Albert Vataj/

Lahuta, kushtrimi i palcës së shpirtit malësor, kumbimi i eposit të Kreshnikëve, ngjitet sot në altarin e thesareve të botë.

Pas Xhubletës dhe Këngës së Kcimit të Tropojës, është Lahuta, ky instrument arkaik, kjo dëshmi e pazëvendësueshme e ADN-së sonë shpirtërore, që hyn me dinjitet në UNESCO, në altarin ku njerëzimi vendos thesaret e tij më të rralla, dëshmitë më të thella të kujtesës dhe shpirtit. Lahuta, kjo vegël e gdhendur nga koha dhe e mbartur si flakadan brezash, ngjitet tashmë në panteonin botëror duke nderuar kulturën, etnografinë dhe eposin tonë heroik.

Ajo nuk është vetëm instrumenti muzikor më emblematic i kulturës veriore shqiptare. Ajo është zëri i malit, gjaku i kujtesës, epitafi i qëndresës dhe kanga e një populli që ka ditur ta kthejë dhimbjen në art, burrninë në mit dhe besën në kod. Në tingujt e saj rreh historia jonë.

Lajmin e këtij triumfi e ka shpallur Ministri i Turizmit, Kulturës dhe Sportit, Blendi Gonxhja, i cili shkruan:

“Një nga thesaret më të çmuara të identitetit kulturor, arti i të luajturit, të kënduarit dhe bërjes së lahutës, është përfshirë zyrtarisht në pasurinë botërore të trashëgimisë kulturore jomateriale të UNESCO-s, në listën për nevojë urgjente mbrojtjeje.”

E vërteta është se arti i lahutës është shumë më tepër se një praktikë muzikore. Ai është një univers simbolik që përfshin Malësinë e Madhe, Dukagjinin, Malësinë e Gjakovës, Rugovën, Drenicën, Plavën e Gucinë, gjithë hapësirën ku lahutari, me një instrument të vetëm dhe me një zë të vetëm, mban gjallë një epos që ka udhëtuar shekujve. Aty jetojnë trimëria, qëndresa, besa, nderi dhe mikpritja; aty janë rrënjët e eposit të kreshnikëve, baladat që përshkojnë historinë tonë si rryma të padukshme drite.

Ky arritje është fryt i një pune titanike. Studiuesit Vaso Tole, Shaban Sinani, Rigers Halili, Armanda Hysa dhe Susane Ogge, bashkë me komunitetet, lahutarët dhe hulumtimet e imëta në terren, kanë përgatitur një dosje të standardeve më të larta të UNESCO-s, të dorëzuar në mars 2024. Mbështetja institucionale e Ministrisë së Kulturës dhe bashkëpunimi me Fondacionin Shqiptaro-Amerikan për Zhvillim (AADF) kanë qenë vendimtare në këtë proces model.

Lahuta hyn në UNESCO – dhe me të hyn një pjesë e pavdekshme e shpirtit shqiptar.

Ky nuk është vetëm një titull nderi. Ky është një akt ringjalljeje, një thirrje për ruajtjen, kultivimin dhe fuqizimin e një tradite që na definon si popull. Shqipëria deklaron angazhimin e saj për ta mbrojtur këtë trashëgimi të rrallë, duke e hapur rrugën e bashkëpunimit të ardhshëm me Kosovën, sepse lahuta nuk njeh kufij: ajo njeh vetëm kujtesën dhe frymën.

Dhe sot, kur tingulli i saj përfshihet në listën e pasurive që bota i konsideron të pazëvendësueshme, ne dëshmojmë se kultura shqiptare, me thellësinë e saj arkaike dhe hijeshinë e saj të egër, është pjesë përbërëse e mozaikut të qytetërimit njerëzor.

As në këtë të drejtë legjitime nuk na u hoqën qafe plaçkitësit serb, por si në çdo betejë të dinjitetshme, shqiptarët e përkushtuar, specialistët dhe akademikët e vendosur arritën të lënë synimet serbe në pretendime. Ndoshta pikërisht kjo e bëri këtë fitore një triumf.

