Hazir MEHMETI, Vjenë

50 vjet në kërkim të artit, traditave, kulturës dhe gjuhës së arbëreshëve 

        Ec djalosh, ec

shkrepe e ndrite me penë

Rininë mbaje, se të mbanë

Shtatëdhjetë vjet në vrapim

Pesëdhjetë vjet në veprim…

                       Mentor Thaqi

At Antonio Belushi: “Ju i dashur vëlla Rexhep Rifati, jeni Apostull i Arbëreshëve me plotë kuptimin e fjalës.  Jeni pjesë e jona, e gjakut arbëresh” .  

                 Projekti  i drejtuar nga Rexhep Rifati në eksplorimin kulturo-historik të fshatrave arbëreshe tani po mbushte gjysmë shekulli. Që kur ishte student me brushën e freskët djaloshare, kamerën e kishte pasion jete. Objektivi i drejtuar aty ky duhet; në afirmimin e vlerave kombëtare shekujve në çdo cep atdheut, aty dhe trojet arbëreshe si pjesë e gjakut të shprishur kombëtar. Nuk e quajti kot miku ynë nga Zvicra, Prof. Basil Schader “Enciklopedi e gjallë” e rrjedhave shoqërore të shqiptarëve në vendin Helvetik. Por, nisur nga puna e tij mbi gjashtëdhjetë vjeçare me përkushtim dhe profesionalizëm si fotograf dhe gazetar,  lirisht mund ta qujmë Enciklopedi e Gjallë e kohës sonë në prezantimit e vlerave.    Rexhep Rifati nuk e donte “lavdin” vetëm për vete, por ai e ndau gjithmonë me shoqërinë e tij, as dashurinë ndaj arbëreshëve nuk e kishte vetëm për vete, por e ndau vazhdimisht me të tjerët. Pesëdhjetë vjet rrugëtim tokave arbëreshe, a nuk është kjo një histori e llojit të vet!  Në vitin e pesëdhjetë të udhëtimeve të tij, pata fatin  të jem pjesë e grupit hulumtuese që ai drejtoi. Në udhëtimet e tij  që nga moti, kishte emra të rinj nga fusha e gjuhësisë, publicistikës dhe kulturës shqiptare nga Atdheu dhe mërgata.
            Fati e deshi që të jem pjesë e tri udhëtimeve të fundit javore. Në qenien time ishte kjo hapje horizonti të ri në njohjen e një pjese të kombit, arbëreshët, për të cilët nuk dinim sa duhet.  Por mbi të gjitha mësova mbi përkushtimin e Rexhës ndaj arbëreshëve, dashurinë e tij vëllazërore e flakëruar në gjakun arbëror. Përkushtimin i tij aq i lartë e takuam gjithandej, kudo: në takime, muze, biblioteka, shkolla e institucione të shumta të cilat organizuan pritje vëllazërore për grupin tonë.   Gjithkund regjistrohej në kamerën e Rexhes  aty edhe flamuri kombëtar me mbishkrimin aq domethënës ARBËRESH.  Udhëtimi ynë i fundit shënonte gjysmë shekulli të rrugëtimit të kamerës profesionale të Rexhep Rifatit dhe ishte simbolikë e veçantë, por  edhe obligim respekti ndaj një pune me vlera kombëtare.     Kudo që shkonim katundeve arbëreshe Rexhën e njihnin, edhe barinjtë e njihnin me të cilët ndalej të kuvendonte, të fotografonte peizazhe në fushat e gjëra arbëreshe.  Sapo shihnim tufa delesh, vetura ngadalësohej derisa dëgjoheshin fjalët arbërisht të bariut drejtuar deleve të tij. Ata nuk ngurronin të bisedonin me ne, përkundrazi, e dëshironin shumë dhe mezi ndaheshin prej nesh kur mësonin se nga vinim. -Ashtu është: Flet zemra e njeriut, e vëllait të një trupi e të një gjaku, – tha njëri prej tyre. 

            Kudo që arrinim të gjitha rrugët ishin të hapura, të gjithë portat shekullore ku kishte shkelur këmba arbëreshe.  
Po vjen Rexha! Rexhep Rifati, vëllai nga Kosova. 
Të gjithë ju  gëzoheshin takimeve me te, kurse Ai me “Shtegtimet e një gazetar” shkëlqente mes tyre.   Veprat në fotografi dhe tekst “ Shqiptarët e Zvicrës -1001pamje” dhe “Shtegtimi i një gazetari”, tani ishin  pjesë e bibliotekave të njohura arbëreshe në çdo lokalitet.
    Por, Rexhep Rifati nuk ndalet deri në përfundimin e librit kushtuar arbëreshëve   me të cilët u mishërua në jetën tij të tetëdhjetë pranverave.  I njohur si Djaloshi Flokëbardhë,  që shpërndanë energji pozitive, shpesh rrugës nga një fshat në tjetrin, na thoshte: “Energjinë e marr nga shoqëria, nga takimet me shokë, me njerëzit që rrezatojnë pozitivistët.  Tani pas kësaj ekspedite me ju unë marr energji edhe për një vit”.    Përmbylljen e projektit mbi arbëreshët, ai e ka të arriturën më të dashur për ditëlindjen e tij festive.  

