Nga Aurenc Bebja*, Francë – 3 Janar 2022

“Drama” ka botuar, në prill të 1935, në faqen n°126, poezinë e piktores Veronica Haigh dedikuar asokohe Aleksandër Moisiut me rastin e ndarjes nga jeta të aktorit të famshëm me origjinë shqiptare, të cilën, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

LAMTUMIRË DHE AVE ALEKSANDËR MOISI !

Në këtë vdekje të vetme sa vdekje ka!
Kështu vdes drita e ditës me një yll të vetëm
Dhe gjysma e njerëzimit tani fshihet
Pas disa të rënëve prej këtyre syve;
Mbret, subjekt, lypës, shenjtor, poet dhe klloun,
Të gjithë në këtë përmbysje janë goditur.
Por, duke menduar për vdekjen e Moisiut, është e vërtetë
Që me vdekjen e tij vdesin edhe një turmë,
Por kush vajton Moisiun, nuk e vajton më shumë
Si Hamleti, Fedja apo një mori
heronjsh të rënë – Jo! Kush e njihte nuk ka zgjidhje
Por duke vajtuar Moisiun, vajtojmë më shumë zërin e tij.
Sa aktor i mrekullueshëm është ky aktor akoma!
Duke na mashtruar, që të mos harrojmë fuqinë e tij;
Këtu ai shtrihet i pajetë, që mund të shkaktohet nga arti,
Vdekja i ka ofruar atij një pjesë (rol) tjetër,
Të cilën ai e interpreton me mjeshtëri të palëkundur.
Pjesa tjetër është heshtje – Gjithkush është ende.

VERONICA HAIGH

(30 Dhjetor 1940- 30 dhjetor 2021)

Nga NDUE  BACAJ

Me 30 dhjetor të vitit 1940, në  Shkodër  do të perhapej   lajmi i  zi i vdekjes së njerit prej koloseve më të medhenjë të fjales e vepres, At Gjergj Fishtes . “Yndyra” e intelektualizmit , nacionalizmit , por edhe i qytetarisë  së thjeshtë të Shkodrës , Malesisë e  Shqiptarisë do të “vishej” në zi , per  humbjen e  njëres nga mendjet më të ndritura të letersisë , artit , historisë , filozofisë , enciklopedisë , publicistikes , satires , diplomacies e mbi të gjitha të patriotizmit, patriotizmin  e të cilit e gjejmë të memorizuar në çdo hap të jetës , në çdo varg të rreth  50.000 vargjeve të tij poetike dhe në mbi  700 faqe në prozë ,  në mediat  e shkruara  ,  në parlament , në poltiken shqiptare të kohes , në konfernca  e  perfaqësime dinjitoze zyrtare e jozyrtare , kombetare e nderkombëtare  të Shqiperisë… Vlen të shënohet se arkivoli i përmotshëm i At Fishtës ishte mbuluar me Flamurin autentik të Dedë Gjon Lulit të pa shenja robnie, në një kohë kur flamurit tonë kombëtar (pas pushtimit fashist Italian) i  ishin shtuar  dhunshëm simbolet e fashizmit. Pranë arkivolit do t’i  rrinin shumë nga Franceskanët e mëdhenj që bënë epokë…Ndersa fjala e fundit në këtë cermoni mortore u mbajt nga Prof. Aleksander Xhuvani (31 dhjetor 1940). Megjithë këtë unë zgjodha të shoqëroj këtë kujtesë të 81 vjetorit të vdekjes të At Gjergj Fishtës, fjalën e shkëlqyer e domethënëse që mbajti miku i Fishtës, kleriku i nderuem, publicisti e  patrioti HAFIZ ALI KRAJA, fjalë nga e cila citoj: 

“POET KOMBËTAR, O  PATËR GJERGJ.! Një orator, tue dashtë me folë mbi veprat Tueja, rrin shtang e hutohet, sepse ata janë shumë, janë aq të mëdhaja e të madhnueshme, sa asht vështirë me caktue se mbi cilën aso veprash duhet me folë. Vepra Yte o Poet, ka për të formue nji  faqe të shkëlqyeshme në historinë politike të kombit shqiptar, pse, në aktivitetin që ke zhvillue ndër konferencat  politike  ndërkombëtare, nuk kje tjetër veçse me i sigurue kombit tonë të drejtat, qi ai i ka jetike e si ma i vjetri komb në Ballkan. Shkrimtarët e ardhshëm të historisë shqiptare jetën tande politike do ta gjykojnë në bazë të “Lahutës së Malcis”  kryevepra  jote monumentale. Të jesh i bindun o Poet i Madh, se shqiptari me “Lahutën e Malcis” ka për të qenë gjithmonë kryenaltë, siç janë helenët me Iliadën e persianët me Shahnamenë, mbasi, ti, me atë vepër të naltë i ke njoftue botës së qytetnueme psiqikën e karakteristikat ma të ndjeshme të popullit shqiptar. Sot djelmnia intelektuale me “Lahutën…” Tande në dorë të nep besën shqiptare tue t`u betue se idealin Tand të naltë që shprehe për kombësinë shqiptare, do ta ruejnë e do ta mbajnë si gja të shenjtë morale. Gjithashtu edhe populli  mbarë, i fushave dhe i maleve, anë e kand  në Shqipni sot nep besën, se “Lahuta…” e jote në shpirtin e tyne do të sundojë sa të jenë stinë e mote. Trima e gra, djelm e vajza, me fjalën shqiptare të napin besën, se vllaznimi kombëtar, që ti çfaqe në “Lahutë…”, do ta mbajnë me forcë të madhe… Me Ty, patër Gjergj, kombi shqiptar mburret, naltësohet dhe madhnohet para  popujve të tjerë, prandaj sot krejt populli shqiptar të përulet; djelmnia intelektuale vajton humbjen Tande e me lot në faqe të përcjellim me mallnjim e dhimbje në jetën e pasosun”. (https://telegraf.al/hafiz-ali-kraja-nderi-i-fesë-dhe-krenaria-e-kombit-shqiptar).

SIÇ ËSHTË BËRË TRADITË NË KËSO KUJTESASH , MENDOVA TË CITOJ PAK NGA CURRICULUMI I AT GJERGJ  FISHTËS :