Duhet të kujtojmë se në vitin 2018, Serbia paraqiti në UNESCO elementin “këngët me gusle”, duke e shpallur si trashëgimi të saj kombëtare. Kjo shkaktoi reagime të forta në Shqipëri dhe Kosovë, sepse lahuta/gusla është traditë shumëkombëshe, me qendër të fuqishme pikërisht në hapësirat shqiptare – Malësi, Dukagjin, Tropojë, Rugovë, Malësia e Madhe e Gjakovës.

Institucionet shqiptare sqaruan se UNESCO nuk e kishte njohur instrumentin si ekskluzivisht serb, por vetëm specifikimin “praktika e këndimit me gusle në Serbi”.

Pas viteve të debatit, Shqipëria realizoi një proces të veçantë dokumentimi dhe prezantimi, duke e paraqitur lahutën si element identitar shqiptar.

Lahuta është sot në UNESCO.

Por, në të vërtetë, ajo ka qenë gjithmonë në zemër të popullit tonë.

Tani thjesht është dëgjuar nga bota.

Lahuta, ky instrument që kumbon si një damar i gjallë i kujtesës sonë kolektive, mendohet të jetë pjellë e kohëve të lashta, një jehonë e epokave të hershme indo-evropiane. Ajo nuk është thjesht vegël muzikore; është një altar i bartur ndër shekuj, mbi të cilin malësori shqiptar ka kënduar historinë, besën, burrninë, tragjeditë dhe fitoret. Aty ku lind kënga epike, aty ngrihet lahuta. Aty ku ligjërohet gojëdhëna, aty merr frymë gjuha e saj. Jo më kot, veprat e mëdha të epikës shqiptare, si “Eposi i Kreshnikëve” apo “Lahuta e Malcis”, kanë gjetur në lahutë instrumentin më të denjë për t’u jetësuar në tingull e frymë.

Lahuta përbëhet nga një kasë druri vezake, e zgavruar mjeshtërisht përbrenda, si barku i një krijese që mban në brendësi misterin e tingullit. Kjo kasë mbulohet me lëkurë të regjur, e quajtur çapër në Malësinë e Madhe, një membranë e gjallë që i jep instrumentit dridhjen e veçantë të zërit të tij. Trupi mund të jetë punuar edhe prej kungulli apo guaskës së breshkës, duke dëshmuar një elasticitet të jashtëzakonshëm kulturor e teknik.

Në skajin e kasës ngrihet kambaleci, ura ku mbështetet e vetmja kordhë, e njohur si kamanec në Dukagjin apo magjar në Verilindje. Kjo kordhë mbahet në tension nga një çelës druri, kunji, tezgjahu, krek-u a gres-i, që ndryshon sipas krahinave, por ruan të njëjtën logjikë të lashtë të instrumenteve monokorde indo-europiane.

Harku, i quajtur agrec, budat, ras apo drocak, është një gjysmëhënë druri, zakonisht thanë a arre, i mbështjellë me fijet e bishtit të kalit të zi, të lyer me rrëshirë pishe. Kjo përbërje i jep lahutës një tingull të përthyer, të mprehtë, që i ngjan frymës së tokës së thatë, ajrit malor dhe zjarrit të oxhakut. Tingulli i saj nuk përcaktohet thjesht nga druri, por nga cilësia e lëkurës, përpunimi i qimeve dhe balanca e tensioneve.

Maja e bishtit mban shpesh të gdhendur kokën e dhisë, një simbol i interpretimit ritual të së shenjtës. Sipas Ramadan Sokolit, kjo figurë mund të ketë qenë pjesë e një kulti të lashtë pagan, që lidhej me mbrojtjen, fuqinë dhe pjellorinë. Në lahutat e tjera hasim gjarpërinj të gdhendur, simbol i orës mbrojtëse dhe i kultit të pyllit, ose përkrenaren e Skënderbeut, ku simbolika e heroit kombëtar ngrihet si emblemë e identitetit.

Në këtë bashkim drurësh të zgjedhur (panjë, gështenjë, arra, lis, krekëz), lëkure të përpunuar, gdhendjesh me simbolikë mitike dhe teknikash të rafinuara, lahuta merr trajtën e një objekti sakral, ku dora e mjeshtrit është njëkohësisht artizan, ikonograf dhe historiograf.