                Në takimin tonë me personalitete të njohura arbëreshe bisedat ishin të ngrohta, përmbajtjesore  dhe të pa harruara.    Michalo Greko, ligjërues dhe aktivist i njohur na priti në shtëpinë e tij ku kishte një bibliotekë të pasur. Kafeja në tavolinën e drurit e punuar me art nuk harrohet.  Librat që ne i dhuruam e gëzuan dhe pas falënderimit i vendosi në rafte duke mos ndërprerë asnjëherë bisedën.  “Faleminderit! Këto do jenë pjesë e shtëpisë sime për gjithmonë”, tha i ngazëllyer Mikeli. 

    At Antonio Belushi, personalitet i njohur arbëreshe nga Frascinato (Frashëri) i Kalabrisë së bashku me motrën e tij Rinën, edhe pse me peshën e moshës, na priti sipas zakonit arbëresh me këngë në pragun e shtëpisë duke na i shtrënguar duart. 

       “Kur ne jemi të bashkuar, Skënderbeu zbret nga qielli”, një simbolikë në partiturën e trashëguar moteve arbëreshe, ku figura e Gjergj Kastriotit Skënderbeu bashkon e jep shpresë për lirinë e Atdheut të robëruar përtej detit.
          Mirë se na erdhët! Dollia e parë për shqiptarët kudo që janë në botë!  

     At Antonio Belushi, një veprimtar i njohur arbëresh i cili dhe e jep shumë për gjithë kombin. Ai dha ndihmë të madhe edhe për Kosovën me zërin e tij deri në Kongresin Amerikan.          

       Jeni vëllezërit e mi. Më bëhet zemra mal që ju takoi!

        Shtëpia e tij ishte më shumë se një shtëpi, ishte muze etnografik, ishte arkiv,  dhe mbi të gjitha ishte bibliotekë e pasur me libra e gazeta të ruajtura prej shumë viteve.  U mahnitem me arkivimin e shtypit shqiptar gjithandej globit me aq saktësi. 

         Faleminderit për vizitën tuaj librat e dhuruar dhe mbi të gjitha dashurinë që tregoni për arbëreshët!  Vëllai ynë, Rexhep Rifati ka sjellë vazhdimisht njerëz të respektuar mes nesh, me shkrimet dhe fotografitë e tij gjatë gjysmë shekulli, ai e afirmoi kulturë, traditën dhe gjuhën arbëreshe gjithandej botës. Ju i dashur vëlla Rexhep Rifati, jeni Apostull i Arbëreshëve me plotë kuptimin e fjalës. Ne nuk ju harrojmë, jeni pjesë e jona, e gjakut arbëresh. 
      Kënga arbëreshe e traditës në pritje dhe përcjellje të vëllait, nuk ndalej.  U ndamë të mrekulluar nga ajo çka përjetuam e pamë në shtëpinë e njohur të At Antonio Belushit dhe motrës së tij Rina Belushi.    