At Gjergj Fishta lindi me 23 tetor te vitin 1871 në Fishtë  të Zadrimes , ose në Sapen e Shenjt historike , në shtepinë plot atdhedashuri e filiza të njomë (femijë) të Ndokë Simon Ndocit  dhe bashkeshortes së tij Prenda Lazri. Femijrinë e parë Zefi i vogel (apo famulltari i ardheshem At Gjergji)  e kaloi në  katundin e vetë Fishtë , në mes  tufave të bagetive dhe luleshqerrave ,në mes tregimeve , prrallave  ,por edhe në mes ninullave dhe kengeve të trimerisë ,që në pergjithsi mesoheshin pranë votrës ,shkollës epike të trashigimisë historike nga njeri brez në tjetrin… Fishten e vogel e futen në seminarin e Shkodres, e pastaj në atë të Troshanit ,që u hap nga austrohungarezet…Kuvendi Françeskan e dergoi Fishtën në vitin 1886 për studime teologjike e filozofike, të cilat i perfundoi në  Manastirin e Livnos e të Sutiskes në Bosnje. Me 25 shkurt 1894 celebron meshen e parë ,dhe njëkohësisht fillon rrugën e bukur, por të veshtirë e me privime të meshtarisë në vendin e tij…Shqipëri.        At Gjergj Fishta sa ishte gjallë botoi mbi 20 vepra origjinale, si dhe ka  lënë në dorëshkrime dhjetra të tjera (që do të botoheshin më vonë). Por një kontribut të çmuar Fishta ka dhënë edhe në publicistikë, ku kjo është e pasqyruar në mbi 50 organe shtypi të kohës, madje disa prej tyre të themeluar e të drejtuar po nga ai vetë me në krye Hyllin e Dritës. Vepra madhore e Fishtës kishte marrë vlerësime të rëndësishme të kohës, ku u përfshin në “fondin e Artë” të leteraturës Botërore, duke vënë epitete “superlative” si për: “Lahutën e Malësisë” – Iliada e shqiptarëve, dhe ungjilli i shqiptarizmës, për “Mrizin i Zanave” e “Vallen e Parrizit” – Gëtja Shqiptar, për “Judën Makabe” e “Jorinën” si Shileri shqiptar, për “Anzat e Pernasit” e “Gomarin e Babatasit” u mbiquajt Juventali… “Lahuta e Malësisë” u përkthye në Italisht, Gjermanisht, Anglisht e tjerë duke u bërë kështu pjesë e pandarë e artit, kulturës e qytetërimit Europian e më gjerë. Duke e konsideruar si të tillë këtë vepër shqiptarie e më gjerë, Fishta nderohet nga institucionet shqiptare e të huaja me një sërë dekoratash, çmimesh e titujsh, kombëtar e ndërkombëtar… At Gjergj Fishta është shqiptari i Parë i propozuar për çmimin Nobel. Në vitin 1939 e bënë anëtar të Akademisë Italiane e tjerë… At Fishta ka qënë kryetari i kongresit të Manastirit 1908, ka perfaqësuar Shhipërinë në konferenca ndërkombëare , ka “ndërmjetësuar” vendosjen e mardhenieve diplomatike (me 1922) të Shqipërisë me SHBA-n, ka qënë deputet dhe njëri ndër zërat më të fuqishëm të parlamentit, dhe më kritik të qeverisë , ministrave të asaj kohe, dhe çdo fenemoni apo çfaqje autokratike e kundër interesave të shqiptarëve… Por për “çudi” kur vepra e Fishtës ndalohej në atdheun e tij që e kishin marrë në dorë dreqnit e kuq (komunistët) 1944-1991, nëpër universitetet e Europës  ajo studiohet përkrah veprave të Homerit, Dantes, Gëtes e tjerë, duke u realizuar kështu edhe fjalët e Gjonit, Apostull e Ungjilltarë që thotë: Vetë Jezusi tha se asnjë Profet nuk Nderohet në Vendin e Vet”… Ndërkohë më e keqja do të ndodhte nga komunistet shqiptar kur perveç  ndalimit të vepres (per tu bërë qjefin Moskës e Beogradit), në vitin 1967 do ti tretnin edhe eshtrat e tij ,(thonë në lumin Drin…) së bashku me eshtrat e trimit të urtë Dedë Gjon Lulit e tjerë.. Në vitet e demokracisë disa pushtete vendore, duke perfshirë ( edhe Bashkinë e Malësisë së Madhe , me rastin e 150 vjetorit të Lindjes  të At Gjergjit) e kanë nderuar (pas vdekjes) me titullin më të lartë vendor “Qytetar Nderi”. Ndersa (ish) presidenti i Republikës së  Shqipërisë (Alfred Moisiu) me 28 nëntor 2002 i ka  akorduar At Gjergj Fishtës , dekoratën më të lartë “NDERI I KOMBIT”… 

  (VOO: Me rastin e 150 vjetorit të lindjes të At’Gjergj Fishtës unë autori i kësaj kujtese , kam publikuar monografinë me 232 faqe me titull: At’Gjergj Fishta, Patrioti i madh pendartë i kombit shqiptar – Në vend të një monumenti nga një malësor. Botimi i kësaj monografia është bërë i mundur nga sponsorizimi i  Shoqatës Atdhetare “Malësia e Madhe”, Michigan-SHBA). 

Agim Baçi/

Raskolnikovi, personazh i romanit “Krim e ndëshkim” i Dostojevskit, rrëfen fillimisht se e ka kryer krimin e vrasjes, duke besuar se ashtu do ndihmonte nënën e tij që të mos i mbetej borxh fajdexhesës për pagesën e studimeve, ndërkohë që në vetvete e di mirë se këtë hap e kishte hedhur për të treguar se ai nuk i përkiste turmës, se nuk mund të mbetej anonim. Ky racionalizim i së keqes, ardhur nga pena e Dostojevskit, është ndoshta sot shtegu më joshës i njeriut modern në përditshmërinë e tij. Filozofi amerikan Ulliam Barret, në librin e tij “Njeriu irracional”, shprehet se kalimi nga mospranimi i së keqes në krenimin me fuqinë për t’u bërë i keq, ka vetëm një urë të sigurtë për t’ia arritur- të lërë sa më larg vetes dhe shoqërisë gjykimin moral, sidomos atë gjykim që buron dhe mbështetet në besimin fetar.Shoqëria sot është e rrethuar nga ura të tilla, shtyllat e të cilave janë vetëm klishetë që sugjerohen kudo dhe që synojnë të garantojnë njeriun se makthi, pasiguria apo trullosja vijnë nga mungesa e guximit për të marrë në dorë fatin e për të treguar se mund të fitosh vetëm përmes fuqisë, e jo mendjes e besimit. Në një shoqëri si e jona, që ndaloi ligjërisht për shumë vite besimin fetar dhe që e ka trashëgimi dhënien e fuqisë “nga partia”, që ka trashëgimi nga ideologjia komuniste artin e justifikimit të krimit dhe normalizimin e së keqes, rreziku i normalizimit të të fortit ka qenë një rrezik i përhershëm. Mjafton të shohim praninë e tyre fare hapur në politikë, për të kuptuar se trashëgimia e së keqes ka arritur të ngrejë krye e të normalizojë botën e vet, duke e kthyer dijen dhe dashurinë për dijen në një luks të panevojshëm, madje si pengesë për të ecur përpara.Raskolnikovi i shoqërisë së sotme nuk ka nevojë të vrasë fajdexheshën. Mjafton që ai të ketë në mendje justifikimin se, veprimet e tij të këqija në dëm të të tjerëve janë të domosdoshme për të dalë nga kotësia, nga anonimati. Pasi bindin veten se e keqja është normale “raskolnikovët e sotëm” janë të gatshëm t’i bashkëngjiten kujtdo që do i ftonte të tregonin fuqinë e tyre dhe aftësinë e tyre për të kryer një veprim që, edhe pse do të jetë i keq apo i lig, do t’i bëjë fitues. Në këtë rrugëtim ata i ndihmon bota e pafundme e spektaklit që i provokon dhe josh, që i nxjerr nga kufijtë e normalitetit dhe i fton në fuqinë e duartrokitjeve të masës. Pasiguria dhe frika rrezikojnë të kthehen kështu në mjetet për forcë dhe pushtet, pasi do të vijojë sllogani se vlera morale dhe të menduarit nuk janë më garanci për jetën e sotme.Një njeri të tillë, të braktisur nga besimi, nga arsyeja, e presin më pas dy rrugë- të fitojë me çdo kusht ose të dëshpërohet. Si i tillë, ai është i tëri i veshur vetëm me kostumin e neverisë për të ndershmit dhe të moralshmit dhe çdo kostum tjetër i rri ngushtë, e nxjerr keq, e nxjerr jashtë lojës, së cilës i është futur. Është pikërisht ky, njeriu që i nevojitet më shumë sot politikës, pasi ai është gati të hipë në trenin e rezultateve dhe jo ideve për të ardhmen, që të besojë se veprimet e tij janë të tilla se ashtu i kërkohet dhe jo se ka të drejtë të mendojë apo të vendosë vetë. Ai është njeriu që njeh për të keqe, dhe për jo morale, veç dështimin, ndaj për të shmangur dështimin, ai është gati të bëjë “raskolnikovin e kohës”, duke vënë në plan të parë mosmirënjohjen ndaj gjithçkaje.Diktaturat kanë qenë shfrytëzuesit më të mëdhenj të këtij njeriu, që justifikon gjithçka me klishetë “kjo m’u kërkua”, apo “kaq mund të bëja”, gjë që e kanë përçuar edhe shoqëritë postkomuniste në ndërtimin e marrëdhënieve shoqërore. Trashëgimia kulturore e këtij njeriu pa të shkuar dhe pa besim, e bën një person të tillë një aset të kujtdo që ka nevojë të ndërtojë një shoqëri rezultatesh dhe që për gjithçka të gjejë justifikimin e duhur.“Njeriu mund të nisë të jetë serioz për veten dhe të tjerët vetëm kur vlerëson besimin, pasi kështu lidhet me të shkuarën dhe të ardhmen”, shkruan filozofi Barret, duke iu kundërvënë filozofisë që mbështet dhe inkurajon vetëm njeriun e rezultateve. Për t’u vënë përballë këtij njeriu që shfaqet pa fytyrë dhe pa destinacion, ka vetëm një rrugë: të bëjmë sa më parë pyetjet e duhura sesi mund të largohemi nga shtrati i dëshpërimit dhe trullosjes.