Masat e saj, pothuaj të pandryshuara prej shekujsh, janë një standard i traditës:

Gjatësia e përgjithshme: 70 cm

Bishti: 40 cm

Koka: 30 cm

Gjerësia e kohës: 20 cm

Harku (argeci): 40 cm

Qimet e harkut: 17 cm

Këto përmasa nuk janë rastësore; ato i shërbejnë një fizike të veçantë të tingullit, të ndërtuar mbi parimin e flaxholet-it, që e veçon lahutën nga çdo instrument tjetër harkor i Ballkanit.

Përhapja e lahutës shtrihet kudo ku frymon epika; Krujë, Malësia e Madhe, Hoti, Gruda, Kelmendi, Kastrati, Rranxat e Shkodrës, Dukagjini, Postrriba, Shllaku, Nikaj-Merturi, Malësia e Gjakovës, e deri në hapësira që kapërcejnë kufijtë etnikë shqiptarë. Ajo është vegla e rapsodëve, e kuvendeve burrërore, e oxhaqeve në dimër, e dasmave dhe riteve të gëzimit.

Mënyra e mbajtjes ndryshon sipas zonave, këmbëkryq pranë vatrës, ulur me instrumentin mbështetur në këmbë, apo në pozicion solemn përpara kuvendit, secili prej këtyre qëndrimeve është pjesë e një koreografie të trashëguar.

Lahuta i përfton tingujt nga një teknikë krejt e saj, e bazuar te flaxholet-et natyrore, duke ndalur gishtat anash bishtit, jo mbi tastierë, dhe duke përdorur tensionin e harkut si faktor kryesor shprehës. Regjistri i saj akordohet zakonisht rreth notës do të oktavës së parë.

Roli shoqërues i lahutës është i kufizuar në gamë, por i pakufizuar në nuanca. Ajo krijon hyrje të shkurtra, dy ose tre nota, por që mbartin peshën emocionale të gjithë këngës. Gjatë ligjërimit të rapsodit, lahuta lëviz në linja heterofonike, ku ngjitja krijon tension epik-elegjiak, ndërsa zbritja e shkallëzuar sjell qetësinë e mbylljes.

Rapsodi është njëkohësisht, interpretues, rrëfimtar, improvizues, dhe krijues i këngës.

Me lahutë në dorë, ai ngre peshë historinë e një fisi, të një krahine ose të tërë kombit. Ai i këndon heronjve, nderit, besës, dëshmorëve, betejave dhe tragjedive. Prandaj lahuta është instrument i burrave, jo nga përjashtim, por nga funksioni i saj ritual në jetën malësore. Rastet kur femrat e përdornin lahutën nuk janë të huaja, por lidhen kryesisht me role më të pazakonta, të panjohura publikisht.

Në çdo element të saj: në drurin e zgavruar, në kokën e dhisë, në figurën e gjarprit, në fijet e bishtit të kalit, në këngën që buron prej saj, lahuta mbart një kozmos kulturor, një kod të lashtë identitar, një brumë mitik që nuk gjendet askund tjetër.

Ajo është personifikimi muzikor i shpirtit malësor, bashkëudhëtarja e Eposit të Kreshnikëve, dhe sot, me të drejtë, një pasuri e çmuar e njerëzimit, pjesë e panteonit të trashëgimisë jomateriale botërore.

Albert Vataj/

Në një botë që lëviz gjithnjë e më shpejt drejt skajeve të pabarazisë, ku pasuria grumbullohet si fortesë dhe varfëria shtohet si plagë, zërat që thërrasin për drejtësi shpesh humbasin nën zhurmën e ambicieve të mëdha dhe etjes së pangopur për pushtet. Ne jetojmë në një kohë ku raketat e miliarderëve ngrihen drejt qiellit, ndërsa miliona fëmijë nuk ngrihen dot nga shtrati për shkak të urisë. Një epokë ku teknologjia shpërthen si dritë, por zemrat e njerëzve mpaken në hije. Dhe pastaj, në këtë heshtje universale ku askush nuk guxon t’ia thotë të vërtetën të pasurit në sy, u ngrit një zë, një zë i bërë jo nga muskuj, por nga frymë. Zëri i Andrea Bocellit.