      Takimet tona të shumta në fshatrat arbëreshe në Kalabri, Sicili dhe rrethina e Barit, përbëjnë një pasuri njohje e shkrimi për të mos u harruar asnjëherë.  Në Shën Sofia (Kalabri), takuam profesorin e shquar dhe drejtuesin e Katedrës së gjuhës shqipe në Universitetin e Kozencës, Prof. Francesco Altimarin, në Ungra takuam profesoreshën e Baletit Brunilda Lato e cila prej vitesh punon në dy shkolla në përgatitjen e balerinëve të ri. Aty takuam këngëtarin Franccesco Maria Fraga – Princi  të cilin e quajnë “Princi” i cili na dhuroi edhe diskun e tij me këngë të lehta arbëreshe. Në Farneta takuam pak banorë, mes tyre motrat Nicoletta dhe Rina Russo të cilat sipas traditës, na gostitën me kafe dhe na mrekulluan me një shqipe të pastër.     Në Shën Mitër ( San Demetrio Corone) takuam edhe skulptorin e shquar preshevar Hevzi Nuhiu, i cili jeton e krijon tani e dyzet vjet në Shën Mitër. Ai dallohet me skulpturat e tij të veçanta në dru që u ekspozuan dhe bënë bujë në shumë qendra të Italisë dhe jashtë saj. Në Shën Mitër në përcjelljen e  Hevzi Nuhiut, vizituam Liceun e njohur shekujve, ku studiuan figura madhore të kombit: Jeronim De Rada, Zef Serembe, Avni Rrustemi, Luigj Gurakuqi etj. Shtëpinë dhe vend qetësinë e eshtrave të Jeronim De Radës, kolosit të Rilindjes kombëtare. 
Në Shën Sofia (Santa Sofia) vizituam dy nga institucionet më të mëdha kulturore të Kalabrisë: bibliotekën prej dhjetëra mija ekzemplarësh dhe muzeun e pasur me kostume arbëreshe, ku drejtuesi i tyre, kustosi, Antonio Franco Miracco, përmes një shqipe të rrjedhshme, na ofroi një informacion të detajuar dhe disa disqe gramafoni me muzikë arbëreshe. 
        Vizitat e fundit prej tri javësh nuk mund të përmblidhet thjesht me një shkrim rasti, këtu do preket shkurtazi vetëm pjesa e parë në Kalabri. Shpresojmë në vizitat tjera së bashku me Rexhep Rifatin dhe librin e tij të botuar kushtuar arbëreshëve, aq i vlerë dhe i pritur nga të gjithë.   Shëndet e shumë kërkime të reja Djaloshit  Flokë e Zemërbardhë! 

Pritje
Po bredhin mendimetMbi supe peshë të randëKanë mbajtGjysma fjalësh e premtimeshQë u thanë.U vyshkën n’ pritjeMe lotët në sytë e çiltërU përvjelenE diku u zhdukënSe di nga vajtën,Apo thjesht u thanë?Në plagë të vjetra që kore kanē zanMos gërvisht se mallkimi do të zērë!Mos e prek lulen e kujtimitQë në fletën e bllokut ështē tharë!Do të shkërmoqet kaq keqSa as grimcat sdo dish ku vanë .
Mos i thirr ato fjalëtT’ujitmet me lot e me bëlbëzitmet e kohësQë i mshehu aq fortSa vitet nan petk t’kohës po i mban
Mos këlthit kot me kot!Mos thuajSe ish jeta që rrengje punoi !Jo sbesoj ,Jeta se mbajti dotPeshën e mëkatit që ia vunë mbi supeNpër rrugët e botēsHallakatun për me kapPër flokësh ate fatin e bardhëQë spo t’avitet.Mos ki dert se mbijetojplagt e mia mësova ti kuroj.Me lot,heshtje ,qetësiIa dola t’shpërndaj shpresēnDhe ditët e randa plot mërziNē atë ditën plot aromë pishashE gurgullime të lumitQë m’freskonMe ato rreze në ato majaN’shpirt m’shëron

2-Poezi në shpirt
Shpirti bukur qendisurPlot me poeziZemra bukur ujdisurPlot me gjallni
Varg pas varguShpirtin plotTan mrekullitëQë i ka kjo botë

N’kët botëPlot me vaj e lotShpirti do t’qetohetVec me një fjalë t’ngrohtë
Nji varg I amēlPlot me dashniSjell n’kët botPlot me djallzi

Nji buzë e qeshurNji shpirt qendisurMe ojna e fjalëBukur ujdisur
Ah kjo poeziaPlot ngjyra e dritëTan botes me lotPërcjell mrekullitë
N’livadh tan me luleE bukra poeziDo mbeshtes kokënAty të rri
Të shëroj shpirtinMe vargje e fjalëQē botës mbarëShprese ti fal

3-Aromë dheu
Brazdat frymuan aromë tokeMijëra rreze drite shpërthyenBashkë me frymën e mjaltuar të tokësMe bisht t’synit sythet e sapoçelmeM’përshëndesinMireseerdhe bijë e tokēs
Mbas plugut t’randQi kish maskuarT’ftohtin e dimnin e gjatëMshef ish n’ mbulesën e tokësAfti I kandshëm I dheut që ma rriti shtatinE ai avulli I tokësQë më bëri me krahë
Në rrajt e tokësTë të parëve të miAsht ajo kreniaSe jam tek ato kufinjtëE moçëm që shtun krenarinëQë na rritën e na banë burra e gra
O dheu I amëlI vendlindjes që fort dhembMbrujtun prej gjakut e munditT’babës e nanës punëtoreQi s’pushoi njiherëDuke shkrifëtu npër duarDheun e rrafun prej dhemtës e sakrificësBashke me avujt e tokesSë mbrujtun e vaditun me djerse e mund