Vivra e bëri të dëgjohet

Kadri Tarelli

Pak kohë më parë, nëntor 2021, shkrimtarja dhe studiuesja Vilhelme Vrana-Haxhiraj, ose “Vivra”, solli në dritë librin e sajt fundit “KANINA E LASHTËSISË DHE PRINCI GJERGJ ARIANITI”. Studim. 

Për autoren e mirënjohur ky është një lajm i bukur dhe shumë i mirëpritur nga lexuesi, sepse i shton edhe një gur të çmuar gjerdanit të artë të krijimtarisë së saj, me afro 60 vepra letrare, një pjesë e mirë si studime të mirëfillta historike dhe filozofike.

Ky libër ka shpenzuar gati një jetë, si mendim dhe dëshirë e tjerur gjatë, për të bërë diçka për vendlindjen, Kaninën. Puna nisi rreth viti 1991, por filloi të marrë udhë, rreth 15 vjet më parë, kur “Përmes gazetës “Kanina”, iu drejtua të gjithë kaninjotëve që t’i sjellin dokumente dhe foto për të pasqyruar “Të shkuarën e Kaninës, ashtu siç ka ndodhur””. Libri faqe. 4. Pas kësaj, mendim, përpjekje, mundim dhe studim për të plotësuar e shtuar materialin e grumbulluar gjatë viteve. E gjitha edhe si amanet ndaj dy miqve të saj që e nxitën: Ardian Klosi: “Studio Arianitët dhe fillo hulumtimet për Kaninën, se mbron gjenezën tonë”, dhe Moikom Zeqo, “Vilhelme! Vetëm ty të takon një studim i thellë për Kaninën”. Libri, faqe. 2.

Çdo kush mund të pyesë: Pse pikërisht Vivra Vranarit iu la porosi kjo detyrë e vështirë? Përgjigja nuk do shumë mundim. Ata kishin besim dhe bindje, se vetëm ajo mund t’ia dalë në krye dhe të sjellë një vepër cilësore, me vlera shkencore-historike me përmasa lokale, kombëtare dhe më përtej. E them këtë, se çdokush nga ne lexuesit dhe miqtë e saj, duke u nisur nga veprimtaria letrare, studimet dhe veprat e botuara, po këtë porosi do t’i jepnim. Mjafton të përmend disa punime me karakter të theksuar shkencor, “Elitat e Mohuara. Krenari Kombëtare”, “Autoktonia e Shqipërisë jugore. Enigma e shekujve”, “Rrugëtimi filozofik i Prof. Dr. Isuf Luzaj”, etj, etj, ku gjallon jo vetëm kultura, njohja dhe përkushtimi, por edhe nervi atdhetar, si për vendlindjen ashtu edhe për trojet shqiptare, brenda kufijve shtetëror dhe përtej gardhit ku jetojnë shqiptarët. Besoj, se këtu ka vend të rendis edhe disa vlerësimet që i janë dhënë autores, që çdo kush nga ne do t’i kishte lakmi: 

1. “Mjeshtre e Madhe e Penës” dhe “Medalje ari”, dhënë nga Presidenti i Republikës. 

2. “Ikonë e letërsisë botërore”, nga  Akademia e Shkencave, Letërsisë dhe Arteve Indiane.

3. “Pena e kristaltë” në Suedi, etj, etj.

4. Anëtare e “Akademisë Shqiptaro-Amerikane e shkencave dhe arteve”, me seli në New York. 

5. Do të duhen dy faqe libri për të dhënë të plotë të gjithë listën e vlerësimeve në botën letrare, brenda dhe jashtë Shqipërisë.

6. Disa libra dhe shkrime janë përkthyer në disa gjuhë të botës. 

Libri nis me poezinë ”Të dua Kaninë”, vendosur në faqen e brendshme të ballinës. Më pas një përkushtim: “Perlës margaritare, të përkëdhelurën e Zotit, parajsës ku kanë folenë dhe prehen Perënditë,….”, duke vazhduar: “Librin studimor të titulluar “Kanina e lashtësisë dhe princi Gjergj Arianiti”, ia kushtoj Kaninës sime të lashtë, vendlindjes së të parëve tanë, si themelues të këtij qyteti me vlera të mëdha historike, atdhetare dhe kulturore. Ia kushtoj gjithë kaniniotëve…….”. 

Duke cituar këto pak radhë, është e panevojshme të përshkruhet përmbajtja, pasi harxhojmë kohën me përsëritje që të lodhin. Ndaj po mundohem të hyj në vlerat e këtij studimi të mirëfilltë, të cilat mund të shërbejnë edhe si subjekt për diskutim mes lexuesve dhe dëgjuesve. 

