Kulture – Page 156 – Dielli

33 NUMRA TË REVISTËS ILLZ U BOTUAN, SHTET, KU JE?

November 18, 2021 by s p

REXHEP SHAHU/

U botua numri 33 i revistës illz, revistë letrare e Tiranës, tetor 2021Si botues dhe kryeredaktor i saj krenohem që arritëm të botojmë 33 numra reviste, 33 numra të illz që janë shumë e janë pak. Krenohem dhe nuk e fsheh gëzimin e krenarinë. Bile e shkruaj edhe pse mund të qortohem nga miqtë për mungesë përulësie. Por nuk i bëj dot ballë tundimit. Sepse e çmoj si një arritje të madhe për veten e grupin që bëjmë revistën, për miqtë, për shkrimtarët, për letërsinë shqipe, për kulturën kombëtare, për historinë e letërsisë, për shtetin dhe gjithë njerzit e “republikës” së letrave shqipe.33 numrat e revistës illz janë gjerdani më i bukur në qafën e letrave shqipe.33 numra reviste me rreth 8500 faqe B/5 me shkrim 11, ku për 64 muaj shkruan e përkthyen rreth 2500 autorë nga gjithë bota e gjithë kohërat letërsi të zgjedhur, janë pak e janë shumë, por është një punë shumë e madhe.33 numra të revistes illz, sa vitet e Krishtit. Për Krishtin që jetoi 33 vjet janë e vetmja jetë që pati ndonëse ai vazhdon të jetojë. Revista illz do të jetojë sa shkrimi.E ideuar dhe pagëzuar me këtë emër të bukur 5 vjet e gjysmë më parë nga miku im Izet Duraku që është drejtor i revistës, e sponsorizuar pa kushte, diktime e imponime nga miku im humanist deputeti Flamur Hoxha që e ndjen se një vend pa letërsi e arte është i shkretë, e mbështetur dhe kuruar nga figura të rëndësishme të letrave shqipe që u ulën në sofrën e bordit të saj, revista illz u bë qiell për shkrimtarë shqiptarë, ballkanas, europianë e botërorë të të gjitha kohërave edhe përmes përkthyesve të mrekulleshëm që na ndihmojnë, u bë bulevardi më elitar që ka aktualisht letersia shqipe, apo siç thotë miku i madh i revistës akademik Shaban Sinani ““Koleksioni i revistës “illz” është sot trashëgimi… dhe lexuesi e njeh si tribunë mendimi e krijimtarie për gjithë “republikën” e gjuhës shqipe.” Faleminderit për të gjithë kontribuesit e kësaj reviste, për shkrimtarët që sjellin shkrime, për përkthyesit që zgjedhin e përkthejnë për ne, për miqtë, lexuesit e të interesuarit që na përkrahin e nxisin.Në 33 numra të illz janë botuar e janë në radhë botimi pothuajse shkrimtarët më me emër pa përjashtuar askënd, ani se ende nuk është kompletuar konstelacioni i menduar prej nesh.S’kemi përfillë asnjëherë kritere ideologjike, nuk kemi shkrimtarë partie e shkrimtarë armiq, shkrimtarë të ndarë në breza të vjetër a të rinj. Për ne më i riu e më moderni është Homeri. Shkrimtarët e kanë parë revistën të hapur, lexuesit po ashtu. S’na ka shqetësuar pse shkrimtari është i bardhë a i zi, vjen nga burgu a liria, nga vendi a diaspora, nga Shqipëria a nga hapsirat e tjera shqiptare, nga gjuha standarte a dialektet, nga Ballkani a Europa etj.Jemi përpjekë me ikë si prej kolerës prej mediokërve e anonimëve të bujshëm, ndonëse ata kanë pushtetin edhe në planetin e letrave. Dhe do të përpiqemi.Po për shtetin shqiptar a janë, sa janë, çfarë janë 33 numra të një reviste letrare periodike dy mujore elitare me numër mesatar faqesh 240 e me dy numra antologjikë me nga 500 faqe për Skenderbeun e shkrimtarët martirë.Shteti, shteti si nuk e pa as nuk po e sheh revistën illz dhe dritën që bën ajo. Një revistë letrare që është e vetmja në gjuhën shqipe që gjithë numrat e së cilës gjenden në gjithë libraritë dixhitale në botë. Shtet, a je, ku je shtet?Është provuar se revista illz bën pa shtetin, i jep dinjitet gjuhës e letrave shqipe. Revista deri sot nuk krenohet me shtetin, por shteti, në mos sot, nesër e gjithmonë do të krenohet e do të mburret me këtë revistë illzish.Revista illz nuk është letra xhepi, revistë qokash, buzëqeshje ekranesh. Është e rendë për të hyrë ne zarfa, sirtare e nën tavolina zyrash. Koleksionin e saj nuk e ngrenë dot duar zyrtarësh, përfituesish projektesh, të zgjedhur e të begenisur ministrash a zyrtarësh partiakë e mediokër. S’e lexojnë as kuptojnë dot gjysmë a çerek të diturit që vendosin ta përçudnojnë dinjitetin e shtetit me autorët që zgjedhin e shpikin për shkrimtarë dhe i rekomandojnë për librin shkollor, për qoka shtetërore dhe për emancipim shoqëror, duke harruar si thotë Fishta se një liber i keq ashtë më i rrezikshëm e i më damshëm për shtetin se një kryengritje… Le të ndiçojë, le të na iluminojë shteti që drejtohet nga një njeri arti. Revista illz ka illzit e saj që bëjnë dritën e tyre. Shteti merr dritë prej saj, merr krenari e dinjitet dhe nuk kujtohet për këtë revistë yjesh të pangjashme, të pakrahasueshme me asgjë në përditshmërinë letrare të vendit. Ndjesë, por illz , revistë letrare e Tiranës bën diferencë në botimet shqipe. Dhe më shumë se sa ka nevojë revista illz për shtetin, është shteti ai që ka nevoje të madhe për revistën illz sot e mot, pasi revista illz tashmë është si Drini, nuk di të ndalet…Ne, që e bëjmë revistën illz, na mungon dora e lypjes për ta shtri. Nga krenaria për çfarë kemi bërë, liria, pavarësia e dinjiteti. Por shteti për ta zbardhë fytyrën e vet e për t’ia “rritë mendjen” vetes mendoj se duhet t’u ofrohet vetë me elegance e përulësi vlerave të tilla.Shteti nuk i sheh shkrimtarët edhe pse drejtohet nga një njeri arti që shquhet për fjalime nekrologjie për shkrimtarët e artistët, nuk e sheh revistën illz që tashmë është një histori e rrallë suksesi.Ne nuk kemi mbajtë kurrë qëndrime si revistë dhe ndoshta nuk kemi bërë mirë. Ndoshta duhet t’i ngjajmë më shumë kohës e të shqetësohemi më hapur për të ardhmen dhe fatin e shkrimtarëve pasi siç thotë shkrimtari Ethem Haxhiademi të cilin e mbytën në burg “Mprojtja mâ e madhe qi munt t’i bahet nji shkrimtari asht t’a çojnë mësuës asè sekretar në ndonji zyrë të vogël. Nga nji herë ngjanë qi e qisin jasht fare dhe nga kjo punë e thjeshtë dhe e lanë pa bukë në të katër rrugët.Po a munt të lulëzojë në këtë mënyrë literatura shqiptare?”.33 numra të revistës illz dolën, janë te lexuesi, te biblioteka. Janë shumë dhe pak.Shpresoj t’ju shkruaj kështu për numrin 66 e 99.