4-Po vjen pranvera
Në skutat e fshehta të shkurtit ,Fshehur jane sythet e lulesS’marsit ,që pret me çil
Aty janë fshehur qindraBulza luleshQë presin me shpërthy si ngaher
Qielli frymon freskiE brymon n’livadhT’sapo shpërthym tan hijeshi
n ‘plasat e tokësNihet ofshamaE ngutja e nanës natyrë me shperthy
Dimnit ngadalë po I grisetPetk I randëDielli nplasat e revePo shndrit pa ja daShpejt do flakoje pranveraE di sdo presë ma
N’eshtna e n’trup po nigjojSe gjaku po shkrihetPo rrjedh n’damarFryma e bekumja prag pranveraPo vrapon me ardh
N’pragjet e ngrimeNga afsh I dimnitPo shkrin lang I sertë jetsori mugujve t’parë të pemëveJasemin e lule mimozeÇelun ,zverdh skuq e zbardhPo ngutet pranvera me ardhe

5-Shpresē
Mbledh I kam tan ngjyratNë atë veroren lidh për doreE tan buzeqëshjet do I thur kurorë dashnieMe ia dhuru tan botës Bashkë me ngjyrat e pranverësMe dasht me shu tan luftnat Tan dhimtën e fmive me sytëI çiltër e t’lotumLotët e përzim me pluhnin e kuq tē bombardimeveAromat e kandshme Me I rujt e me I mbledh Me I ba gjerdan shprese e vese bashkëMe ia dhuru nanave Që në krah ua prunë djemtëBij ,ju ratë pēr atdhe tujnE lulet e livadheve do ju knojnë kangē trimnie
N’sytë e njomun nga loti e dhemtaShoh rrēnojat por dhe shpresënSe për hir të fmive luftrat do rreshtinDo dalë pranvera dhe për ta Do çelin tan ngjyratJo sdo ketë ma luftraVec kangë e tinguj t’amël bylbylashPa pra do nihen zanat e natyrës Që ngushëllim për gjithkan kan me u ba
Do vijë pranvera do vijëDo mërgoje tmerret e luftratSytë e fmive do buzëqeshin Plot ngadhnimBota do ngjyroset me tan dashninëDo vinë ato ditē do vinë.

Rafaela Prifti/

Rreth pesë dekada më parë autori dhe animatori bashkë me një ekip të ri i dhanë audiencës filmin vizatimor Pika e Ujit, nga të parat prodhime të kinematografisë shqiptare në këtë  zhanër. I ulur para monitorit në studion e tij në Wiskonsin, piktori 70-të e ca vjeçar, ilustrues i rreth 40 librave për fëmijë, pjesëmarrës dhe fitues në disa Festivale Filmi në Shqipëri, Amerikë, Francë etj., tani i angazhuar në disa projekte filmike, kujton bashkëpunimin e parë me Naum Priftin dhe paraqet një panoramë të detajuar për filmin vizatimor shqiptar. Vlashi e quajti Naumin “njërin prej shkrimtarëve të rrallë të letërsisë për fëmijë në Shqipëri”. Ai shprehu konsideratë për regjisorin Bujar Kapexhiu, për të gjithë pjesëtarët e ekipit realizues dhe artistë të tjerë. Ndonëse është nga themeluesit e filmit vizatimor shqiptar dhe nga animatorët më të talentuar e të suksesshëm, Vlashi, me sinqeritet dhe vërtetësi, shprehë konsiderata dhe vlerësime për shumë kolegë. Disa herë në bisedë u mata t’i them se ky tipar i përbashkët me babain tim mund të jetë “sekreti” i miqësisë së tyre të gjatë, por jam e vetëdijshme se të dy ata, mjeshtri i fjalës si edhe mjeshtri i ilustrimit e kanë ditur  këtë që në bashkëpunimin e tyre të parë te Pika e Ujit.

Biseda me Vlash Drobonikun e mori nxitjen nga dëshira për të mbledhur urimet e miqve të babait tim Naum Prifti për ditëlindjen e 90-të, por u duk qartë se aty ishte veçse pika e nisjes.

Ku nis historia e Pikës së Ujit? 