Së pari: “Kanina ka ruajtur ekzistencën fillestare, qysh kur u mbollën rrënjët e jetës në tokën e saj e saj”. Kështu shprehet autorja në faqet e para, e cila nuk përqendrohet vetëm në kornizën e këtij qyteti të lashtë, por e analizon në kuadrin e kohëzgjatjes dhe vazhdimësisë së jetës, duke e ballafaquar edhe me disa qendra të tjera për rreth saj, të ngritura në brendësi të truallit Pellazgo-Ilir, ku jeta është ndërprerë, nga shkaku i pushtimeve dhe rrebesheve të historisë. Autorja jo pak herë na e kujton, se vetëm Kanina mbijetoi, ndërsa vend-banimet e tjerë u shkatërruan krejtësisht, jeta u ndërpre dhe sot janë thjesht vend gërmim arkeologjik, si dëshmi e historisë sonë, njëkohësisht si vend pelegrinazhi për turistët vendas dhe të huaj. 

Autorja e thekson, por edhe lexuesi e kupton lehte, se kjo pikë strategjike “Ballkoni i Vlorës”, që kontrollon Gjirin e Vlorës, një pjesë të mirë të dy deteve Adriatik-Jon, dhe me shikim shumë larg në brendësi të territorit, vetëm pak kohë ka mundur të jetojë e qetë. Që nga pushtimi romak e më pas, ka pritur e përcjellë lloj-lloj pushtuesish, është rrëzuar e ngritur, djegur, shkatërruar dhe rindërtuar, duke ardhur deri në ditët tona, ashtu madhështore dhe me bukuri natyrore të pakrahasueshme si asnjë vend tjetër. Vetë autorja ndjen dhimbje kur e thotë këtë. Ishte një realitet i hidhur: I gjithë territori Ilirian për shekuj me radhë ka qenë i pushtuar, nga pushtues që i zinin vendin njëri-tjetrit. Kështu ndodhte natyrshëm edhe për Kaninën tonë.

Së dyti: Autore Vivra, ka gërmuar aq shumë në dokumentacion historik dhe arkeologjik, ku mjafton të shikojmë me kujdes referencat, aqsa, kam përshtypjen se në të gjithë kapitujt e parashtruar, është shteruese deri në fund. Nuk po them gjë të re, kur dihet se të gjithë shkencat nuk e prekin fundin, ashtu është edhe Historia. Në këtë rast edhe nëse del ndonjë dokument, nuk bën gjë tjetër veç e plotëson të gjithë veprën, madje i bën nder asaj.

Së treti:  Autorja diku përmend historianin e antikitetit Polibi. (206-118. Pr. krishtit), që thotë: Romakët pasi pushtuan territore të Epirit, shkatërruan 70 qytete, morrin rreth 150.000 robër (Skllevër), dhe miliona kokë bagëti. A i mendojmë pak pasojat e një toke të lënë djerr? Sa kohë duhen për të rigjallëruar veten si popull, pasi nocioni “komb” është shumë i vonshëm? Një citim i tillë është në të gjitha tekstet e historisë sonë. Kam bindje, se ky shënim nxit dhe hap një dritare të re studimi në letrat shqipe: “Zhdukja e racës Ilire, sot shqiptare”, Pse????. Historia është e mbushur me fakte tronditëse.

Prej mëse dy mijë e kusur vitesh, shpopullimi i trojeve ilire, nuk është ndërprerë, madje po përsëritet edhe në ditët tona, siç ndodhi shpopullimi i Çamërisë dhe Dardanisë, gjatë shekullit të kaluar, të cilin bota e quan me një emër tepër vrastar “Gjenocid”, (Mbytës i racës). Mos themi për largimin biblik te viteve 1991 dhe 1997, të shkaktuar jo nga pushtuesi i huaj, por pushtuesi i vetvetes. Ka shkrime dhe libra që flasin hollësisht mbi këto ngjarje historie. Qofsha i gabuar, por një studim i plotë i të gjitha shpërnguljeve, masakrave, dhe shpopullimi masiv, nuk e kam hasur. Është një temë me mjaft interes shkencor, njohës dhe i dobishëm historikisht, si mësim për brezat dhe veçanërisht për politologët tanë.

Së katërti: Autorja është e ndjeshme, ndaj ka guxuar të ngrejë dy probleme të historiografisë shqiptare, që gjallojnë ditën për diell nga fqinjët tanë dhe fanatikët e tyre, duke kundërshtuar si “gabime”, (jo pa dashje) dhe më keq akoma, të fshehjes apo grabitjes së historisë së Ilirëve të hershëm dhe shqiptarëve të sotëm. Nuk paskam gabuar, sepse diku unë kam shkruar, duke i quajtur “Hajdutë të historisë”.

Së pesti: Autorja edhe një herë e ngre zërin e protestës, se pak kujdes i kushtohet ruajtjes së arkeologjisë, trashëgimisë dhe monumenteve që shënojnë sinoret e historisë sonë kombëtare. Në këtë hulli mendimi, shtrihet edhe heshtja apo mohimi i elitave të kombit, që na nderojnë dhe lartojnë virtytet dhe vlerat tona si komb i lashtë. 

Për çdo lexues apo studiues, janë të mjaftueshme këto pak fjalë të thëna nga autorja dhe të vendosura në krye të këtij shkrimi: “Lum kush mundohet të tregojë të vërtetën si drita e diellit. Faktet janë ato që bëjnë historinë, ndërsa historia i  mban gjallë kombet”. Këto të gjitha janë fjalë të mrekullueshme, që na mrekullojnë për nga bukuria letrare e mendimit, të qëmtuara hollë nga historianë të antikitetit, të mesjetës dhe të kohëve të sotme, dukë përfshirë edhe mendimtarë e studiues shqiptarë. Gjykoni pak vetëm këto fjalë të shkruara nga historiani Pauzania: “Burri i parë që ka lindur në botë ka qenë pellazgu, një burrë i dalluar për përmasat dhe bukurinë e figurës së tij, që i kalonte të gjithë të vdekshmit e tjerë për kualitetin e shpirtit”.

Kush ka studiuar dhe ka sado pak njohje historike, e ndjen në damarë, që deri para do kohësh kur ne fituam mëvetësi, historinë tonë na e kanë shkruar të huajt. Është nder dhe detyre, që historinë po e shkruajmë ne vetë dhe për vete, për t’ua thënë edhe të tjerëve të vërtetën, të lavdishme apo të hidhur, siç po bën edhe Vilhelme Vrana-Haxhiraj. 

Znj. Vivra, si përherë ka vendosur që edhe me këtë libër të jetë në paqe me vetveten, njëkohësisht edhe me lexuesin. Në fund të librit ndodhet bibliografia mjaft e pasur, ku autorja ka qëmtuar material, por nuk mjaftohet me kaq, sepse në fund të faqes ka citime disi të gjata, ku shprehet më gjerësisht autori. Ajo e di mirë se gjykimi i historisë bëhet i ftohtë, pasi edhe dokumentet janë të ngurtë e të ftohtë në mesazhe, shpesh edhe kundërshtuese, por që nuk duan të dinë për ndjesitë e historianit, aq më shumë të lexuesit. Veç në fund, kur këndonjësi bindet për të vërtetën dhe mbetet i kënaqur, autori i librit mrekullohet, sepse ka bërë diçka të dobishme. Besoj se edhe Vivra ndjehet e adhuruar për të vërtetën që ka shtruar në sofrën e dijes, për Kaninën e lashtë dhe të re.   