Ai nuk foli si yll. Ai foli si ndërgjegje. Si njeri që kujton botës se arti nuk është dekor i luksit, por frymë që i jep kuptim ekzistencës. Si kujtesë se muzika nuk është arratisje, por thirrje për t’u kthyer tek thelbi i njeriut.

Kjo është historia e një artisti që nuk u gudulis nga duartrokitjet, por u udhëhoq nga e vërteta; një kujtim se ndonjëherë mjafton një zë për të tronditur themelet e indiferencës globale.

I nominuari pesë herë për çmimin Grammy, Andrea Bocelli, sapo ka kaluar pragun e mrekullueshëm të 30 viteve të famës, që nga ajo mbrëmje e largët e vitit 1994 kur, me këngën “Il mare calmo della sera”, doli nga skena e Sanremos dhe hyri përgjithmonë në zemrat e njerëzve. Që atëherë, zëri i tij – një përzierje drite dhe heshtjeje, dhembjeje dhe shprese – është bërë jo vetëm një instrument artistik, por një thirrje e ndërgjegjes universale.

Bocelli nuk ka ulëritur kurrë. Ai nuk ka pasur nevojë. Sepse nga thellësia e tij vjen një qetësi që përplaset si valë kundër një bote që gumëzhin nga trazira, padrejtësi dhe cinizëm. Zëri i tij ka qenë gjithnjë një kundërvënie e butë ndaj një realiteti të pamëshirshëm, ku të pasurit garojnë të bëhen edhe më të pasur, ndërsa të varfrit luftojnë çdo ditë për të mbijetuar në thërrimet e një bote që nuk është ndarë kurrë drejtësisht. Ai e ka kënduar dhimbjen pa britmë, e ka shpërndarë shpresën pa pompozitet, dhe ka ngritur moralin e të pambrojturve pa kërkuar asgjë në këmbim.

Dhe pastaj erdhi ajo mbrëmje në Manhattan.

Në një gala luksoze, nën dritat e arta që pasqyroheshin mbi kristale shampanjeje, Bocelli u nderua si filantrop, por ai vendosi të bëhej shumë më tepër se kaq. Përballë njerëzve më të pasur të planetit, Mark Zuckerberg, Elon Musk dhe dhjetëra miliarderë të tjerë, ai bëri atë që shumë e ndiejnë, por pak guxojnë: u tha të vërtetën në sy.

Me qetësinë e dikujt që flet nga drita e ndërgjegjes, jo nga rehatia e luksit, ai tha:

“Nëse mund të shpenzoni miliarda për raketa dhe hiperhapësirë, mund të shpenzoni miliona për të ushqyer fëmijë. Nëse e quani veten vizionarë, provoni – jo me para, por me mirësi.”

Mbi sallë ra një heshtje e rëndë, thuajse ceremoniale. Kamera kapi Zuckerberg duke shikuar poshtë, si t’i ishte rrëshqitur papritur një botë e tërë nga duart. Elon Musk u mpiks në një buzëqeshje të ngrirë. Disa të pranishëm u drodhën në karriget e tyre, sikur dikush u kishte shkundur zemrën.

Por Bocelli nuk erdhi për të trembur, ai erdhi për të zgjuar. Ai njoftoi aty, pa bujë, se do të dhuronte 8 milionë dollarë nga të ardhurat e tij për programe strehimi dhe mbështetje psikosociale për familjet në krizë në Los Angeles dhe në mbarë vendin.

“Lakmia nuk është pushtet,” shtoi ai. “Dhembshuria është.”

Kaq. Thjeshtë. Shumëfish më e fuqishme se çdo fjalim politik, më rrënqethëse se çdo ulërimë proteste.

Në pak minuta, interneti shpërtheu. Videot e fjalimit të Bocellit u përhapën rrufeshëm. Kritika, adhurim, reflektim… bota po diskutonte diçka të pazakontë: guximin moral të një artisti që nuk u përkul para arit, por ngriti fjalën e shpirtit.

Mediet e përshkruan fjalimin si “i përmbajtur, i pjekur, i domosdoshëm”. Kritikët e quajtën “një manifest të humanizmit modern”. Aktivistët e drejtësisë sociale e cilësuan “momentin kur muzika flaku harqet dhe u bë shpata e dhembshurisë”. Por mbi të gjitha, ajo natë tregoi një të vërtetë të pashmangshme: Arti ka forcën të gudulisë ndërgjegjen atje ku kapitali dështon. Muzika mund të trazojë zemrat që paratë nuk i lëvizin dot.