Mund të them se nga kontaktet e para me botimet në shtypin periodik si revista Yllkat, Fatosi dhe Pioneri dhe nga ku kisha fillesën time të ilustrimeve për fëmi. Kisha kënaqësinë kur aty më binin në  dorë përrallat dhe rrëfenjat e shkrimtarit Naum Prifti. Po unë gjithashtu kujtoj dashamirësinë dhe xhentilesën e tij ndaj autorëve të rinj të cilët ai i vlerësonte dhe ndihmonte. Unë pata fatin të ilustroj shumë autorë si Bedri Dedja, Shpresa Vreto, Gaqo Bushaka, por do ta veçoja kënaqësinë që më jepte ky shkrimtar në ilustrimet e mia. Për fat bashkëpunimi ynë përkon me fillesat e filmit vizatimor. Në vitin 1975 së bashku me operatorin Tomi Vaso, ne realizuam të parin film vizatimor shqiptar Zana dhe Miri. Natën e Festivalit të Filmit në sallën e Pallatit të Kulturës më afrohet shkrimtari Naum Prifti dhe më thotë “Vlash, të përgëzoj për filmin. Kam një tregim shumë të bukur për film vizatimor. “ Unë atëherë i referova që ne të dy bashkë të merrnim kontakt me Bujar Kapexhiun. Këtu nisi Pika e Ujit – një film me metrazh gati me tri akte, i realizuar në teknikën e kartonit të lirë me ngjyra. Po t’i referohemi procesit krijues për kohën që po flasim, pra pikërisht në mars të vitit 1976, unë isha në procesin e vizatimeve dhe animacionit të filmit. Pika e Ujit është një personazh shumë i bukur. Ajo siç e thoshte edhe rrëfenja shëtit gjithë Shqipërinë. 

“Pika e Ujit shtëpinë e kishte në malin e Tomorrit…” shkruan Naumi.  

Dhe unë ilustrova Beratin dhe malin pa e shkëputur nga pjesët e tjera të atdheut ku autori me kaq dashuri përshkruan udhëtimin e saj midis personazheve të ndryshme të rrëfimit. Nga gjithë pikat e ujit u krijua ky personazh i vecantë ku shfaqen kontradikat mes dashurisë e xhelozisë në rrjedhën e ngjarjes. Ky film u prit shumë mirë nga kolektivi i Kinostudios dhe pati fatin të debutonte në Festivalin e Dytë të Filmit Shqiptar ku u vlerësua me çmimin e parë si filmi më i mirë vizatimor. Ky ishte gëzim për të gjithë. Për Bujarin si regjisor, për mua si piktor-animator, për operatorin e filmit Tomi Vaso, për kompozitorin aq të talentuar të shumë filmave vizatimorë e artistikë Ferdinand Deda, montazhieren Elsa Bushati, operatorin e zërit Vangjel Leka, si edhe piktorët Natasha Vodica, dhe Lefterija Mella. Por ishin zërat e bukur të Mërkur Bozgos, Eva Pëllumbit, Angjelina Xhara e Mirketa Çobanit, që i dhanë jetë këtij filmi, të cilin edhe sot e kësaj dite fëmijët e shikojnë me admirim. 

Ju thatë se bashkëpunimi juaj i parë përkon me fillesat e filmit vizatimor.

Kinematografia shqiptare për sa i takon filmit vizatimor ishte në fillesat e saj atëherë. Ne të gjithë bashkë po hidhnim themelet dhe Pika e Ujit grupoi një ekip të përgatitur që me kalimin e viteve u bë edhe me kompakt në realizime të tjera. Por bashkëpunimi im me shkrimtarin nuk përfundoi këtu. Unë shkoja në shtëpinë botuese Naim Frashëri ku mblidheshin autorë, redaktorë, përkthyes e ilustrues. Kujtimet e mia më të bukura të  asaj kohe janë të lidhura me takime e shkëmbime mes artistëve dhe krijuesve. Nuk e harroj kurrë pedagogun tim Pandi Mele…dhe  artistë si Safo Marko, Spiro Kristo. Ajo ishte shtëpia e letërsisë, pjesë e së cilës ishte Redaksia e Ilustustrimeve për Femijë prandaj unë  e quaj edhe shtëpia e bashkëpunimit të krijuesve. Kam ilustruar rreth 40 libra për  fëmijë dhe ende vazhdoj të punoj në këtë zhanër. Sipas traditës së Institutit të Arteve, unë e kam mbrojtur diplomën time me grafikën ilustrative të librit Qershiza të shkrimtarit Bedri Dedja. Aty mora edhe angazhimin për të bashkëpunuar me shkrimtarin dhe tashmë mikun tim më të  afërt Naum Prifti. Në vitin 1979 isha piktori i përrallës Lepurushja Beta Gatuan Ëmbëlsirë që  është një nga më të bukurat e shkrimtarit Naum Prifti.  