Edhe të tjerë autorë kanë shkruar e po shkruajnë për vendlindjen, secili sipas vendit, njohjes, kulturës dhe këndvështrimit vetjak. Duhen nderuar e përshëndetur nxehtësisht. Kështu edhe Vivra ka bërë një përpjekje të guximshme të shkruajë historinë e Kaninës, që pavarësisht madhështisë dhe trashëgimisë, është një pikë e vogël e territorit Ilirian, që madhohet në sytë tanë, sepse këtu, dashje pa dashje, ngërthehen të gjitha etapat e historisë sonë kombëtare. I gjithë studimi, nuk është pak për nga vlerat edhe për historinë tonë kombëtare, ndaj duhet nderuar e lartësuar madhërisht. E gjitha është një krenari e ligjshme, pasuri shpirtërore, do të thosha një përmendore për vendlindjen, për Kaninën e bukur.

Si studiuese dhe historiane me përvojë, autorja ka vendosur t’i shtojë librit edhe disa elementë të tjerë, që e bëjnë më të plotë e më të këndshëm: 

Si fillim, bëhet fjalë për familjet e vjetra themeluese të Kaninës, si, Vrana, Bega, Bashaj, Fejzaj, Kulaj, Mustafaraj, Kocaqi ose Lamani, etj. Kështu vlera e librit shtohet në dobishmëri për pinjollët e shumtë të këtyre familjeve, të cilët mund të jenë këtu apo shpërndarë nëpër botë, sepse këtu mund të gjejnë e të njohin rrënjët e tyre, në nder të trashëgimisë aq të dëshiruar e të lakmuar. 

 Në vazhdim, janë interesante Intervistat me personalitete të njohura të vendit, të cilët sjellin copëza kujtimesh, të vjetra apo të reja, të dëgjuara apo edhe të jetuara. Kjo është një zgjedhje e mençur që e bën librin të ngrohtë, ku vazhdon të rrjedhë lëng jete.

Një vlerë e shtuar e librit, janë figurat e shquara që ka nxjerr ky truall i vogël me histori të madhe: “Kanina veç lashtësisë, historisë së ndritur dhe kulturës që mbart nga mijëvjeçarët, ka nxjerrë mjaft figura të shquara gjatë shekujve. Janë bij të Kaninës 33 ushtarakë të lartë deri me gradën gjeneral, në Perandorinë e Bizantit……”, – Thotë Vivra, që më pas vazhdon me më të madhin e ditëve të sotme, filozofin Porf. Dr. Isuf Luzaj, birin e Kaninës, i ndëshkuar nga Fashizmi, i dënuar nga Enver Hoxha dhe Stalini, i anatemuar edhe nga Komunizmi, por i dekoruar nga burra shteti, si Presidenti francez De Gol dhe nga dy presidentë të SHBA-ve, Regan dhe Klinton. 

Besoj se në listën e gjatë të figurave më të shquara e më të zëshme, lexuesi pa mëdyshje vendos edhe znj. Vivra, bijën e Kaninës, që në odën e burrave e ka vendin në krye, pranë oxhakut, ballë për ballë me më të diturit.

Për t’u bindur më shumë, po citoj disa vlerësime nga disa pena të  njohura të letrave shqipe:

Dr. Mujo Buçpapaj: “Asnjë shkrimtar tjetër i ndaluar nga regjimi komunist, nuk ka mundur të imponohet me kaq dinjitet njerëzor dhe letrar sa Vilhelme Haxhiraj”.

Akademik, Prof. Dr. Eshref Ymeri: “Kur hyn në universin e fjalës artistike të znj. Vrana-Haxhiraj, e cila operon në tërë regjistrat e gjuhës shqipe, arrin të kuptosh poezinë e madhërishme të ndjenjave që të kaplojnë”, …“Ç’ krim që bëri diktatura komuniste, që kësaj zonje të talentuar ia mohoi të drejtën e shprehjes së fjalës artistike që në rininë e saj”.

Prof. Dr. Fatmir Terziu: “Vilhelme Haxhiraj është një shkrimtare erudite, studiuese e publiciste, me një kulturë që shtrihet në kohë dhe hapësirë të pa matë, që renditet mes emrave më të shquar të letërsisë kombëtare dhe  më gjerë”.

Shpendi Hulësi Topollaj, në librin “Flisni Miq”, shkruan: “Ndofta ka ardhur koha që qytetarët dhe pushtetarët e këtij qyteti heroik, (Vlora), që gjithmonë kanë ditur të vlerësojnë kontributet kombëtare, t’i ngrenë asaj një të tillë statujë, në nderim të përpjekjeve të pareshtura, si për të përjetësuar mjaft figura të lëna në harresë. Gjerdani saj janë librat që ka botuar”.

Ndërsa unë, po shtoj pak vargje: 

-Vivra je vullkan, pse shpërthyet vonë?

-Duar lidhur, gjuhë prerë, 50 vjet sëra jonë”….

………………………………

Princeshë nga sëra, mbretëreshë në letra,

Dru i fortë mbirë, nga rrënjët e vjetra.

Nuk të theu vuajtja, as dhuna e tiranit,

Shpirti yt i lirë, i dha zjarr vullkanit.   K. Tarelli. “Koha në vargje”. “Vivra je vullkan! Faqe 41.

Meditimi më shtyn të shkoj më tej: Kanina vetë është një monument që përballoi rrebeshet e shekujve, dhe kur je ulur ballë për ballë, rrëfen shtruar vitet e mbajtur mbi shpinë. Ndërsa ju Vivra, bijë e atij trualli të shenjtë të vendlindjes, i ngritët një përmendore në letra, që udhëton e kuvendon me çdo shqiptar në të gjitha trevat arbërore, madje edhe nëpër botë. Libri mbahet në dorë, në tavolinë, në bibliotekë dhe mbi oxhak të çdo shtëpie, ku ka frymë dhe nerv shqiptarie. 

Njerëzit e ditur, meritojnë kurorë dafine mbi krye!

Urime znj. Vivra! E bëtë Kaninën t’i flasë historisë dhe t’i dëgjohet zëri.

Kadri Tarelli

Dhjetor 2021.

Prof. Xhelal Zejneli

Millan Shufllaj (Milan Šufflay) lindi Në Lepogllavë, më 8 nëntor 1879, vdiq në Zagreb, më 19 shkurt 1931. Është historian, politikan, përkthyes dhe shkrimtar kroat. Një prej themeluesve të albanologjisë. Autor i të parit roman fantastik-shkencor në letërsinë kroate. Fëmija më i vogël i mësuesit Augustin Shuflaj dhe i Franciska, e lindur Velle fon Forstern (Welle von Vorstern). Nëna e tij ishte gjermane nga Osijeku (qytet në Kroacinë e sotme). Millan Shuflaj kishte dy motra më të mëdha – Angella dhe Zllata. Në vitin 1897 kreu në   Zagreb gjimnazin klasik. Studioi në Universitetin e Zagrebit historinë. Në vitin 1901 mbrojti disertacionin “Kroacia dhe dëshira e fundit e perandorisë lindore nën skeptrin e tre Komnenëve (1075-1180) dhe mori gradën e doktorit të filozofisë. Qysh si student, njihte frëngjishten, gjermanishten, italishten, anglishten, të gjitha gjuhët sllave, latinishten, greqishten e vjetër dhe greqishten e mesme. Më vonë mori njohuri për greqishten e re, shqipen, hebraishten dhe sanskritishten (indishtja e vjetër). Profesori Tadija Smiçikllas e konsideronte si studentin e vet më të talentuar. E kishte asistent në redaktimin e “Codex diplomaticus” të Akademisë. 