“VESHJA E NUSËNISË KRAJANE”

November 17, 2021 by s p

Hamid Alaj*

Fjala e mbajtur me rastin e promovimit të librit në Vatër

Të nderuar të pranishëm!Të nderuar Udhëheqës dhe Këshilltarë të Federatës Panshqiptare të Amerikës “VATRA” në New York.I nderuari Kryetar z. Elmi Berisha.I nderuari Editori i gazetës DIELLI, Organ i Federatës Panshqiptare të Amerikës “VATRA” z. Sokol Paja .Të nderuar mysafir!Zonja dhe zotërinj, Si fillim dua të ju paraqitem me një fjalë krajane, fjalë që vjen nga treva e cila vije edhe unë vetë, nga ajo e Krajës, që kur takohen krajanët dhe krajanet në kohë të tillë të ditës, pra në mbrëmje thonë: “MRAMJA MIR” atëherë më lejoni që edhe unë të ju them të njëjtën gjë në një takim siç është ky i kësaj mbrëmje “MRAMJA MIR E MIR SE KENI ARDHR”. Të nderuar pjesëmarrës. Kam nderin dhe kënaqësinë që në emrin tim përsonal të ju përshëndes dhe të ju shpreh mirëseardhje në këtë tubim të promovimit të librit tim; “VESHJA E NUSËNISË KRAJANE”. Gjithashtu dua të falënderoj dhe të përshëndes perzemërsisht të gjithë juve të pranishëm dhe në mënyrë të veçantë komisionin organizativ si dhe të gjithë të tjerët që kanë kontribuar në realizimin e këtij tubimi, gjë që do ti japë këtij tubimi apo thënë ndryshe këtij promovimi të librit tim nivelin e duhur shkencor.Sot është hera e parë për mua që marr pjesë në një organizim të tillë në bashkëpunim me Federatës Panshqiptare të Amerikës “VATRA” në New York. Është një privilegj i veçantë për mua që sot gjindem para jush por edhe nji kënaqësie e veçantë për adhuruesit e librit që ju shohim kaq entuziast në pjesmarrjen tuaj. Zonja dhe zotërinj, Treva e Krajës është një “oqean” i traditave dhe i kulturës, e për ta përshkuar atë duhet një timonier i mirë dhe i sigurt. Unë e di se nuk jam njëri nga ata, por thjesht po ia nisi lundrimit tim në këtë oqean me një sul, pra barkë të thjeshtë me rrema, ku në ndihmë do të më dalë edhe flladi i vendlindjes sime duke më ndihmuar që sadopak të përshkoj këtë “oqean” të vlerave të shumta dhe të pamohueshme kulturore që kanë lindur dhe trashëgohen në këtë trevë. Pra, qëllimi i këtij lundrimi dhe bindja se shtrati i kësaj trashëgimie kulturore të trevës së Krajës, plotësohet prej larmive të saj, ashtu sikur lumi mbushet prej degëve të tij është siç e kam paraqitur në titullin e këtij punimi, “veshja e nusënisë krajane” që në të folmen e Krajës njihet me emrin “Veshja Allaturka”, që të shpalosi vlerat e traditës dhe kulturës popullore të trevës së Krajës, e në veçanti që t’i kujtojmë gjeneratat e shkuara dhe të sotmet dhe t’ua lëmë trashëgim brezave të ardhshëm. Duke parë rëndësinë e kësaj veshjeje si dhe rolin që luan në etninë e popullit të trevës së Krajës, këtë punim mendova t’ia kushtoj kësaj etnie kulturore të trevë në fjalë. Padyshin, se një nga arsyeja tjetër që më shtyu të merrem me këtë studim etnografit të trevës së Krajës është se unë i përkas asaj që e ka pasë traditë dhe vazhdon ende ta ruaj (edhe pse jo me të madhe) këtë artizanat familjar. Si karakteristikë e nuses krajane padyshim se është veshja e saj, që është një veshje e këndshme, një veshje e bukur dhe kaq e pasur me elementet e saj përbërëse. Si çdo veshje traditore edhe kjo veshje shquhet për shumë elemente etnografike të cilat ofrojnë mundësi studimi për shumë disiplina shkencore, aq më tepër kur kjo veshje gjallon edhe sot, edhe pse jo me shumicë si dikurë, por e ruajtur me fanatizëm nga vashat krajane, edhe pse e transformuar dhe e modifikuar, është ende e pasur. Kjo veshje është shumë joshëse (tërheqëse) për nga pamja e saj e cila të mbushë me emocione dhe krenari, për pasurin dhe bukurin e saj. Ajo në pamjen e saj tregon artin e thjeshtë të vashës krajane, e cila e punon dhe e bartë me krenari të veçantë këtë kostum dedikuar enkas asaj. Kjo veshje është thesar i femrës krajane sa që shumë lehtë mund të dallohet se cilës trevë apo krahine i takon. E bartur dhe trashëguar brez pas brezi, ndër nuset krajane kjo veshje është pasuri dhe si një element më i rëndësishëm i kulturës materiale të kësaj treve. Ajo është një veshje e këndshme, e bukur dhe kaq e pasur me elementet e saj përbërëse. Kur flasim për veshjet duhet të kemi parasysh edhe një thënie të Faik Konicës, i cili thotë: “Ka aq kostume shqiptare sa ka edhe krahina”. Pra, lirisht mund të thuhet se në gjeohapsirën ku jetojnë shqiptarët, gati secila trevë ka veshjen e vet karakteristike me të cilat dallojnë njëra nga tjetra. Një ndër to është edhe veshja e nusënisë krajane, e cila veshje identifikon tevën e Krajës. Që në shikimin e parë kjo veshje lë përshtypjen e një mozaiku shumë ngjyrësh, ku bie në sy një larmi që duket e pashterrshme si për nga ngjyrat po ashtu edhe për nga forma e saj. Elementet e zbukurimit, forma, ngjyrat dhe pjesët e kësaj veshje, përmes talentit dhe mjeshtërisë së punuar nga dora e vashave krajane, shprehin dhe krijojnë ndjenjat shpirtërore të popullit që i krijon dhe i përdorë. Të gjitha këto elemente, kërkojnë njohje paraprake që shërbejnë për të shqyrtuar në detaje përbërjen e kësaj veshje. E kush nuk është dashuruar me bukurinë e kësaj veshje që me duart e arta dhe të gdhendura të vashave krajane, thurnin e ç’thurnin pëlhurë për përgaditjen e veshjes së nusënisë, me vite të tëra, sepse e tillë është dashuria ndaj sajë, e cila i mbijetoi viteve me forcën e saj. Duart e vashës krajane na kanë magjepsur me punën dhe besnikërinë e tyre ndaj kësaj veshje, të cilat shikuar në përgjithësi luanin rolin e artisteve, në përpuninim dhe dekorin e sajë, po ashtu sikur artistet që luajnë rolin e tyre të magjepsur gjatë interpretimit në skenë. Ndërkohë, edhe pse kjo veshje duke shkuar në harresë, nuset krajane gjithnjë po e ruajnë me fanatizëm këtë trashëgimi kulturore të trevës së vet. Ajo shfaqet e lidhur ngushtë me karakterin e popullit të cilit i takon dhe vazhdon jetën e saj edhe në kohët moderne. Trashëgimia kulturore është e rëndësishme për çdo shoqëri, për çdo trevë apo krahinë qoftë ajo, sepse ajo është pjesë e historisë së shoqëris, treve apo krahine, andaj edhe për trevën e Krajës vlenë po e njëjta gjë. Nuset krajane të veshura me këtë kostum, si dhe me pjesët përbërëse të saj, ngjajnë si mbretëresha të vërteta në paraqitjen e tyre. Prandaj, lirisht mund të thuhet se veshja paraqet një flamur të trevës, të identitietit të vet, në këtë rast të femrës krajane me veshjen e nusënisë, me të cilën dëshiron të identifikohet se cilës trevë i përket. Andaj ajo duhet të qëndojë besnike ndaj flamurit të vet, ashtu si një popull qëndron besnik ndaj flamur të vet kombëtar. Ashtu siç krenohet me shumë gjëra në jetën e saj, ashtu duhet të krenohet edhe me këtë veshje e cila zë vend tejet të veçant në identifikimin e trevës që i përket, duke e ditur se mënyra e veshjes është diçka me të cilën njeriu krenohet. Kjo veshje është e atillë sa që me përdorimin e saj i japin një pamje të hijshme e madhështore vashës krajane. Realizimi i këtij punimi ka qënë një eksperiencë dhe përkushtim disa vjeҫar i cili nuk do të kishte qenë i mundur të finalizohej pa ndihmën dhe mbështetjen e shumë personave e sidomos të femrës krajane. Sa më shumë që njeriu e thellon një studim, çfarë do qoftë ai, e ndijen veten si një fillestarë. I tillë jam edhe unë përballë gjërave të reja që na dalin përpara për të ndiçuar sa më shumë thesaret e trevës së Krajës. Ne mund të bëjmë vetëm atë që na vjen për dore, duke përdorur literaturën shkencore dhe ate orale të kohës, me anë të intervistave, me bindjen e fortë se: “gurë, gurë bëhet murë”, ku me dashuri të madhe dhe sakrifica të shumta do të mbesë ajo rreze e vogël drite të zbulimeve tona. Kjo vepër është shkruar me qëllim që të tregoj pasurin dhe rëndësin e saj ndër veshjet tjera të popullit shqiptar. Them këte se për këtë veshje është shkruar shumë pak, sa mos të thënë aspak. Megjithëse etnografët më të shquar të Shqipërisë, apo shqiptarë në përgjithësi, kanë bërë studime nga më të ndryshmet për veshjet e ndryshme të popullit shqiptar, për veshjen e nusënisë krajane nga etnografët e tillë ende nuk është arritur në një shpjegim konkret, ndoshta pse kjo veshje ka qenë ekzistente vetëm në malësinë e Krajës dhe jashtë kufirit shtetëtror të shtetit shqqiptar. Këtu në këtë libër është shkruar për të shqyrtuar origjinën e saj, strukturën, motivet, elementet e saj, etj., gjë e cila do të mundësojë që edhe kjo veshje të integrohet dhe të bëhet e njohur në sfera të ndryshme të kulturës sonë shqiptare. Pa pretenduar se me daljen në dritë të këtij libri, arrita shkallën përfundimtare të shqyrtimit të veshjes së nusënisë krajane, si pjesë e trashëgimisë së trevës së Krajës, mendoj se libri do ti shërbejë sadopak plotësimit të njëfarë boshllëku të mirëfilltë në këtë fushë. Dhe së fundi dëshiroj të falenderoj të gjithë ata që sado pak, por në mënyrë modeste, dhanë kontributin e tyre duke u bërë pjesë e suksesit tim në studimin, trajtimin dhe realizimin e këtij projekti! Një falenderim i veçantë shkon për famijen time, për sakrificen, durimin dhe mbështetjen që kanë treguar gjatë gjithë kohës që kam shpenzuar për përgaditjen e këtij punimi-libri. Kurse falenderimi tjetër, sa i ngrohtë po aq i përzemërt shkon për femrat krajane për mbështetjen e vazhdueshme, motivimin dhe furnizimin me material të duhur e në veçanti atij fotografik ndaj të cilave jam thellësisht mirënjohës. Ato janë të shumta, janë bija, nëna dhe gjyshe krajane, janë punëtore duar arta, aktiviste të dalluara, janë të arsimuara etj., të cilat të gjitha së bashku, pa hezituar më ofruan ndihmën e tyre shumë të çmuar për ta përfunduar këtë punim, pa të cilën ndihmë nuk do të ishte ky punim që sot është në duart e juaja. Gjithashtu u jam mirënjohës dhe u shpreh falenderimet e mia më të mira edhe juve si pjesmarrës në promovimin e librit tim, po ashtu u jam mirënjohës dhe u shpreh falenderimet e mia më të përzemërta edhe organizatorit dhe në veçanti Federatës Panshqiptare të Amerikës “VATRA” në New York, me në krye me Kryetarin, këshilltarët dhe editorin e Gazetës Dielli, organi i Vatrës. Se si dhe sa është mbërritur me këtë punim do të thotë vetë lexuesi përmes fjalës së tij, në kuvende apo edhe në shtyp. Sidoqoftë e mirëpresim fjalën e tij. Ju uroj, gjithashtu, ta shijoni sa më shumë leximin e këtij libri mjaft modest. Lexim të këndshem! Ju falënderoj për vëmendjen dhe kohën që më latë në dispozicion. Shprehi respektin tim për të gjithë Juve të pranishëm. Ju faleminderit.