Pika e Ujit është  realizuar përpara katër dekadave në  Shqipëri. Si ndiheni ju kur fëmijët e sotëm të cilët kanë përpara syve dhe në  duar grafika të një teknologjie të avancuar e pëlqejnë atë film vizatimor? 

Filmi vizatomor në Kinostudio mund të thuhet se ishte si fëmija i vogël, krahasuar me filmin artistik dhe atë dokumentar që kishte një traditë e përvojë pune disa vjeçare. Megjithatë në pak vite filmi vizatimor arriti të ngrihej shpejt në sajë të  artistëve të talentuar si Bujar Kapexhiu, Artur Muharremi, Tonin Vuksani, Boris Ikonomi, Gazmend Leka, lista është e gjatë, por shumë nga ne ishin djem e vajza të sapo diplomuar ose që ndiqnin shkollat, si për shembull Esperanca Ikonomi, Artan Maku, Stefan Taçi, Jani Zhonga, Majlinda Agolli, Xhovalin Delia, Niko Anagnosti, Gëzim Qendro, Shaqir Veseli, Albert Malltezi, Bledar Gërxalliu, Agron Mesi etj. të cilët kanë kontribuar shumë. Redaksia me redaktorë të përkushtuar si Vllasova Musta dhe Stavri Pone ishte ajo që mblidhte materialin letrar. Mbaj mend diskutimet që mbaheshin në Këshillin Artistik të drejtuar nga nën/drejtori artistik i Kinostudios Kristaq Dhamo, më  vonë Vath Koreshi e Luan Rama. Kur vinte koha e shfaqjes së filmi në  kolektiv, ishte një moment i përbashkët emocionues për realizuesit. Filmi Vizatimor, me vizatime, kartona apo me kukulla ka një  karakteristike të vetën. Ai duhet të konceptohet ose struturohet në tridimensional klasik. Mendoj se aty është bërë punë kolosale me mundesitë dhe mbështetjen që kemi pasur ashtu sikurse kishim një komunikim shumë të mirë me njëri-tjerin. Ka patur filma të shkëlqyer siç kishte edhe filma jo fort të realizuar. Por në thelb mund të them se ato i shërbyen botës fëminore, me subjektet, legjendat, përrallat dhe temat e ditës. Shkatërrimi i Kinostudios ishte goditje fatale. Nuk e di nëse ishte pazotësia jonë apo e shtetit që nuk arritëm ta mbronim atë ashtu sikurse u ruajt Televizioni Shqiptar. Tani Kinostudio është vetëm një kujtim. Ata filma janë vetëm një kujtim i atyre viteve. Në Shqipëri u debatua që filmat e realizuar në kohën e komunizmit të mos shfaqeshin më. Por ajo është historia jonë, histori e filmit artistik, dokumentar, vizatimor, Natyrisht ne jetuam në atë kohë kur shteti investonte për politikën e tij, por krijuesi shikonte rrugë të ndryshme për sa i përket krijimtarisë. Në kohën e sotme numri i filmave vizatimor është shume i pakët si pasojë e mungesës së financimeve. Shumë regjisorë të rinj dhe të talentuar që kanë mundur të trajtojnë tema me shumë interes kanë qenë të papërkrahur financiarisht. Është për të ardhur keq që Zana Varvarica, Stefan Taçi, Gazmend Leka, Gëzim Qendro ishin artistë me potencial të cilët hoqën dorë nga krijimtaria. Fenomeni pozitiv janë Festivalet e Filmit. Pavarësisht nga prodhimet e pakta, ringjalljen e filmit vizatimor e sollën artistet e talentuar në festivale si AniFest Rozafa nën drejtimin e regjisorit Artan Maku. Edhe Dropulli Film Festival, Ballkan Film Festival e përfaqësojnë zhanrin në nivel ndërkombëtar. 

Ju e trajtuat temën në këndvështrim të gjerë duke vlerësuar gjithë trashëgiminë tonë kulturore të animacionit nga fillesat në sistemin e kaluar dhe deri në kohën e sotme.

Në Francë regjisori Artur Muharremi  fitoi çmimin e Festivalit të Kanës për filmin më të mirë vizatimor, por mediat shqiptare nuk i dhanë hapësirë. Në Greqi regjisori Jani Zhonga është fitues i shumë çmimeve, po ashtu Robert Qafëzezi në Francë dhe regjisorë të tjerë. 