Në vitet 1902-1903 studioi në Institutin e Historisë Austriake në Vjenë. U mor me studimin e historisë mesjetare kroate si dhe me të kaluarën e shqiptarëve. U bë edhe historian i Ballkanit. Kishte bindjen se e kaluara e kroatëve mund të hulumtohet drejt vetëm nga pozicioni ballkanik. Me këtë e ndërpret mendimin mbizotërues të historianëve kroatë se kroatët janë përfaqësues të Perëndimit dhe në oponencë ndaj Ballkanit. Historiani, politikani dhe diplomati dhe albanologu i njohur hungarez, i lindur në Sllovaki Lajosh Taloçi (Lajos Thallóczy, 1857-1916), e merr në Budapest ku punon në Muzeun Popullor. Në vitet 1904-1908 aty punon si kustos. Në vitin 1908, Bani (guvernatori) Levin Rauh (Rauch), e emëron profesor inordinar në katedrën e shkencave ndihmëse të historisë në Universitetin e Zagrebit. Në vitin 1912 zgjidhet profesor ordinar. Kur bani Rauh zëvendësohet nga bani Nikolla Tomashiq, Millan Shufllaj u detyrua të largohej nga universiteti. Në fillim të vitit 1915 u mobilizua dhe u dërgua në shërbimin ushtarak austro-hungarez. Për shkak të sëmundjes, u lirua nga shërbimi ushtarak. Tani i shkruan punimet e tij më të rëndësishme. 

*   *   *

Ishte një prej promotorëve kryesorë të idesë „kufiri në Drinë“, si kufi i religjioneve, i qytetërimeve dhe i ndarjes së botës katolike prej popujve jokatolikë. 

Në vitin 1921, në shtetin e ri – Mbretërinë e Serbëve, Kroatëve dhe Sllovenëve (Mbretëria e SKS) u arrestua “për tradhti të lartë”, spiunim në dobi të shtetit të huaj. U nxor para gjykatës, bashkë me Dr. Ivo Pilarin dhe 14 të akuzuar të tjerë. Procesi gjyqësor kundër tyre zgjati prej 2 deri në 25 qershori i vitit 1921. Sipas aktakuzës së drejtësisë të regjimit të mbretit Aleksandar I Karagjorgjeviq (Cetinë, Mali i Zi, 1888 – Marsej, Francë, 1934), këta kishin punuar për shkëputjen e dhunshme të Kroacisë nga Mbretëria e SKS. 

Shënim: Aleksandar I Karagjorgjeviq ka qenë i pari mbret i Mbretërisë së SKS. Në vitet 1929-1934 ka qenë mbret i Mbretërisë Jugosllave. U vra në Marsej të Francës. Për atentatin u fajësuan nacionalistët kroatë. 

*   *   *

Shuflaj deklaron para gjyqtarëve se Kroacisë nuk i duhet një luftë e armatosur si ajo në Irlandë dhe as shkëputje e dhunshme. 

Midis tjerash thotë: “Kroacia e ka të drejtën e vet shtetërore, ndërsa kroatët si një popull politik, e kanë të drejtën e tyre të natyrshme, të drejtën për vetëvendosje. Ndërprerja e lidhjes me ish-monarkinë më 29 tetor 1918, paraqet bazë për shtetin e pavarur kroat. Ky shtet nuk është pjesë e ndonjë kornize të vjetër … Këtu s’kemi të bëjmë me shkëputje! Përkundrazi, këtu kemi të bëjmë me një kornizë të re shtetërore, e cila juridikisht ende nuk është krijuar. Të më akuzoni se unë dëshiroj ta shkëpus shtetin kroat që ekziston, nga mbretëria SKS, e cila juridikisht nuk ekziston, nuk është veçse një lajthitje juridike dhe logjike. (…) Po qe se ndjenja kroate, dëshira dhe ideja për vetëvendosje, për shtetit kroat, besimi për Antantën paraqet mëkat, atëherë unë jam fajtor. Por, këtë ndjenjë, këtë dëshirë, këtë besim e ka i tërë populli kroat dhe i ka shprehur nëpërmjet përfaqësuesve të Banovinës Kroate. Pushteti që më padit, mund ta fitojë procesin kundër meje, por duke qenë se e përndjek tërë popullin kroat, do ta humb procesin para fytyrës së Evropës… Për mua si filozof dhe si një kroat liridashës, fare s’ka rëndësi në qëndroj në bankën e vogël të kësaj gjykate ose të ndonjë ndëshkimoreje tjetër apo më shkarkoni nga akuza, për të dalë në liri, që nuk është veçse një burg i madh, ku mbahet nën robëri i tërë populli kroat, që me ndihmën e Zotit, besoj t’i vijë fundi”.

Shënim: Stjepan Radiq (Stjepan Radić, 1871-1928) është politikan, shkrimtar, përkthyes dhe publicist kroat. Personalitet i shquar i historisë kroate. I pari politolog kroat i diplomuar. Kryetar i Partisë Fshatare Kroate. Më 8 gusht 1928 u qëllua me revole në Kuvendin e Jugosllavisë në Beograd, gjatë seancës. Atentator ishte çetniku serb Punisha Raçiq. Me këtë rast u qëlluan edhe disa deputetë të tjerë kroatë. Stjepan Radiqi vdiq nga pasojat e plagëve të marra.   

*  *   *

Ndërhyrjeve të gjyqtarëve se askush nuk është duke e përndjekur popullin kroat, Shufllaj u përgjigjet: “Për këtë pyetni Stjepan Radiqin, ai është populli kroat”. Po kur të vdes Radiqi? Shufllaj ua kthen: “Populli kroat do të lindë Radiq tjetër”. 

Shuflaj u dënua me tre vjet e gjashtë muaj burg. Dënimi bëri bujë në mbarë botën. Të akuzuarit e tjerë u dënuan: Pavao See me 12 vjet heqje lirie, Rudolf Vidak me 4 vjet, Dragutin Taborshak me 3 vjet e katër muaj, Franjo Shkvorc dhe Jakob Petriç me nga 3 vjet, Josip Drenski Shpolarec me 2 vjet e katër muaj, Ivan Havelka me 8 muaj, Gabriel Kruhak, Florijan Shtromar, Millan Galloviq dhe Ivan Kovaçiq me nga 6 muaj, Dr. Ivo Pilar me 2 muaj, me kusht një vit, ndërsa Sharlota Vidak, Antun Paviçiq dhe Andrija Medar u liruan nga akuza.

Lidhur me dënimet e sipërthëna ka pasur reagime nga shkencëtarë të shumë vendeve  të botës. 