Qyteti Italian Sfidon Kinen, Hap Ekspoziten e Artistit Disident

November 16, 2021 by s p

Rafaela Prifti/

Lajmi i hapjes së ekspozitës së një artisti aktivist për të drejtat e njeriut është pasqyruar në faqet e shtypit dhe agjencive ndërkombëtare të lajmeve. Kjo paraqitje ka ngjallur reagime dhe protesta diplomatike që e kanë burimin në qëndrime të kundërta ndaj të drejtave njerëzore.

Ekspozita provokative e artistit disident kinez Badiucao hapi dyert të shtunën për vizitorët në qytetin e Italisë së Veriut, Brescia, (Bresha) duke mposhtur presionet e ambasadës së Kinës në Romë për ta anuluar.

Në letrën e ambasadës përmenden kërcënime të kamufluara për ekonominë duke nënvizuar marrëveshjen tregtare me Kinën, si tentativë për ta ndaluar ekspozitën solo nga Badiucao – emri pseudonim i artistit i cili me artin e tij vë në shënjestër qëndrimet e Kinës në sferën e të drejtave të njeriut. “Punimet në ekspozitë janë plot gënjeshtra antikineze, shtrembërojnë fakte, përhapin informacione të rreme, mashtrojnë mirëkuptimin e popullit italian dhe lëndojnë rëndë ndjenjat e popullit kinez duke rrezikuar marrëdhëniet miqësore midis Kinës dhe Italisë,” thuhet midis të tjerave në shkresën zyrtare.

Kryebashkiaku i Breshës, Emilio Del Bono, ju përgjigj letrës me “finesë dhe vendosmëri” tha Elettra Stamboulis, kuratore e ekspozitës në muzeun e qytetit Santa Giulia (Xhulia), njofton agjencia e lajmeve Associated Press. “Sigurisht jemi disi të preokupuar jo aq shumë për sigurinë e artistit por sepse e dimë se ka shumë rrugë të fshehta për t’i bërë të heshtin artistët disidentë,” tha ajo.