Në fund të mbrëmjes, Bocelli nuk thjesht u largua me një çmim. Ai u largua duke lënë pas një sfidë, një thirrje, një urdhëresë morale: “Ripërcaktoni pasurinë. Bëjeni mjet shërbimi, jo froni të pushtetit.” Dhe ndoshta, pikërisht atë natë, në heshtjen e çuditshme që mbeti varur mbi sallën e pasur të Manhattanit, bota e kuptoi se ndonjëherë, një tenori i mjafton një fjali për të hapur një epokë të re të ndërgjegjes.

Në fund, ajo që ndodhi në atë sallë luksoze të Manhattanit nuk ishte thjesht një fjalim. Ishte një thyerje. Një çarje në fasadën e një bote që ka harruar të turpërohet. Ishte rikujtimi se pasuria pa dhembshuri është vetëm fuqi e zbrazët, dhe se një civilizim që lejon fëmijët të flenë të uritur, ndërsa idhujt e teknologjisë luajnë me galaktikat, nuk është civilizim – është humbje. Andrea Bocelli nuk u ngrit kundër të pasurve. Ai u ngrit për të varfrit. Ai nuk kërkoi t’i poshtëronte miliarderët; ai kërkoi t’u kujtonte se njerëzimi nuk matet me bilance, por me zemra. Dhe se nuk ka asnjë vlerë të ngrihesh deri në yje, nëse ke harruar si të shohësh një njeri në sy.

Kjo botë nuk ka nevojë për më shumë raketa – ka nevojë për më shumë shpirtra që guxojnë. Nuk ka nevojë për më shumë gara – ka nevojë për më shumë duar që shtrihen. Dhe mes gjithë këtij zhurmimi të së nesërmes, zëri i Bocellit mbetet si një dritë e qetë që thotë: “Bëjeni botën shtëpi, jo privilegj. Mundësi, jo pronë. Dhembshuri, jo lakmi.” Sepse vetëm atëherë kur të kuptojmë se pasuria e vërtetë është ajo që shpërndahet, jo ajo që mblidhet, do mund të themi se kemi nisur vërtet të ngjitemi, jo drejt yjeve, por drejt njëri-tjetrit.

Nga Dr. Bledar Kurti/

Kryevepra “Kryqëzimi” (1501) e mjeshtrit të Rilindjes italiane Michele da Verona (1470-1544) e cila gjendet në muzeun Pinacoteca di Brera në Milano, ka një rëndësi të veçantë artistike por edhe historike mbi shqiptarinë.

Vepra është e bazuar mbi ngjarjen e kryqëzimit të Krishtit siç përshkruhet në Bibël, por, në të djathtë të Krishtit të kryqëzuar valëvitet flamuri kuq e zi i Gjergj Kastriotit, me shqiponjën dykrenore.

Siç dihet ndër dy mijëvjeçarë ngjarja ndodhi në Golgotë (hebraisht për Kafkë), në dalje të Jeruzalemit, ku Krishti u kryqëzua me dy vjedhës në krahë të tij, dhe flamuri i Kastriotit nuk ishte formësuar ende, kësisoj përfshirja e flamurit kuq e zi me shqipen dykrenare është element simbolik e jo historik, pavarësisht spekullimeve që është simbol pagan para erës së re, e për më tepër dallohet lehtësisht që peizazhi ose sfondi i veprës përbëhet nga kodrat e Veronës e jo Jeruzalemit. Ndaj shtrohet pyetja përse ky homazh i artistit për Arbërinë?

Mjeshtri Michele di Verona e pikturoi flamurin arbëror si homazh për qëndresën heroike të shqiptarëve ndaj ushtrisë otomane, figurës madhështore të Gjergj Kastriotit, të cilin Evropa e konsideronte Kalorës të Krishtërimit, dhe në veçanti të ngjarjes së 25 prillit 1479, të martirizimit të banorëve të Shkodrës gjatë rrethimit të qytetit nga ushtria otomane.