Shuflaj e vuajti dënimin në burgun e Mitrovicës së Sremit (Sremska Mitrovica). Pas transferimit në burgun e Zagrebit, u operua dhe u konstatua se lëngon nga tuberkulozi i mushkërive, nga emfizema dhe se ka probleme me zemrën. Më 2 tetor 1922, pasi e vuajti gjasmën e dënimit, u lirua nga burgu. U vendos te motra Zllata në Zagreb, në Rr. “Gunduliqeva” Nr. 25. Pasi doli nga burgu, përsëri iu përkushtua punës shkencore. Në pranverë të vitit 1928, pranoi ofertën e katedrës së historisë së Evropës Juglindore në Universitetin e Budapestit dhe më 1 qershor të po atij viti, u emërua profesor universitar, por nuk kishte mundësi të shkonte për arsye se kërkesa për pasaportë iu refuzua. Në vjeshtë të vitit 1929, me kërkesën e qeverisë shqiptare dhe të Akademisë së Shkencave të Austrisë, e vazhdon veprën e historianit dhe ballkanologut çek, profesor i Universitetit të Vjenës, Konstantin Jireçek (Konstantin Joseff Jireček, 1854-1918) dhe të historianit, politikanit, diplomatit dhe albanologut të njohur hungarez Lajosh Taloçi (Lajos Thallóczy, 1857-1916) – përgatit vëllimin III të lëndës arkivore “Codex Albanicus”. Dy vëllimet e para të veprës përfshijnë periudhën prej vitit 344 deri në vitin 1451. 

Në vitin 1929 e pranon ftesën e qeverisë shqiptare për ta vizituar Shqipërinë. Pas shumë peripecish dhe ndërhyrjesh, ia del të marrë pasaportë. Në dhjetor të viti 1930 Shuflaj vjen në Shqipëri. Është pritur me nderime të mëdha. E ka pritur edhe Mbreti Ahmet Zogu (1895-1961). Më 16 janar 1931 Shuflaj mban fjalim në Kuvendin e Shqipërisë.

Shuflaj ka mbajtur letërkëmbim me personalitete të njohura të lëmit të shkencës, me institucione, me akademi të shkencave të Austrisë, të Gjermanisë, të Hungarisë, të Italisë, etj. Ka mbajtur letërkëmbim edhe me Mid’hat Frashërin (Lumo Skëndo, 1880-1949), me ministrinë Arsimit të Shqipërisë Abdurrahman Dibra (1885-1961). Ka botuar artikuj shkencor edhe në revistën “Dituria” të Lumo Skëndos. Letërkëmbim ka mbajtur edhe me albanologun italian Antonio Balldaçi (Antonio Baldacci, 1867-1960). Për letërkëmbimin e Shuflait, historiani Zekiria Cana (1934-2009) dhe profesori, përkthyesi e gazetari Ymer Jaka (1937-2009) kanë botuar një studim në revistën “Përparimi”, Nr.1/1988, Prishtinë.   

Vepra „Serbët dhe shqiptarët“, të përkthyer në shqip nga Zef Fekeçi dhe Karl Gurakuqi, është botuar edhe në revistën “Hylli i Dritës”, Shkodër 1938.   

Kah mesi i janarit të vitit 1931 i hulumton fondet arkivore të Dubrovnikut dhe të Kotorit, ndërsa kah fundi i janarit të po atij viti e përfundon vëllimin III të botimit të “Codex Albanicus”.  

*   *   *

Me t’u kthyer nga Shqipëria, mori letër kërcënuese. Nëpër gazetat dhe revistat u sulmua në mënyrë të vazhdueshme. Kjo tregonte qartas se qarqet serbomadhe kishin vendosur ta likuidojnë. Pjesëtarët e organizatës së regjimit “Jugosllavia e Re” (Mlada Jugoslavija), e cila gëzonte mbrojtjen e mbretit, më 18 shkurt të vitit 1931 e pritën në prag të derës, e qëlluan me hekur në kokë dhe ia thyen kafkën. Pas kësaj, i kanë hyrë në banesë dhe e kanë marrë dorëshkrimin e përgatitur për botim të bleut III “Codex Albanicus”. Vdiq pas një dite, më 19 shkurt 1931, nga pasojat e plagëve të marra në kokë. 

Agjentët e policisë Lubomir Bellosheviq dhe Branko Cveger (Zwerger) që e kishin kryer krimin, u strehuan në Beograd. Pas themelimit të Banovinës (Guvernantës) Kroate, u kërkua dërëzimi i tyre. por më kot. Prej 10 qershorit deri më 14 qershor të vitit 1940, u zhvillua procesi i rigjykimit të atentatorëve. Edhe tani gjykata nuk deshi të provojë të vërtetën e pamohueshme se atentati apo krimi barbar ishte kryer me urdhrin e shefit të policisë së Zagrebit, Janko Bedekoviq, me porosinë e Beogradit. Pas një shqyrtimi treditor, më 21 qershor 1940, i shpalli fajtor Branko Cvergerin (Zwerger) dhe Lubomir Bellosheviqin, ndërsa personin e tretë, Stevo Veçerinac, e liroi nga faji. Branko Cverger (Zwerger) u dënua me dënim të përjetshëm dhe me humbjen e përhershme të të drejtave për të qenë i nderuar, ndërsa Lubomir Bellosheviqi u dënua me pesë vjet heqje lirie dhe me humbjen e të drejtave për të qenë i nderuar. 

Prokurori shtetëror nuk ishte i kënaqur me lartësinë e dënimeve. Më 28 qershor 1940 i paraqiti Avokatisë Shtetërore ankesë dhe kërkesë për revizion. Kërkoi nga Tryeza e të shtatëve që lidhur me lartësitë e dënimeve të marrë vendim të ri. Tryeza e të shtatëve dënimin për Branko Cvergerin (Zwerger) e konfirmoi, ndërsa për Lubomir Bellosheviqin, gjatë dhjetorit të vitit 1940 dhe janarit të vitit 1941, në Gjykatën e qarkut në Zagreb, mbajti proces të ri. Më 25 janar 1941, nxori për të aktgjykim lirues.     

*   *   *

Fizikani gjerman me prejardhje hebraike Albert Ajnshtajn (Albert Einstein, 1879-1955) dhe romancieri gjerman, autor veprash me tema sociale Hajnri Man (Heinrich Mann, 1871-1950), nëpërmjet Lidhjes ndërkombëtare për të drejtat e njeriut me seli në Paris, e ftuan opinionin kulturor të botës të ngrenë zërin e protestës kundër krimit të kryer ndaj Millan Shuflait. Megjithëkëtë, vrasjet politike të kroatëve në Jugosllavi vazhduan. 

Më 22 shkurt 1931, edhe pse ishte ithtar i Partisë Kroate të Drejtësisë, Shuflaj u varros në pjesën e portikut të varrezave Mirogoj të Zagrebit, që i takonte Partisë Fshatare Kroate.  

Veprat – Përpos veprave shkencore, Shuflaj ka shkruar edhe romanin “Në Paqësor, në vitin 2255”. Është i pari roman fantastik-shkencor në letërsinë kroate. Për këtë arsye konsiderohet themelues i letërsisë fantastike-shkencore kroate. Veprën e botoi më 1924 me pseudonimin Eamon O’Leigh. U botua në “Obzor” prej 23 prillit deri më 1 gusht 1924, në 75 vazhdime. Në këtë roman e parashikoi shpërthimin e Luftës së dytë Botërore, rritjen e temperaturës në tokë, përhapjen e feminizmit, rritjen e përdorimit të drogës dhe të stimuluesve të ndryshëm, kalimin në vegjetarianizëm, bioinxhinieringun etj. 

Ka shkruar disa libra nga historia e Shqipërisë.                        