Pas anulimit të një ekspozite vetjake në Hong Kong në 2018 për shkak të presioneve. Badiucao tha se ndihet “krenar dhe i lumtur” që krijimet e tij do të shihen nga publiku në Bresha.

“Arti im ka në qendër temën e të drejtave të njeriut në Kinë dhe kjo më bën mua armikun numer 1,” that Badiucao. “Më gjurmojnë. Më ndjekin mua, familjen, kërcënojnë njerëzit që punojnë me mua, pa pushim. Kjo është arsyeja pse është shumë e vështirë për mua të hap ekspozita në galeri të njohura, dhe muze si ky.”

Në punimet e tij ka piktura në vaj, instalime dhe art performativ. Një prej tyre lidhet me një skandal kontaminimi të ushqimit të foshnjeve të eksportuara nga Kina në 2018, një tjetër që sjell jehonën e masakrës në sheshin Tiananmen dhe një krijim kushtuar Lëvizjes Çadra që përfaqëson demonstratat pro-demokratike të Hong Kong-ut të shtypur nga Kina, shkruan agjencia e lajmeve Associated Press.

Në ditët që ekspozita do jetë e hapur, Badiucao do ulet në një karrike torturash dhe do lexoj nga ditari i një banori të qytetit Wuhan, Kinë, vendi ku u identifikua për herë të parë coronavirus.

“Kushdo që provoi të thotë të vërtetën ose të tregonte diçka që nuk ishte konform vijës së qeverisë kineze do pësonte ndëshkim, prandaj unë u drejtova një apel publik në Twitter banorëve të Wuhan-it për t’a mbartur barrën dhe rrezikun bashkë me ata, Nëse më besoni, më dërgoni çfarë dini,” tha Badiucao. Leximi i ditarit që përmban ngjarjet e 100 ditëve është pjesë e artit performativ të artistit.

Ai e mbajti të fshehtë identitetin e tij për vite me radhë, dhe dilte me maskë në takime publike për të mos rrezikuar anëtarët e familjes. Ruajtja e sekretit kaq gjatë madje u krahasua me artistin britanik të grafiteve Banksy, identiteti i të cilit ka mbetur një mister. Për Badiucao-n, krahasimet e huqin thelbin e problemit.

“Nëse Banksy zbulohet se kush është një ditë, ai ose ajo nuk do përndiqen nga shërbimi sekret policor anglez, kurse rasti tim është diçka krejt tjetër,” tha ai. “Po ashtu, jam shumë i zemëruar me Banksy-n sepse nuk ka krijuar asgjë që kritikon qeverinë kineze.”

Zëdhënësi për Amnesty International Italia, Riccardo Noury, ka shprehur “kënaqësi që Bresha është vendi mikpritës i ekspozitës së një artisti të ndjeshëm ndaj të drejtës i cili me artin e tij demaskon shkeljet e të drejtave njerëzore.”

Ekspozita ndërkomëtare përshkon karrierën artistike të Badiucao-s nga fillimi deri në punimet e fundit të krijuara në situatën e rëndë të shkaktuar nga pandemia Covid 19. Në një punim të titulluar “Si e Lufton Kina Coronavirusin” paraqiten katër figura, të ngjashme me ato që paraqiten në pamfletet e njoftimeve publike por maska, në vend të mbulojë pjesën e poshtme të fytyrës, bëhet shuk për të mbyllur gojën. Tema e lirisë është harku lidhës i krijmeve dhe bashkë me të fuqia e qëndresës ndaj cenzurës e shprehur në punimin “Ideas Are Bulletproof” (Idetë Nuk Vriten nga Plumbi).

Badiucao, i cili ka qenë asistent i një tjetri artist disident kinez në Berlin, Ai Weiwei, tani krijon në azil nga Australia.

China Is (Not) Nearby” (Kina (Nuk) Eshte Prane) do jetë e hapur deri në 13 shkurt, 2022 në sallat e Museo di Santa Giulia, Brescia.