Beteja për pushtimin e Shkodrës rezultoi në barbarizëm pasi shumë njerëz u vranë e u sakatuan në mënyrë çnjerëzore. Ata u torturuan e iu pre koka njësoj siç kish ndodhur më parë me luftëtarët arbër dhe njerëzit e thjeshtë në Krujë, Lezhë, Drisht dhe në afërsi të Durrësit.

Ata banorë të Shkodrës të cilët arritën të mbijetonin u shpërngulën Venedik ku rrëfyen tragjedinë që kishin përjetuar, duke prekur kështu zemrat e banorëve venedikas, ndër ta edhe shumë prej artistëve, përfshirë edhe Michele da Verona i cili në atë kohë ishte fëmijë nëntë a dhjetë vjeçar, por ajo histori tragjike e shoqëroi gjatë të gjithë jetës duke e përjetësuar kështu në kryeveprat që do krijonte më vonë.

Siç shihet në tablo, flamuri i Kastriotit zë vend të rëndësishëm në kompozim, dhe e kuqja flakëron në sytë e shikuesit duke simbolizuar edhe vetë gjakun e Krishtit.

Por pozicionimi i flamurit përbri njërit prej vjedhësve që u kryqëzuan bashkë me Krishtin është tejet domethënës pasi ndodhet te vjedhësi në të djathtë të Krishtit, ai i cili u pendua në kryq, i njohur si Vjedhësi i Mirë.

Te Ungjilli Sipas Lukës 23:43 thuhet: Atëherë Jezusi i tha (vjedhësit) “Në të vërtetë po të them: sot do të jesh me mua në parajsë.” Si në traditën e krishterë katolike romake ashtu edhe atë orthodokse, Vjedhësi i Mirë është konsideruar si shenjtor, për këtë arsye, në kontekstin e veprës ajo që artisti po shprehte ishte se martirët shkodranë e arbërorë ishin në parajsë me Krishtin, ata kishin arritur shenjtërimin, ndaj edhe fytyra e Jezusit të kryqëzuar është e drejtuar djathtas për nga flamuri i arbërit dhe shenjtori.

Qarkullojnë shumë teza mbi origjinën e flamurit me shqiponjën dykrenore. Është fakt historik që ky simbol daton që nga qytetërimi sumer, perandoria romake dhe bizantine, etj, por duhet theksuar që stilistika e formës dhe siluetës së shqiponjës së Gjergj Kastriotit, dhe ngjyra e kuqe e flaktë e fushës së flamurit janë tërësisht shqiptare, e sado të përafërta me emblemat e disa vendeve të tjera, si në mesjetë ashtu edhe gjer më sot, janë unike shqiptare.

Vepra madhështore “Kryqëzimi”, nga artisti i Rilindjes italiane, Michele da Verona, do të mbetet një homazh dhe ilustrim pamor i një kapitulli të rëndësishëm të historisë sonë, e nëse shihet së bashku me të gjitha kryeveprat botërore që përmbajnë elementë shqiptarë ne do kemi një panoramë më të qartë të vlerave dhe pasurisë sonë të çmuar historike e kombëtare.

Saimir Kadiu/

Sot, më 1 dhjetor 2025, është 67-vjetori i vënies në skenë të operës Mrika, kompozuar nga i madhi Prenk Jakova, me libret të Llazar Siliqit dhe regji skenike të Andrea Skanjetit.

Premiera e operës ishte programuar më 29 nëntor 1958, por u shty për shkaqe njerëzore. Atë ditë kishte ndërruar jetë aktori i madh shkodran Zef Jubani (1910–1958), mik i ngushtë i Prenkë Jakovës, dhe Shkodra e kulturës e përjetoi si ditë zie popullore.

“Mrika” e parë shqiptare ishte Klotilda Shantoja – një zë brilant, i njohur për rrethet muzikore të atyre viteve, por që më vonë u harrua pothuajse krejtësisht…

Kush ishte Klotilda Shantoja, kjo meteorë e operistikës shqiptare?

Lindi në Tiranë më 2 tetor 1930, në një familje të njohur shkodrane që ishte zhvendosur nga Shkodra në Kryeqytet.