– Hrvatska i zadnja pregnuća istočne imperije pod žezlom triju Komnena (1075-1180), Zagreb, 1901; (Kroacia dhe dëshira e fundit e perandorisë lindore para skeptrit të tre Komnenëve, 1075-1180); 

– Die Dalmatinische Privaturkunde, Vjenë, 1904;

– A két arbei iker-oklevél, Athenaeum irodalmi es nyomdai r.-t. nyomasa, Budapest, 1905;

– Biologie des albanesischen Volksstammes, Munchen, 1916;

– Die Kirchenzustànde im vorturkischen Albanien von Milan v. Sufflay, Budapest, 1916.

– Acta et diplomata res Albaniae mediae aetatis illustrantia; Kjo përmbledhje diplomatike shqiptare, në dy vëllime, u punua bashkë me Konstantin Jireçekun dhe Lajosh Talloçin (Thallóczy)], Vëllimi I, Vjenë 1913; Vëllimi II, 1918. (repr. Drejtoria e Përgjithshme e Arkivave të Shqipërisë etj. Vëll. 1: Annos 344-1343 tabulamque geographicam continens. Vëll. 2: Annos 1344-1406 continens, Tirana, 2002.);

– „Kostadin Balšić“ (1392-1402.): roman historik në tri pjesë, „Kostadin Balsha“ (1392-11402), roman historik, Shtypshkronja Merkur, Zagreb, 1920. (me pseudonimin Alba Limi); 

– Ludwig v. Thalloczy: (1854-1916), Weidmannsche Buchhandlung, Berlin, 1920;

– Stàdie una Burgen Albaniens hauptsachlich wahrend des Mittelalters, Vjenë-Lajpcig (Leipzig), 1924; “Albanski gradovi i utvrde posebice u srednjem vijeku (Qytetet dhe kështjellat shqiptare në veçanti në mesjetë);  

– Srbi i Arbanasi. (Njihova simbioza u srednjem vijeku), Serbët dhe shqiptarët. (Simbioza e tyre në mesjetë), Beograd-Lubjanë, 1925. (Književna zajednica Kultura, Sarajevë, 1990; bot. Azur Journal, Zagreb, 1991; botimi anglez Serbs and Albanians, përkthyer në anglisht nga Wayles Browne dhe‎ Theresa Alt, Alerion, 2012);

– „Serbët dhe shqiptarët“, përkthyer në shqip nga Zef Fekeçi dhe Karl Gurakuqi (Shkodër, 1895 – Palermo, Itali, 1971), Tiranë, 1926;

– Statuti i uredbe kaptola dračke stolne crkve (Statutet dhe dekretet e kaptolit të kishës ekleziake të Durrësit) (Statuta et ordinationes capituli ecclesiae cathedralis Drivastensis, 1927, bashkautor historiani kroat, profesor i Universitetit të Beogradit dhe anëtar i Akademisë Serbe të Shkencave dhe të Arteve, Viktor Novak (1889-1977);    

– Hrvatska u svijetlu svjetske historije i politike: dvanaest eseja, (Kroacia në dritën e historisë dhe të politikës botërore: dymbëdhjetë ese); Shtypshkronja Merkantile (Gj. Jutrisha dhe shokët), Zagreb, 1928, (rishtypur, Darko Sagrak, Zagreb, 1999);

– Hrvati u sredovječnom svjetskom viru, 1931 (Kroatët në vorbullën botërore të mesjetës), 1931;

– Historia e shqiptarëve të veriut. Serbët dhe shqiptarët, Prishtinë, 1968;

– Dr. Milan Šufflay: znanstvenik, borac i mučenik: povodom 60 godišnjice od atentata 1931-1991, kryeredaktor përgjegjës Dobrosllav Paraga dhe Ante Paraxhik, Hrvatska stranka prava, Zagreb, 1991. (Dr. Millan Shuflaj: dijetar, luftëtar dhe martir: me rastin e 60-vjetorit të atentatit 1931-1991); Partia Kroate e Drejtësis;

– Kostadin Balšić, (Kostadin Balsha), Bashkësia e shqiptarëve në Republikën e Kroacisë, Zagreb, 1997;

– Na Pacifiku god. 2255., Prosvjeta, Zagreb, 1998., (Në Paqësor, në vitin 2255: roman metagjenetik në katër libra, roman fantastik-shkencor; i regjistruar për herë të parë në vitin 1998); 

– Izabrani eseji, prikazi i članci, Darko Sagrak, Zagreb, 1999. (Ese të zgjedhura, paraqitje dhe artikuj); 

– Izabrani eseji, rasprave, prikazi, članci i korespondencija, (Ese të zgjedhura, shqyrtime, paraqitje, artikuj dhe letërkëmbim);përgatiti për shtyp dhe redaktoi Darko Sagrak, Zagreb, 2000;

– Izabrani politički spisi, (Shkrime politike të zgjedhura); përgatiti Dubravko Jelçiq në edicionin Stoljeća hrvatske književnosti (Shekuj të letërsisë kroate), Zagreb, 2000;

– Dalmatinsko-hrvatska srednjovjekovna listina. Povijest hrvatskoga notarijata od XI. do XV. stoljeća, (Dokumente dalmato-kroate të mesjetës. Historia e noterisë kroate prej shekullit XI deri në shekullin XV), Zagreb, 2000, përkthimi Die Dalmatinische Privaturkunde nga 1904. Redaktoi dhe përktheu nga gjermanishtja Darko Sagrak. (botim i dytë, 2007).

*   *   *

Më 26 nëntor 2002, u mbajt në Tiranë konferenca shkencore „Shuflaj dhe shqiptarët“,  kushtuar veprës së Shuflait. Në të morën pjesë studiues nga Shqipëria, nga Kosova, nga Kroacia etj. I pranishëm ishte edhe Ismail Kadareja. Me këtë rast, kryetari i Shqipërisë Alfred Moisiu   i akordoi post mortem Shuflait çmimin „Naim Frashëri i Artë“; 

Më 25 nëntor 2013, Posta e Shqipërisë ua kushtoi botimin e dytë të rastit, albanologëve të njohur Millan Shuflait, Konstantin Jireçekut dhe Lajosh Talloçit (Thallóczy).

Përpos pullës postare të Postës së Shqipërisë me portrtin e Shuflait, në Tiranë dhe në Prishtinë ka rrugë që e mbajnë emrin e tij.     

*   *   *

Në vitin 1994, në shtëpinë që ndodhet në Rr. „Dalmatinska“ Nr. 6, para së cilës u krye atentati ndaj tij, Shoqata „Braća Hrvatskoga Zmaja“, („Vëllezërit e Dragoit Kroat“) vendosi pllakë përkujtimore.   

Ambasada e Republikës së Shqipërisë në Zagreb e ndan Certifikatën për merita „Milan Šufflay“ personave, institucioneve dhe organizatave për kontribut të jashtëzakonshëm për forcimin e miqësisë dhe të marrëdhënieve ndërmjet Shqipërisë dhe Kroacisë dhe popujve të tyre; për kontribut të jashtëzakonshëm për paqen, sigurinë, qëndrueshmërinë dhe zhvillimin e qëndrueshëm në rajon; apo për kontribut të veçantë në lëmin akademik, të kulturës, të artit dhe të shkencës që kanë të bëjnë me shqiptarët dhe me kroatët.     

Prof. Xhelal Zejneli