Edith Durham në letërkëmbim me Midhat Frashërin në vitet 1918-1920

November 15, 2021 by s p

Lindita Komani/

Edith Durham (8 dhjetor 1863 – 15 nëntor 1944) ishte e para ndër tre britanikët që përfshihen në letërkëmbim me Midhatin në vëllimin VI të veprës së tij, të cilën ai e kontaktoi për të filluar letërkëmbimet e natyrës diplomatike. Kjo ndodhi më 21 nëntor 1918, një ditë pasi ai bashkë me Dr.Turtullin kishin nisur zyrtarisht kërkesën tek Ministri i Jashtëm Francez dhe tek Foreign Office për të pasur të drejtën e prezantimit të çështjes shqiptare pranë këtyre institucioneve, që është shenjë e qartë treguese për peshën e madhe që kishte Edith Durham në angazhimin pro Shqipërisë e shqiptarëve. Ndonëse kishin 4 vjet pa komunikuar me njëri-tjetrin me letra, “biseda” mes Midhatit si shkrues dhe Durhamit si lexuese e saj, zhvillohet me ton miqësor, me vlerësimin që bën Midhati për veprimtarinë e gjerësishme të Durhamit për shqiptarët dhe gëzimin që Durham kuptohet që ndien teksa merr vesh me këtë rast që Midhati është mirë.Midhati e nis letërkëmbimin me: “Rreth 4 vjet më pare, në Sofje, mora letrën tuaj të fundit, në të cilën më thoshit se ishit e zënë në Francë në një spital, por kjo nuk ju bënte t’i harroni shqiptarët tuaj. Që prej asaj kohe di gjithë mbështetjen që i keni dhënë kauzës sonë dhe jam i lumtur që t’ju shpreh me këtë letër gjithë mirënjohjen time personale.”Durham e nis përgjigjen e parë (8 dhjetor 1918 që përkon të jetë edhe ditëlindja e saj) me: “Shumë herë gjatë këtyre dy viteve të fundit kam pyetur veten “po ku, pra, ndodhet vallë Mid’hat bej? A është ende gjallë?”. Sepse shumë nga miqtë tanë kanë vdekur në këtë luftë të kobshme. Me siguri keni vuajtur shumë. Shpresoj megjithatë të mbaheni mirë.”Në mënyrë vizionare, Midhati që në letrën e parë parashtron parashikimet e tij lidhur me shanset relativisht të mira që kishte Shqipëria me konstelacionin e ri që ishte krijuar. Ai shkruan:“Mendoj që gjendja e re e krijuar në Lindjen e Afërt nga rënia e Austrisë dhe Turqisë do t’i lehtësojë çështjet e Shqipërisë me anë të kompensimit që italianët, serbët dhe grekët do të jenë në gjendje ta gjejnë tjetërkund, pa patur nevojë të sulmojnë vendin tonë. Shpresoj gjithashtu që rënia e carizmit do ta bëjë Francën më favorizuese në këtë kohë. Përsa i përket Anglisë dhe Amerikës, jam i sigurt që kauza jonë do të gjejë jehonë pozitive atje.” Më 31 tetor 1919 Durham raporton se kishte qenë e ftuar nga The Balkan Committee. Ky komitet funksiononte brenda parlamentit britanik dhe pjesë e të cilit në vitin 1906, sipas të dhënave të gjetura nga ne, ishin 64 deputetë: 55 liberalë, 3 konservatorë dhe nga 6 laburistë [1] Durham shkruan:“[…] i paraqita Komitetit një ekspoze të gjatë për gjendjen shqiptare që nga viti 1913. Sidomos dhashë shpjegime për intrigat franceze, serbe, greke e italiane për të asgjësuar mundësinë e ekzistencës të një Shqipërie. Dhe tregova historinë e vërtetë të “revolucionit” kundër Wied. Pas diskutimesh të ndezura, Komiteti vendosi njëzëri të miratojë propozimin se duhen bërë përpjekje për të shpëtuar të drejtat e Shqipërisë të njohura me anë të traktatit të 1913-ës.”Me këtë rast ajo njofton se e zgjodhën anëtare të Komitetit dhe se ishte e kënaqur për këtë, sepse dikur e linin jashtë dhe Shqipëria nuk kishte përfaqësues. Qysh në këtë ditë, Durham shprehej se Italia nuk do ta kishte “as forcën, as mjetet për të plotësuar ëndrrat e saj imperialiste”. Me interes është edhe qëndrimi i saj për Serbinë. Në letrën e 31 tetorit 1919 ajo i shkruante Midhatit për një episod që duket me vlerë historike. Nga një bisedë me Lady Boyle, e cila gjatë luftës ishte marrë me refugjatët serbë, ajo kish mësuar se zonja në fjalë kishte njohur personalisht oficerin serb që u kishte futur në kokë idenë tre vrasësve të Franz Ferdinand që të shtinin me revolver. Oficeri serb ishte hapur për këtë në një darkë pasi kishte pirë mirë e mirë. Sipas Lady Boyle oficerët serbë në Korsikë ishin sjellë në mënyrë harbute dhe ajo nuk e gjente dot fjalën e fuqishme për t’i denoncuar. Këtë fjalë në fakt arrinte ta gjente shumë të fortë Durham, e cila i ishte përgjigjur si vijon Ledit Boyle:”Për Perëndi, e dija bukur fort një gjë të tillë që në çastin kur u bë krimi. Unë i kam denoncuar serbët qysh në fillim. Por nuk donin të ma vinin veshin.” Tani, veç kur dëgjoj nga burime të shumta se fati i “Serbisë së Madhe” është një anarki e plotë: se vetë serbët, veçanërisht të rinjtë, e shajnë Pashiqin, duke e etiketuar (sipas zakonit të lezetshëm të serbëve) me epitetet më të pista dhe të neveritshme; se kroatët e sllovenët e konsiderojnë despotizmin e Beogradit të patolerueshëm; se oficerët serbë i kamzhikosin egërsisht ushtarët e tyre (gjë e ndaluar me ligjin austriak) dhe i trajtojnë ata me një egërsi të paimagjinueshme; se, kur u vjen rasti, autoritetet civile tregohen edhe më mizore se ushtarakët.”Përsëri lidhur me serbët, më 23 maj 1920 Durham i raportonte e shqetësuar të rejat që ka marrë vesh nga terreni përmes kolonelit Audrey Herbert, i cili prej pak ditësh ishte kthyer në Angli. Serbët po ndërmerrnin një progagandë të egër në Veri dhe të ndihmuar nga Esadi po bënin gjithçka për të bindur popullin të pranonte Serbinë. Ajo në përgjithësi, në këtë datë në të cilën ka shkruar (23 maj), duket se shihte një situatë të trazuar për Shqipërinë, më së pari se shqiptarët nuk ishin të bashkuar, gjë që ia vështirësonte edhe asaj personalisht veprimtarinë në mbështetje të shqiptarëve. Gjithmonë duke iu referuar asaj që kishte mësuar nga koloneli Herbert, ajo shprehte se në atë kohë duhej zgjedhur: “1. Ose bashkim e italianizim; 2. ose copëtim dhe zhdukje në duart e grekëve dhe serbëve”.Ndonëse në letrën e parë për Midhatin Durham shprehej që mendonte që Italia nuk do t’i arrinte dot “ëndrrat e saj imperialiste”, duke ndjekur zhvillimet në terren dyshime kishin lindur brenda saj që ajo i shprehte në një letër të 30 dhjetorit 1919, ku ajo vinte në balancë shtetet që kishin interesa pushtuese ndaj Shqipërisë dhe mes tyre ajo ishte “e mendimit se Italia është njëmijë herë më e mirë se Serbia apo Greqia. Dhe se pavarësia tani është e pamundur, madje edhe vetëvrasje. Duhet punuar e mësuar.” Ajo vazhdonte më tej duke futur në lojë edhe Austrinë që nuk ishte më në hartë si fuqi e madhe dhe shpreh qëndrime që kanë qarkulluar si ndër të huajt ashtu edhe shqiptarët, si në kohën kur u shpall pavarësia ashtu edhe në vijim. Ajo shkruante:”Kudo në udhëtimet e mia më kanë thënë pareshtur: “Ah, sikur ndonjë Fuqi të kishte e të dëbonte turqit nga vendi ynë, të organizonte vendin, të bënte rrugë, etj. qoftë Austria, qoftë Italia, s’ka rëndësi”. Tani ja që po ndodh dhe mirë do të ishte të pranohej. Nuk shoh rrugë alternative. Faktet e 1913-ës treguan tepër qartë vështirësitë e pavarësisë. Madje pamundësinë, sepse vetë Dr.Turtulli më ka thënë se dëshironte të shihte të vinin në vend trupat e huaja. Përse? Për t’i detyruar shqiptarët të ishin të pavarur, apo për t’i ndihmuar të mos vriten mes tyre? Nën një qeverisje të huaj mbase shpresohet bashkimi. Megjithatë, kam bindjen e përhershme se kombi shqiptar nuk mund të shkatërrohet kurrë. U ka mbijetuar boll ngjarjeve.”Edhe në këtë letër që për nga toni ngjan krejt e dëshpëruar, Durham megjithatë nuk e kishte humbur shpresën por edhe prekjen dhe njohjen e mirë që kishte pasur për shqiptarët.Nuk janë të ruajtura përgjigjet që Midhat Frashëri mund t’i ketë dërguar Durhamit lidhur me shqetësimet që ajo ngrinte dhe sugjerimin që ajo bënte në raport me Italinë, por qëndrimin për temën e fundit ai e kishte shprehur qartë që në shkurt 1919, kur vendosi që të mos nënshkruante programin me të cilin delegacioni shqiptar do të paraqitej në Konferencën e Paqes e sipas të cilit “Italia duhet të dërgojë trupa në kufijtë shqiptarë dhe gjithë organizuesit e degëve administrative duhet të vihen nga Italia” (cit. nga letra për Kolë Tromarën, 8 mars 1919). Kjo i kushtoi Midhatit bllokimin si një lloj burgosjeje për gati 2 muaj në Itali, dhe më pas qëndrimin larg tij për muaj të tërë derisa Vatra e dërgoi aty si delegat të sajin.Në përmbyllje mund të themi se pavarësisht dyshimeve që mund të kenë pasur në harkun e viteve 1918-1921 si pasojë e zhvillimeve në Shqipëri dhe në kuadrin e Konferencës së Paqes dhe Lidhjes së Kombeve, vizioni fillestar i Midhatit lidhur me qëndrimin e Francës (21 nëntor 1918) ashtu edhe i Durhamit lidhur me Italinë (31 tetor 1919) në kuadër të Konferencës së Paqes, u realizuan. Me ndryshimet gjeostrategjike që ndodhën me Luftën I Botërore dhe rënien e Rusisë cariste, Franca e mbështeti Shqipërinë dhe nga ana tjetër Italia nuk i arriti “ëndrrat e saj imperialiste”. Kjo e dëshmon që të dy këta personalitete kanë pasur intuitë dhe njohje të mirë të kapaciteteve të shteteve si dhe të zhvillimeve gjeostrategjike të kohës.(Si pjesë e studimit për veprimtarinë diplomatike të Midhat Frashërit në Konferencën e Paqes dhe Lidhjen e Kombeve, bazuar në letërkëmbimin e tij në vitet 1918-1921)[1] Perkins, James Andrew, British liberalism and the Balkans, c. 1875-1925, PhD thesis, Birkbeck, University of London, fq.106.