Nga fundi i vjeshtës së vitit 1946, familja Shantoja dëbohet nga Tirana për në Shkodër, pasi xhaxhai i Klotildës, Dom Lazër Shantoja – kleriku i famshëm, intelektuali, patrioti i madh dhe muzikanti i shquar, i quajtur “Famullitari i Pianofortit” – do të masakrohej pa gjyq nga regjimi komunist. Ai vuajti torturat më çnjerëzore, duke dhënë shpirt në burg më 5 mars 1945.

Kur nëna e tij (gjyshja e Klotildës) e vizitoi në burg, u trondit tmerrësisht nga gjendja e tij dhe u kërkoi gardianëve një revole që ta vriste, për ta çliruar të birin nga vuajtjet…

Klotilda ishte aktivizuar që e vogël në Katedralen e Tiranës dhe në Radio Tirana. Kënga e parë që këndoi në një koncert ishte kënga e “Borëbardhës”.

“Isha vetëm 13 vjeç kur më zgjodhën për të kënduar në koncert. Suksesi ishte i madh dhe për mua ai mbeti një emocion i rrallë. Në fillim karriera ime rrodhi natyrshëm. Rridhja nga një familje me prirje muzikore; babai im i binte pianos dhe flautit. Kur mblidheshim në shtëpi, organizonim koncerte familjare, shpeshherë edhe me pjesëmarrjen e axhës, Dom Lazër Shantoja, i cili i binte disa veglave muzikore”.

Vetëm një herë u “çedua” regjimi ndaj kësaj këngëtareje të talentuar – dhe kjo jo pa qëllim – kur përdori talentin e saj për operën e parë shqiptare.

Më pas emri i saj nuk u përmend më.

Me rastin e 20-vjetorit të operës Mrika, Klotilda Shantojës i hiqet fotografia nga origjinali i vitit 1958 dhe në vend të saj montohet një këngëtare tjetër, e cila asnjëherë nuk kishte interpretuar rolin e Mrikës – komenton muzikologu shkodran Ferit Bala.

Pak para se të vdiste, në vitin 1994, Klotilda theksonte:

“E them sinqerisht, se ndër fatkeqësitë e rënda që kam vuajtur – pushkatimi pa gjyq i axhës, burgosja e babait dhe e vëllait, persekutimi i gjatë, largimi nga skena – ka qenë fatkeqësia më e madhe e jetës sime”.

Por brenga e Klotildës vazhdoi edhe pas viteve ’90. Ajo deklaroi:

“Tani, me ardhjen e demokracisë, vuaj më shumë. Them me vete: si nuk u kujtua kush për mua, për këngëtaren e parë të operës Mrika! Nuk u kujtuan as redaktorët e radios, as shoqëritë intelektuale të qytetit. Siç duket, ende sot nuk dinë të respektojnë vlerat intelektuale të qytetit”.

Nuk është kurrë vonë të rehabilitohen vlerat intelektuale dhe artistike, që brezat të mësojnë se kush ishte “Mrika” e parë shqiptare.

Në pamundësi të gjetjes së regjistrimit zanor të premierës së operës Mrika, po postoj interpretimin magjik të Klotilda Shantojës të këngës “Margjelo”, kompozuar nga Prenk Jakova.

Akademik Vasil S. Tole/

Dy ishin preokupimet e mëdha të akademikut Jorgo Bulo: fati i atdheut dhe zhvillimi i shkencave tona.

Ai i përkiste llojit të Rilindësave të cilët besonin tek dashuria pa kushte për vendin si një gjë e shenjtë, aq të shenjtë, sa ta konsideronin atë herë me emrin e atit, pra Atdhe dhe herë me emrin e mëmës, pra Mëmëdhe! Jorgo Bulo ishte bir i denjë i prindërve të Tij zagoritë por dhe i Atit-Atdhe ashtu edhe i Mëmës-Mëmëdhe!

Ai gjithashtu besonte tek sakrifica dhe gjaku i të rënëve patriotë të të gjitha kohëve, e posaçërisht i akteve sublime të dëshmorëve për të bërë një Shqipëri evropiane. Eshtë proverbiale thënia e Tij në kuadrin e 70 vjetorit të çlirimit:…nderojini dëshmorët se nuk është faji i tyre që ne të gjallët nuk ditëm të bënin një Shqipëri më të mirë për ta e për vete.