Unë kam 25 vjet që jetoj në Amerikë dhe ëndrra për të krijuar e ka mposhtur lodhjen time si punëtor derisa arrita të krijoj një mikrostudio. Tetë filma vizatimor të punuar në studion e vogël Life in Frames. Si krijues ju referova temave të ditës. Një prej ngjarjeve më tronditëse për Amerikën dhe gjithë botën ishte 11 shtatori. Unë realizova tetë mijë vizatime me një punë shumë të mundimshme ndërsa jetoja si punëtor dhe si krijues. Ky film u vlerësua dhe nderua me tetë çmime ndërkombëtare. Ardian Murraj që mundësoi bisedën tonë më ka ndihmuar në postproduksion. Filmi tjetër Hudson River Miracle  të cilin e realizova si regjizor dhe piktor, ishte bashkëpunim me kompozitorin Aleksandër Vezuli dhe me montazh nga Ardian Murraj.  Përsëri me Ardianin si montazhier, jam në punë krijuese me një film Vajza e Valëve me autore e vargut të këngës Mjaftore Keraj dhe kompozim muzikor Ruzhi Keraj. 

Rrëfenja e Pikës së Ujit nis nga mali i Tomorit dhe kthehet përsëri aty. Fabula vlen edhe si mësim i qarkullimit të ujit në natyrë. Por edhe unë po kthehem tek fillimi për t’ju pyetur, mes gjithë personazheve që keni krijuar në kaq shumë vite krijimtari, si ju ka menduar në mendje Pika e Ujit. Cili është imazhi që keni për të, ashtu siç është animuar nga ju si një vajzë e vogël me veshje të stilizuar kombëtare?  

Ajo është e veçantë sepse me magjinë e filmiit vizatimor kthehet nga një pikë uji në një vajzë të  gjallë. Po ashtu mettere in scena e shëtitjes së saj nëpër Shqipëri mbi kurrizin e peshkut të artë është e paharrueshme. Unë e vlerësoj këtë vepër për ndjenjën e atdhedashurisë dhe më vjen keq që nuk realizuam më shumë vepra të këtij autori që ka shkruar gjëra kaq te bukura. Emocionalisht, për bashkëpunimin tonë me anëtaret e ekipit, tani në anën tjetër të oqeanit, them se ujërat nuk kanë kufi, ato e bashkojnë botën. Ashtu si dielli ngroh botën, ashtu edhe ajo Pika e Ujit i vadit zemrat tona në çdo kohë.

Mikut tim të hershëm Naum Prifti i them se krijimtaria nuk ka moshë. 

Shënim : Pjesë të bisedës janë redaktuar për të sqaruar dhe qartësuar kuptimin si dhe për shkak të regjistrimit në audio.

Nga Sokol Demaku/

Në veriun e largët të Europës në Skandivai jetojnë dhe veprojnë numër jo i vogël i shqiptarëve nga të gjitha trojet etnike shqiptare, të ardhur nga koha në këto vise. Është interesant se numri më i madh i shqiptareve është vendosur në Mbreterinë e bashkuar të Suedisë e numër më i vogël në tri shtete tjera Skandinaven e Norvegji, Danimark e Finlandë.

Si duket ndikim në vete ka pasur dhe ka luajtur rol në këtë drejtim ka pasur qasja e shtetit nga qytetarit e kjo është në nivel më lart në Mbretërin e  Bashkuar të Suedisë, ku njeriu është në qender dhe ka kujdesin e shtuar për jetës nga shteti.

Në mars të vitit 2007 me iniciativën e adhuruesve të gjuhës, kulturës dhe traditës shqiptare u themelua shoqata kulturore shqiptare në qytetin e vogël por pitoresk të Suedisë Qendra Kulturore Shqiptare ”Migjeni” e cila i kishte dhenë për detyrë vetes që të angazhohet në bashkimin e shqiptareve, ruajtjen e gjuhës, kultures dhe traditës këtu në veriun e largët të Europës.

Detyra kryesore e QKSH ”Migjeni” ishte të angazhohej në integrimin e bashkëkombasëve në jetën dhe shoqërinë e një vendi të ri, ruajtja e gjuhës, kulturës dhe tradites tek fëmijët shqiptar, që tu ndihmohej prindërve shqiptar me fëmijet e tyre në shkollë, të rinjët shqiptar të ken nje vend angazhimi dhe pjekje për të prezentua para opinionit të vendasëve kulturen dhe traditën shqiptare përmes akiviteteve kulturore, letrare dhe sportive.

Së shpejti me angazhimin e pa masë të anëtarëve të saj pas nje muja doli nga shtypi numri i parë i revistes kulturore ”Dituria” ne 250 egzmeplar organ i QKSH Migjeni përmes se ciles bëhej informimi mbi aktivitete dhe te arriturat e mërgates shqiptare ne Skandinavi. Kjo reviste shperndahej dhe shperndahet falas per shqiptaret ne mergatë si dhe në bibliotekat e qyetetve suedeze.