AMANTIA – QYTETI RËZELLITËS I CIVILIZIMIT TË LASHTË

November 15, 2021 by s p

Besnik Imeri

Qyteti i lashtë i Amantias, përveç fortifikimit dhe të vendbanimit në kreshtën e kodrës në fshatin Plloçë, zotëronte edhe një territor të gjërë që nga pikëpamja gjeografike ishte mjaft i larmishëm, male, pllaja, kodra të buta, lugina dhe fusha të vogla si ajo e Brusnjes, por edhe të mëdha në pjesën fundore të luginës së Shushicës. Në këtë territor tejet të favorshëm amantët kanë ushtruar njëkohësisht bujqësinë dhe blegtorinë por edhe zejtarinë. Blegtoria, nisur edhe nga territori malor dhe kodrinor mendoj se duhet të ketë qënë në vendin e parë, kullotat verore mbi malin e Kudhësit dhe deri në Matohasanaj janë alternuar me kullotat dimërore në kodrat midis Mavrovës, Amonicës, Kaninës, si dhe vargut kodrinor që fillon në Peshkëpi deri në Selenicë. Mendohet se në mbrojtje të këtij territori kanë qënë edhe fortifikime të tjera si: Olympe, Matohasanaj, Amonica, Hadëraj, Treblova, Kanina (Thronioni), Armeni e deri tek Nymfeu, Selenica e sotme. Një përshkrim të këtij territori që zotëronin amantinën e ka bërë edhe Pjer Kabana:

“Shtrirja territoriale e shtetit të amantëve, që përfshinte luginat e mesme të Shushicës e Vjosës dhe gjithë zonën malore që i ndan e që shkon deri në afërsi të Vlorës (Aulona antike), deri në fortesën e Matohasanajt, në kontakt me Kaoninë, i përshtatej më mirë një shteti të tipit të etnosit ose koinomit, se sa polisit. Territori i tij bashkon njëherazi toka bujqësore dhe zona të mëdha malore të përshtatshme për rritjen e gjësë së gjallë, zona verore dhe zona dimërore në kufijtë detarë.”

Përpjekjen e parë për të lokalizuar Amantinë e gjejmë tek vepra e Pukëvilit. Sipas tij, rrënojat e Amantisë gjinden pranë fshatit Nivicë të Kurveleshit. I një mendje me Pukëvilin është edhe V.M.Lik. Edhe ai vizitoi rrënojat e Nivicës, dhe pa atje mbeturinat e qytetit të lashtë të Amantisë. Ndërsa në fshatin Plloçë, i pari që e ka identifikuar në këtë vend, ka qënë E.Izambert: Në vitin 1861 Izamberti tregon se arriti në fshatin Plloçë, dhe se rrënojat që shihen rreth kodrës, i përkasin qytetit të Amantisë…ai shënonte muret e akropolit, prej të cilit kishin mbetur vetëm themelet, dhe se, nën këmbët e mureve rrethues, shihen gjurmë të shumta varresh të skalitur në shkëmb. Ai kishte parë edhe një mur me 14 kontraforte, mbeturinat e qemereve të një porte dyfishe dhe 11 shkallë të një stadiumi antik…Gërmadhat e Plloçës si vend i qytetit Amantia, i njohu edhe gjeografi Guido Kora në vitin 1875…Monumentet arkeologjike të fshatit Plloçë i vizitoi edhe K.Paçi, i cili pasi shqyrtoi edhe burimet e shkruara antike, e vendosi Amantinë në rrënojat e Plloçës…Si mbështetje për lokalizimin e Amantisë në Plloçë, shërbeu edhe kulti i përhapur i Zeusit të Dodonës, të vrejtur tek monedhat, i cili, sipas Paçit shtrihej në të gjithë anën perëndimore të gadishullit deri në Shkodër…

Gjatë Luftës së Parë Botërore, në Plloçë, erdhi edhe arkeologu B.Paçe. Ai u shpreh gjithashtu për identifikimin e Amantias në rrënojat e Plloçës, duke shtuar se midis monedhave të gjetura aty me shumicë janë monedhat e Amanties…Lokalizimin e Amantisë me rrënojat e fshatit Plloçë e ka pranuar edhe L.M.Ugolini nisur, përveç të tjerash, edhe nga gjetja vetëm në Plloçë e një numri të madh monedhash prej bronzi me legjendën AMAN – TΩN, nga zbulimi i një tok monumentesh arkeologjike, dhe, më në fund, nga ruajtja e emrit të lashtë Amantie në trajtën e sotme Amonicë, në një fshat pranë Plloçës.”

Në mënyrë përfundimtare lokalizimin e Amantias së lashtë në kreshtat e kodrës të fshatit Plloçë e kanë bërë arkeologët shqiptarë Hasan Ceka dhe Skënder Anamali: “Më në fund, provën më të qartë, na e japin monedhat me legjendën AMAN – TΩN, të cilat në Plloçë gjinden me shumicë, kurse në qëndrat arkeologjike fqinjë, ose mungojnë ose janë të rralla.”

Por Paçe, Ugolini (indirekt) dhe Ago Agaj hedhin dyshime se, qyteti i Amanties nuk ndodhet tek fortifikimi i kreshtës shkëmbore pranë fshatit Plloçë, por poshtë në fushë midis tri fortifikimeve: atij të Plloçës, Amonicës dhe Mavrovës. Ndjekim së pari, Ugolinin.

“Të bollshme janë mbetjet arkeologjike që gjenden në perëndim të fshatit Ploçë, në një largësi më së shumti dy orë (bëhet fjalë për ecje më këmbë ose me kalë). Në qytet (që vendasit e quajnë “gjutet”), lokalitet që gjëndet rreth një orë rrugë në perëndim të Plloçës, gjenden të shpërndara aty-këtu nëpër tokë blloqe kuadratikë, të të njëjtit tip me të cilat janë ndërtuar muret e Plloçës. Sipas gjithë gjasave, ato i përkisnin murit mbrojtës ose ndërtesave të mëdha të këtij “qyteti”. Ka blloqe të tjera të të njëjtit tip, të shpërndara nëpër tokë në qafë të Bosit (mund të jetë qafa e Buallarit), që gjendet pranë po këtij vendi. Gjithashtu në qytet, në pronat e Hazbi Nurçes gjenden shumë mbetje tullash dhe tjegullash të lashta, gjurmë të mureve me blloqe të mëdha dhe varre në formë arke me pllaka të mëdha. Pak më në perëndim, drejt përroit Brumis, në truallin e zotërinjve Sulejmani, gjenden tre tuma të mëdha, të grupuara së bashku.”

