtë ngjyrimit klasik, të endur enkas dhe me vetëdije të plotë nga poeti. S‘besoj se ka aso verifikuesish që të vërë në dyshim vetëdijen shkrimore, letrare dhe gjuhësore të Poradecit. Por, ky fakt fatlum, pra shkrimi sipas modelit tradicional ra ndesh me shkrimin e poezisë së re, sipas modelit socrealist të Majakovskit, pjesës politike të poezisë së tij, me thyerje të vargut të lirë dhe në situata të tjera. Pas viteve ‘44, pa e shpallur botërisht, por si një situatë vepruese, poezisë klasike, pra tradicionale të Poradecit, studimtaria zyrtare e socrealizmit i kundërvuri poezinë politike të Fan Nolit, si dhe poezinë e vargjeve të lira të Migjenit, pra duke u bazuar më së shumti në socialitetin e poezisë së dy autorëve të tjerë.

Së treti: Poezia shqipe hyri në shtjellat e modernes me poezinë e Asdrenit fillimisht, mandej me poezinë e Poradecit dhe të Migjenit. Këta dy të fundit, poetët më të shquar të pjesës së parë të shekullit të njëzet, ecën në rrugë të dallueshme dhe krejt të ndryshme poezishkrimore. Poradeci, modernitetin e konceptoi dhe sendërtoi si riformatim i poezisë së hershme, mbase si rishkrim në kontekste të reja të vjershërimit klasik, madje duke zënë fill qysh me poezinë e Matrangës, Budit, Bogdanit, të cilët formatohen dhe fytyrëzohen qartësisht në poezinë “Kënga Pleqërishte”, natyrisht edhe duke e liruar poezinë nga misioni detyrues atdhetar, ndonëse edhe këtë ndjesi e riformulon dhe konturon mjaft poetikisht, duke braktisur misionin moral, pa e hedhur tutje, si dhe duke e riafirmuar atë, madje duke mbërritur deri atje sa të synojë dhe të sendërtojë poezi lirike të pastër, pavarësisht tematikës dhe problematikës që projekton.

Pra, modernia në poezinë e Poradecit është në frymë, në atmosferën që krijon, në mendim dhe mesazhe, por edhe në rigjallërimin e aftësive të shqipes së hershme për të kumtuar dhe kumbuar art. Nga ana tjetër, moderniteti i Migjenit lidhet edhe me problematizimin e sociales, si dhe me përmbysjen e traditës së shkrimit poetik, çka shenjtërohet në përmbledhjen “Vargjet e lira”, një tekst që çeli udhën e lëvrimit të poezisë moderne, në përmbajtje dhe formë. Përvoja shkrimore e këtyre dy poetëve, pra e Poradecit dhe Migjenit, sollën shenjat e ligjërimit modern të poezisë shqipe, megjithatë nëpër dy rrugina; Poradeci duke riformuluar poetikën e hershme të shqipes, si mendim dhe strukturim melodik, ndërsa Migjeni në shformësimin e vjershërimit klasik, tashmë duke sendërgjuar poetikën e ritmit të brendshëm. Poezia shqipe e mëpastajme e të gjithë poetëve eci nëpër këto dy rrugina të lëvrimit modern, ndonëse modeli zyrtar bëri ç‘ishte e mundur që ta mërgonte dhe “shporrte” rrugën e hapur nga Poradeci dhe këtë të fundit ta linte në hije, megjithëse nuk i mbërriti plotësisht asnjëherë, falë vokacionit të veçantë poetik që bart dhe shenjtëron kjo përvojë shkrimi.

Sistemi Poetik i Poradecit

Shumëçka është thënë për autorin, e sidomos për veprën e tij poetike. Në jo pak raste ka pasur edhe përpjekje mjaft serioze për ta shënuar dhe, madje për t‘i gjetur rrënjët e sistemit poetik të shkrimtarit. Vetëkuptohet se tiparet e sistemit poetik të një autori, kur edhe është mbyllur procesi, pra jemi në situatën e “ndarjes natyrale” e jo të “vdekjes së autorit”, të sugjeruar nga R. Barti, është e mundur që të hetohen dhe verifikohen:

– Në materien letrare, në poezi dhe në shkrime të tjera të autorit, qofshin edhe të memorialistikës ose të letërkëmbimit të shkrimtarit me të tjerët.

– Në poetikën orale, ku edhe është mbështetur në shkrimin e poezisë, tashmë edhe si riformulim i klasikes dhe shenjave tradicionale të shkrimit poetik.

– Në burimet shkollore dhe librore, aq të larmishme dhe plot sharm poetik, ku edhe do të mëkohet me tharmin poetik.

– Në verbin poetik, personal dhe autorial, ku edhe formatohet, por edhe gdhendet fytyra e poetit më të fuqishëm të letrave shqipe.

– Në endjen e një poetike mistike, ku qarkohet çdo temë dhe imazh, aq sa e ke të pamundur që ta kuptosh dhe shqyrtosh me mjetet e zakonta të interpretimit sociologjik dhe socrealist.

– Në metafizikën që përcjell këngëtimi poetik i Poradecit, si një poetikë e përjetësisë, në të gjitha tonet dhe ngjyresat, qoftë kur i këndon atdheut dhe gjuhës, po ashtu edhe për natyrën, dashurinë dhe për universin filozofik të qenies, por që shpalohet si plotëni në vargun kyç “…dashuronte dashuria…” etj.

Padyshim, në personalitetin dhe veprën poetike të L. Poradecit ka edhe dhjetëra shenja dhe tipare që shënojnë dhe dëshmojnë sistemin, madje edhe gjurmët e identitetit, megjithatë vetëm substanca e librave, pra e librit të parë të titulluar jo rastësisht “Vallja e Yjeve” e shënon dhe zbulon një përmasë të prekshme për çdo lexues dhe studiues, të sistemit poetik të Poradecit, që ka ngërthyer vatrën, vendin e poetit, që më së shumti është vendosur midis tokës dhe qiellit, pra në hapësirën e mesme, prej nga ku edhe lëshon imazhet si sy gjigant i tokësores dhe qiellores, me zërin e poetit, tashmë vetëm si misionar i artit. Pasi ka kryer rrotullimin në hemisferën qiellore/tokësore, mu sikur një udhëtim dantesk në parajsë, tashmë kupton se ka edhe një aspekt të hapur për eksplorim dhe zbulim. Vetë titulli i përmbledhjes “Ylli i zemrës” tregon se poeti nuk i ka shkëputur lidhjet me qielloren, sepse prania e yllit e lajmëton më së miri, por si nëntekst dhe shenjim, vetë njeriu, shpirti dhe fryma e tij, janë brum dhe asht i qiellores, por edhe gjurmë e prekshme e tokësores, pra kemi një situatë të dyfishtë të marrëdhënies së qiellores/tokësores/shpirtërores, çka në fakt të fanit udhëtimin e pandërprerë në tokën dhe qiellin e çartur të atdheut tonë, në gjallje dhe në amshim të Poradecit. Pra, qielli, toka dhe njeriu, janë trinia ekzistenciale e jetës dhe e matanëjetës, njëherit edhe e poezisë, mbretëreshës së letërsisë, të cilës i dha ymër dhe lavd, me sa mundi Poradeci.