QKSH Migjeni pas një viti aktiviteti të vrullshëm dhe te pandalshem arriti të krijoj edhe organin e dyte me shumë vlerë për informin ”Radio dituria” një radio me program në gjuhën shqipe që mund të përcillet në radiovalet e shteti suedez 92.5 Mhz e që në vitin 2010 arriti të jetë edhe në internet dhe të jete e degjueshme në gjithë rruzullin tokësor pra gjithë atje ku flitet shqip. Ishte kjo një arritje e madhe jo vetëm për QKSH Migjeni por për të gjithë mërgatën shqiptare. Radio9 dituria ka degjues nga të katër anët e botës.

Në 2009 në iniciativën e Bibliotekes së qytetit Borås e cila ka një bashkëpunim solid me QKSH ”Migjeni” për herë të parë u organizua një prezentim i poezisë shqipe këtu në menyrë që tri vite me vonë të marrë tretmanmin dhe emrin Festivali nderkombëtar i poezisë ”Sofra poetike në Borås”, nga ku tani QKSH Migjeni merr dimensione shumë të gjrra bashkëpunimi dhe bëhet e njohur thuajse ne gjithë botën påër aktivitet dhe pune e saj kulturore. Në këtë Festival që edhe ketë vit eshte aktual i XI me radhë marrin pjese 88 poetë në 14 gjuhë botërore e dominate janë gjuha shqipe dhe ajo suedeze. Kështu ambasadorja e gjuhës shqipe zgjeroj flatratë e saja nga veriu në jug e nga lindja në perendim.

QKSH ”Migjeni” është e para që bëri prezsentimin e Etnokulturës shqipe në mërgatë, konkretisht në prill 2012 organzio Revy mode me veshje kombëtare shqiptare nga të gjith viset shqiptare mbajtur në Muzeun e textilit në qytetin ku lindi textili në Borås të Suedisë së bashku me modelisten e njohur nga Gjakova Bora Balaj dhe firmën e saj Bora faschion, e cila revy mode beri jehonë në gjith botën e jo vetëm në Skandinavi. Me rastin e vizitës së nje grupi punues adhurues të artit e kultures nga Tirana në Borås ku në mesin e tyre ishte edhe gazetari dhe publicisti i njohur (i ndjer) Murat Gecaj e tha në pre4zencë të një auditore të gjerë miqesh e gazetaresh suedez të cilët edhe e preznetuan në radio dhe gazetat ditore ketu se ”QKSH Migjeni” qenka një Ambasadore kulture në Suedi, e që kjo për cod ditë, per cdo vit po vertetohet me vepra dhe pune të palodhshme të anëtarëve të kësaj shoqate kultore. Një gjë të tillë do e vertetojme edhe me aktivitete nderkombetare te saj konkretisht me bashkpunimin me qytet shqiptare në Shqipëri dhe ato shqiptare në Maqedonin  e Veriut këtu e gjashtë vite me radhë me projektin e perbashket me Tiranën e Shkupin ”Java e letërsise suedeze në Shqipëri, e Maqedoni e Veriut”.

Këto ditë më ra në dorë një botim i shkrimtarit në mërgim Prend Ndoja në SHBA me titull ”Udhës së mërgimtarit” ku në faqen 188 shkruan:

Një mirënjohje e madhe për punen e palodhshme të këtyre entuziastëve anëtar të Migjen it në Borås të Suedisë e ku për punën e tyre të palodhme mesuam se edhe Akademia e Shkencave e Suedisë në vitin e katërt të aktiviteteve te tyre ndekomkbetare në Shqipëri e Maqedoni e Veriut u kishte nga një cmim prej 20 000 kr për të arriturat e tyre në lamin e gjuhës, kulturës dhe prezentimit të tyre në arenën ndërkombetare.

Është interesante se edhe Ambasadatë e Mbretërisë së Bashkuar në Shkup dhe Tiranë janë mbeshtetëse të të gjitha aktiviteteve të kesaj Qendre në Shqiperi dhe Maqedonin e Veriut, cka i shtynë edhe me këta entuziast që të jenë edhe me prezent në të gjitha trojet shqiptare ku atje ka mundësi bashkëpunimi dhe vullnet e dëshirë.

Ju urojmë suksese edhe më të medha në ketë 15 vjetor të punës suaj të palodhshme dhe ju lumt Ambasador të Gjuhës, Kulturës dhe Traditës shqiptare në mërgatë!