Pra Ugolini përshkruan dy vende, të cilat janë në perëndim të Plloçës, me diferencë nga njeri tjetri larg Plloçës prej një ore. Me të drejtë na lind pyetja, se, nëqoftëse e para ishte Olympe, atëhere kjo e dyta, me diferencë një orë nga Plloça është “Fusha e Brusnjës” në fshatin Vajzë, të cilën e përshkruan mjaft mirë Ago Agaj, duke dhënë edhe mendimin se në Brusnje duhej të ishtë Amantia e vërtetë, ndërsa kalatë e Mavrovës (Olympes), Amonicës dhe fortifikimi në kreshtën e Plloçës ishin në mbrojtje të saj. Por nuk përjashtohet mundësia, që në rastin e dytë, Ugolinimund ta kishte fjalën për kalanë e Amonicës. Për lokalizimin e tij duhen identifikuar personat dhe pronat e tyre, që përmend Ugolini.

Ndjekim Agon: “Rrëzën e fushës së Brusnjes, në fshatin Ploçë, populli e quante “rrëza e Qytetit”, duke nënkuptuar se dikur aty mund të kishte qënë një qytet i vjetër dhe i famshëm. Këto tri kala, të Ploçës, të Amonicës dhe të Mavrovës përbëjnë një zinxhir mbrojtës të qytetit të “Fushë Brusnjes”, e cila ndodhet në mes dhe e ruajtur mirë nga çdo anë dhe ku duhet të ketë qënë Amantia e Vjetër…Aty është gjetur një unazë floriri e trashë me gur të kuq të errët, në të cilën ishte gdhendur me një zotësi të pashoqe një grua me hushtë dhe kandar në duar (Perëndesha e Drejtësisë Mat)…”

QYTETËRIMI I AMANTIES

Hasan Ceka, babai i arkeologjisë shqiptare dhe Skënder Anamali, një nga katërshtyllat e kësaj godine madhështore, tregojnë se Amantia u bë qytet i zhvilluar në shek. të IV p.e.s.: “Një dëshmi…japin monedhat e gjetura në Plloçë të cilat i përkasin shek. IV p.e.sonë. Midis tyre më të shumta janë monedhat e Dyrrahut, Korkyrës, Korinthit, Epirit dhe maqedonisë…Në fund të shek. IV Amantia filloi të kishte marrëdhënie tregtare edhe me Apulinë…”

Duhet të themi se, sipas arkeologëve Luigi Maria Ugolini, Izambert, B.Paçe, K.Paç dhe drejtuesve të ekspeditës arkeologjike të saj, Hasan Ceka dhe Skënder Anamali, Amantia ka qënë një qytet i zhvilluar, pasi në të janë zbuluar monumente të rëndësishme arkeologjike si: mbetjet e një tempulli, stadiumi, mure madhështore, objekte arqitektonike, shtatore, relieve, mbishkrime në gur, ndërtesa, gjimnazi, dhe, si një gjë e rrallë, varret monumentale, një ekonomi dhe tregti e zhvilluar deri tek prerja e monedhave, një demokraci e zhvilluar dhe struktura shtetërore moderne për kohën, një jetë e pasur shpirtërore dhe një adhurimi i veçantë i perëndive pellazge të Dodonës dhe Olimpit, sidomos të kryeperëndisë së tij, Zeusit, dhe Afroditës etj; ku sipas Ugolinit Amantia duhet të ishte i rëndësishëm me një zhvillim të madh dhe i lulëzuar, i pajisur me shtatore, i pasur me ndërtesa të zbukuruara me mermer të gdhendur, si dhe i veçantë ndër qytetet e Ilirisë dhe Epirit.

B.Paçe ka kumtuar për një mbishkrim dhe për një reliev të gjetur në Plloçë, si dhe për teprica muresh me teknikë shumë primitive…Muret që rrethojnë kreshtën e kodrës ku ndodhet qyteti antik i Amantias, me një gjatësi të përgjithshme prej rreth 2100 m vendosin brenda tyre një sipërfaqe prej 18 ha. Muret kanë një trashësi nga 1.8 deri në 3 m dhe janë të tre tipeve: poligonal, trapezoidal dhe kuadratik izodomik. Fortifikimi ka pasur pesë porta, kullat janë të rralla dhe duhet të jenë ndërtuar në kohë të vonshme në periudhën e lulëzimit të këtij qyteti në shek. III dhe të II p.e.s. Dallues dhe veçori e mureve të këtij fortifikimi janë kontrafortet, që në pjesën perëndimore të tij në bashkëpunim me kullat shoqërojnë një portë kryesore të hyrjes në qytet. Qyteti duhet të ketë pasur katër porta.

Akropoli, si të gjithë sivllezërit e tij në qytetet e Epirit dhe Ilirisë, është ngritur në fillimet e jetës së vendbanimit apo qytetit, muret e tij, në pjesë të veçanta, janë ngritur me blloqe gurësh të mëdhenj të përmasave 2.60 m x 1.75 m x 0.90 m. Në to mungojnë kullat, ndërsa porta në pjesën juglindore është e veçantë me portikë dhe harqe zbukurues. Nëpërmjet një qafe, që ndodhet në rrëzë të kreshtës së tij, në pjesën jugperëndimore të tij, akropoli lidhet me një tempull të lashtë, i verifikuar si tempulli i Afroditës, dhe në kohë të mëvonshme, edhe me stadiumin dhe gjimnazin në pjesën lindore të tij.

Luigi Maria Ugolini në librin e vet “Shqipëria e Lashtë” për qytetërimin dhe lulëzimin e Amanties pohon: “Grupi i rrënojave të lashta…tregon se qyteti të cilit ato i përkasin (Amanties) duhet të ishte i rëndësishëm. Një hamendësim i tillë merr peshë nëse gjykohet që qyteti ishte i lulëzuar, i pajisur me shtatore, i pasur me ndërtesa të zbukuruara me mermer të gdhendur, dhe pse larg qëndrave me përhapje më të madhe kulturore, nën ndikimin e të cilave ai jetonte: Athina, Roma dhe, më vonë, Bizanti. Prandaj tek unë lindi menjëherë dëshira për të ditur, se cilit prej qyteteve të lashta…mund t’i përkisnin ato rrënoja që unë i kam kundruar me admirim…arrita në përfundimin se ato duhet t’i përkisnin qytetit të lashtë të Amantias, kujtimet historike të të cilit i kemi tek Cezari në lidhje me luftën civile, por edhe tek Ciceroni.”

Muret e qytetit

Për të pasqyruar këtë qytetërim të Amanties, nuk mund të mos e fillojmë nga muret madhështore të saj. Përsa këtë po i drejtohemi një prej shtyllave të arkeologjisë shqiptare, eksploruesit të saj, Skënder Anamalit, i cili në Kuvendin e I-rë të Studimeve Ilire, shtator 1972, nëpërmjet fakteve, pa e përmendur shprehimisht, hedh dritë mbi origjinën pellazgjike të këtij fortifikimi kaon. Ai na thotë se, akropoli i Amanties ka blloqe gurësh me përmasa: 2.60 m X 1.75 m X 0.90 m, dhe në vijim: “E.Izamberti për muret e akropolit të Amanties shkruante (më 1861) se nuk kanë mbetur – veçse themelet, pjesërisht helenike ose maqedone dhe pjesërisht nga juglindja prej gurësh të mëdhenj çiklopikë të vënë mbi shkëmbin e prerë -…B.Paçe u mjaftua të shkruajë në lidhje me muret e akropolit, se maja shkëmbore e Plloçës kurorëzohej me mbeturina muresh të një teknike shumë të vrazhdë…botanisti A.Baldaçi i vizitoi rrënojat e lashta të Plloçës. Dy herë, në vitet 1892 e 1894, ai u ndal në “shkëmbin e madh mbi të cilin ngrihen nga ato rrënime të ashtuquajtura pellazgjike…