Në të gjithë veprën e Tij të gjerë mbizotëron dashuria për vendin, për gjuhën shqipe, për krijuesit dhe studiuesit shqiptarë të të gjitha kohërave, kudo ku ata jetuan e punuan, pavarësisht emrit dhe besimit që kishin.

Mbi të gjitha ai e donte dhe i besonte popullit të vet. Ai gjente tek njerëzit frymëzimin e përditshëm për të ngritur, për ta e me ta, murin e vështirë të dijes e të kulturës duke vendosur në të edhe Veprat e tij që sot të gjithë i shohin si “investime” të jashtëzakonshme kulturore e shkencore për vendin. Dhe ashtu është.

Edhe rruga e Tij e fundit, pa kthim, ishte një nga itineraret e shumta që Ai bënte në Shqipëri e jashtë saj për të komunikuar, për tu dhënë shpresë, për të popullarizuar shkencën dhe kulturën për njerëzit. Për tu thënë atyre që vendi duhet pa interes dhe se një jetë pa kulturë e shkencë është akoma më e varfër se sa vetë varfëria, për të krjuar një shoqëri të drejtë dhe të denjë e cila mbështetet dhe frymëzohet nga dija dhe jo nga injoranca!

Pikërisht për këto të vërteta njerëzit e donin, e donin për mënçurinë, për fjalën e ngrohtë shqipe, për shpresën që ngjallte tek ta, për të vërtetat që thoshte hapur dhe pa anësi. Prandaj kuvendet ku fliste Jorgo Bulo ishin plot, se Ai ja kishte dalë të bëhej shpirti i fjalës për ta.

Jorgo Bulo ishte intelektual dhe akademik modern. Ai besonte se “themelet” që hidhen përmes veprave madhore shkencore janë më të forta sesa themelet e çdo lloj ndërtimi që bëhet në tokë. Ai vërtet lindi në vendin e penës në Zagorie, u shkollua në vendin e kulturës në Gjirokastër por Ai u formua në mes të oborrit të akademikëve shqiptarë të pas Luftës së II-të Botërore. Ai në jetën dhe veprën e Tij krahas cilësive të rralla personale, reflektoi edhe standardin profesional dhe njerëzor të Aleks Budës, Aleksandër Xhuvanit, Eqrem Cabejt, Mahir Domit, Androkli Kostallarit etj, të cilët panë tek Jorgo kolegun e tyre më të ri. Koha e provoi që kishin të drejtë. Ai e vazhdoi dhe mbrojti me dashuri dhe profesionalizëm trashëgiminë e tyre të madhe vetiake dhe institucionale, pa frikë dhe hezitim, deri në ditën e fundit të jetës.

Jorgo Bulo pa tek krijimi i Akademisë së Shkencave dhe tek institutet kërkimore shkencore realizimin e ëndrës së Rilindësave për të bërë një shtet modern, me institucione albanologjike, pika referimi në nivel rajonal e më gjerë. Zëri dhe personaliteti i Tij kundërshtoi me konseguencë në të gjitha rastet, projektet e politikës që synonin ta cënonin këtë trashëgimi të shenjtë për shqiptarët dhe për atë vetë. Ai foli për to kudo ku nevojitej: në foltoret e Kuvendit të Shqipërisë, të Ministrive, në rrugë dhe sheshe publike kur arroganca shtetërore të mbyllte dyert. Me largimin fizik, amaneti i Tij është bashkuar me atë të mëdhenjve të shkencës sonë: që shkencat tona ti paraprijnë zhvillimit ekonomik, social e kulturor të vendit; që shkencëtarët, intelektualët dhe kërkimi shkencor të jenë faktor kyç i zhvillimit të vendit.

Jorgo Bulo vdiq në kohën e gabuar, por në vendin e duhur, në Përmet në tokën e Rilindasve të mëdhenj. Duket sikur Ai zgjodhi për të ikur prej aty, në shpinë të malit ku kishte lindur, buzë Vjosës, duke folur për letërsinë e kulturën shqiptare, fare pak metra larg skulpturave të Odhise Paskalit.

Qofsh i paharuar MIKU ynë!

www.vasiltole.com