Trakt muri pellazgjik. Amantia-Vlorë. (Foto.Shtator 2021)

…Nga akropoli i Amanties është ruajtur një copë mur që është, një shembull shumë i bukur i përdorimit të blloqeve poligonalë: shkëmbi, dhe muri sipër tij, formojnë një tërësi monolite. Mbi shkëmbin e skalitur me faqe të sheshuara janë vendosur blloqe gurësh poligonalë, me përmasa mesatate të puthitura mirë. Janë ruajtur tetë rradhë gurësh. Muri zgjatet këtu rreth 28 m. dhe ka një lartësi të ruajtur prej 8 m. Në këtë pjesë muri është ruajtur dhe një lug për kullimin e ujrave, i punuar në një bllok të vogël, i cili del pak jashtë. Kësaj faqeje muri i përket edhe një copë mur ku janë të përdorura me mjeshtëri, blloqe gurësh trapezoidalë…Lidhja e murit me shkëmbin këtu është bërë, duke sheshuar faqen e sipërme të këtij të fundit (shih foton më poshtë)…

Description: Image result for images for amantia antike

Trakt muri poligonal. Amantia-Vlorë

Në skajin perëndimor të kësaj faqeje, në disa pjesë të murit janë ruajtur disa blloqe gurësh të mëdhenj: Një blok është 2.30 m i gjatë, 1.25m i gjerë dhe 0.88 m i trashë; një tjetër është 2.60 m i gjatë, 1.75 m i gjerë dhe 0.90 m i trashë…Ajo që bie në sy gjatë gjurmimit dhe studimit të mureve të akropolit të Amanties, është në përgjithësi, uniteti i tyre. Pavarësisht nga trajta e blloqeve paralelopipedi, poligonalë apo trapezoidalë, muri ka qënë ngritur në një kohë dhe ndërtuar me të njëjtën teknikë. Këta janë po ata ndërtues vendas që punuan edhe në ndërtimet e tjera të qytetit të tyre…

Në Amantie kemi teknikën e zakonshme të përdorur në përgjithësi, në ndërtimin e mureve në qytete e kalatë ilire, duke filluar nga shek. IV p.e.s.”

Description: Skeda:Paloeochristian Basilica and the Temple of Aphrodite. Amantia, Albania 01.jpg - Wikipedia

Rrënojat e tempullit të Afërditës në Amantia.

Arkeologu Skënder Anamali e vendos, përfundimisht, kohën e ndërtimit të kalasë së Amanties në shek. e IV p.e.s. Pra, në antikitet, duke mos i lënë asnjë mundësi mureve të akropolit për një periudhë më të hershme të ndërtimit të tyre. Madje, çuditërisht, të gjitha muret e këtij fortifikimi i vendos në të njëjtën periudhë kohore ndërtimi. Gjë që duket pak e pamundur. Por ai me guxim thotë, se këtë fortifikim, këto mure, godina banimi dhe publike, stadiumin me gjimnazin, si dhe objektet e kultit, i kanë ngritur dhe ndërtuar vendasit.

Me fjalë të tjera, Izamberti, Baldaçi pohojnë drejtëpërsëdrejti se, akropolin e Amanties e kanë ndërtuar pellazgët, ndërsa B.Paçe duke folur për për teprica muresh me teknikë shumë primitive, le të kuptohet se ato kanë qënë mure pellazgjikë. Në të njëjtën kohë, Anamali na tregon se, Ugolini dhe K.Paçi i janë shmangur mureve të lashta të akropolit të Amanties. Ata-thotë Anamali-nuk i përshkruajnë muret rrethuese, të cilat kalojnë përqark majës shkëmbore të Ploçës, dhe që ruhen mjaft mirë në pika të ndryshme. Gjithashtu, as edhe monumentet, të cilat para tyre i kishte njoftuar E.Izamberti.

Ndjekim Anamalin:

“Monumentet arkeologjike të fshatit Plloçë i studioi edhe Karl Paçi (Patch), i cili mbasi i shqyrtoi edhe burimet e shkruara antike e vendosi Amantinë në rrënojat e Plloçës…Është interesante të thuhet se arkeologët, që erdhën në këtë fshat, Paçi e të tjerë, nuk i përshkruajnë muret rrethues të cilët kalojnë përqark majës shkëmbore të Plloçës dhe që ruhen mjaft mirë në pika të ndryshme, as edhe monumentet të cilat, para tyre i kishte sinjalizuar E.Izamberti. K.Paçi dhe më vonë Ugolini u tërhoqën më tepër pas monumenteve të shpërndara në fshat, nëpër shtëpitë dhe oborret. K.Paçi duke gjetur në Plloçë monumente të ndryshme arkeologjike, skulptura, mbishkrime, etj…”

Në plotësim të këtij konstatimi të Anamalit japim një përshkrim të Ugolinit (i bërë në vitin 1924) për rrënojat e Amanties:

“Fshati i sotëm (i Plloçës) është në pjesën më të madhe i mbyllur në perimetrin e mureve të epokës greko-romake, të cilat, të përbëra prej paralelopidë gëlqerorë në përmasa më të mëdha apo më të vogla, mbronin qytetin e lashtë, ose më mirë akropolin, që gjendet mbi majën e rrëpirtë të kodrës. Brenda në fshat gjenden dendur rrënojat e qytetit të lashtë. Mund të thuhet se çdo shtëpizë ruan në muret e jashtëme copa skulpturore të lashta, që vihen si zbukurim i shtëpisë, sipas një zakoni mjaft të përhapur në Shqipërinë Jugore. Kam parë trungje shtatoresh, disa edhe me punim të kënaqshëm apo të mirë; stela me paraqitje figurative; voluta kapitelesh; friza të hijshëm me gjethe palmash ose me dredhka akanti; motive të tjera arkitekturore, etj.”

Nga përshkrimi i mësipërm i Ugolinit mësojmë: Së pari, për kohën e ndërtimit të mureve të qytetit, siç i quan Ugolini, të periudhës greko-romake, gjë që është e vërtetë, pasi në këtë periudhë (helenistike) midis shekujve të IV dhe të III p.e.s qyteti i Amanties u zhvillua dhe lulëzoi. Vetë tipi, përmasat dhe teknika e ndërtimit të mureve të këtij qyteti i përkasin kësaj periudhe. Por këtu duhen përjashtuar trakte të veçanta të blloqeve të gurëve të mureve të akropolit, të cilat i përkasin një periudhe mjaft më të hershme, asaj pellazgjike, gjë që Ugolini nuk e përmend. Së dyti, për një masakër arkitekturore të objekteve arkeologjike të vendosura në mure shtëpish, ku nuk përjashtohet mundësia edhe e dëmtimit të tyre. Ne mund të pyesim, se ku ndodhen sot këto objekte: janë dëmtuar apo janë grabitur?!

Ne shtrojmë edhe pyetjen tjetër: Përse nuk kanë dashur ata (Paçi dhe Ugolini) të flasin për muret e lashta të akropolit? Apo ndoshta ju shmangën, pasi ato mund t’ju imponoheshin që të arrinin në përfundimin (e padëshirueshëm) mbi origjinën pellazgjike të këtyre mureve?!! Apo ndoshta, ‘të babëzitur’ për të marrë ose për të blerë objekte arkeologjike, skulptura, shtatore, mbishkrime, etj, nuk u ra ndër ment të vrojtonin muret e akropolit.