Presidenti i Shqipërisë, Bujar Nishani ka dekoruar me titullin “Mjeshtër i Madh” aktorin kosovar Çun Lajçi, shkruan KultPlus. Në arsyetimin e këtij titulli, thuhet se titulli “Mjeshtri i Madh”, i është ndarë për veprimtarinë e tij profesionale si aktor në Teatrin Kombëtar të Kosovës dhe Kinematografisë shqiptare në përgjithësi: për realizimin e rreth 200 roleve në teatër dhe mbi 30 role në filma të ndryshëm artistik në: Kosovë, Shqipëri, Amerikë, Kroaci, Serbi, Holandë…Dhe po në këtë dedikim është spikatë edhe roli i Çun Lajçi në vitet e 90-ta, i cili është treguar me rolin e tij “Kosova djep lirie”.

Nevoje e domosdoshme gjuhesore e kombetare: Ta pasurojme dhe ta pastrojme gjuhen tone /
Ta flasesh e ta shkruash bukur, paster gjuhen tende nuk eshte vetem kulture, por eshte edhe atdhedashuri /

NGA SADIK ELSHANI/*

Gjuha shqipe eshte pasuria jone me e madhe kombetare, vlera me e madhe shpirterore qe ka krijuar populli yne nder shekuj. Gjuha eshte elementi themelor qe percakton identitetin e nje kombi. Ja si shprehet profesor Çabej per kete element te rendesise paresore: “Gjuha pasqyron nje kombesi, ajo eshte pasqyra me e qarte e nje kombesie dhe kultures se saj. Shkalla e posurise dhe e pastertise se gjuhes eshte nje tregues i nivelit te kesaj kulture. Prandaj, ringjalljet nacionale kudo e ne çdo kohe  kane shkuar hap me hap me pasurimin dhe pastrimin e gjuhes”. Kjo eshte karakteristike edhe per njeren nder periudhat me te ndritura te historise sone, te zgjimit dhe ringjalljes sone kombetare: Periudhen e Rilindjes Kombetare.

Pasurimit dhe pastrimit te gjuhes shqipe i kane kushtuar rendesi te posaçme te gjithe gjuhetaret dhe dijetaret tane per te cilet dime gjer me sot, qe nga Buzuku e kendej. Gati te gjithe shkrimtaret, atdhetaret, veprimtaret e Periudhes se Rilindjes Kombetare: Kristoforidhi, Veqilharxhi, De Rada, Naimi, Samiu e shume te tjere, i kushtuan nje kujdes te veçante pasurimit te gjuhes shqipe, duke e pasuruar gjuhen tone me fjalet: jetedhenes, ndergjegje, pike e prese, dritare, gjithesi, hapesire, fletore, mesim, e shume te tjera. Ndersa poetet tane me me ze: Naim Frasheri, Dom Ndre Mjeda, At Gjergj Fishta, e shume te tjere pas tyre, vargjet me te bukura ia kushtuan gjuhes shqipe, duke i thurur himne gjuhes sone.

Kur flasim per pastertine e gjuhes sone, vlen te permendet ketu ndihmesa e madhe e profesor Aleksander Xhuvanit, i cili ne vitin 1956 botoi librin “Per pastertine e gjuhes shqipe”, ku ai sjell shembuj te shumte te fjaleve te huaja qe mund dhe duhet te zevendesohen me fjale perkatese shqipe, qe tingellojne po aq bukur – ndoshta edhe me bukur. Edhe profesor Çabej me studimet dhe artikujt e tij u angazhua ne kete fushate per pasurimin dhe pastrimin e gjuhes sone. Ne gazeten “Mesuesi” (28 mars – 4 prill, 1979) ai botoi nje artikull te gjate dhe qe ne fillim te ketij artikulli ai sjell fjale te formuara e te vena ne perdorim nga shkrimtaret tane te hershem: Buzuku, Budi, Bogdani e Bardhi, fjale si: popull, vegjeli, grykesi, pushim, rrefim, vershetar, etj. Sipas prof. Çabejt, dy jane rruget kryesore qe ndiqen ne pasurimin e gjuhes letrare: E para eshte marrja e fjaleve te gjalla ne ligjerimin e popullit dhe e dyta eshte formimi i fjaleve te reja – nologjizmave. Po ne kete artikull prof. Çabej sjell shembuj nga trevat e ndryshme shqiptare, ku fjalet e huaja mund te zevendesohen me fjale te gjuhes popullore. Ja disa shembuj qe jep ai: Çameria zbutjes se nje peme me ane shartimi i thote zbutoj; Myzeqeja grykes se lumit qe derrdhet ne det i thote gojke, d. m. th. “goje”; Zagoria per “qe moti, lashte” thote lashterisht; ne Kosove nje njeriu qe ka te njejtin emer me nje tjeter i thone emnak, ndersa per “kalldaje”, ngrohtore. Ne fund te ketij artikulli prof. Cabej sjell nje liste prej mese160 fjalesh te huaja qe mund te zevendesohen me fjale shqipe pa humbur aspak vleren kuptimore te ketyre fjaleve.

Ne kete shkrim te shkurter, qe nuk eshte nje studim shkencor, do te perqendrohem ne disa problem me te cilat po ballafaqohet, po sfidohet sot gjuha shqipe. Jane keto disa probleme shqetesuese qe jane duke i bere dem te madh gjuhes sone. Duke shfletuar gazetat e shkruara dhe ato elektronike, duke degjuar radion apo duke shikuar televizionin, si dhe ne te folmen e perditshme, degjojme fjale te çoroditura qe e dhunojne gjuhen tone, fjale si: “lluku” (pamje apo dukje, pah), “mazhorance” (shumice), “lidershipi” (udheheqja, udheheqesit, prijesit), “President” (kryetar), “divorc” (ndarje, shkurorezim, çmartese), “bodigardi” (truproja), “killeri” (vrasesi), e shume te tjera qe nuk mund t’i permend tani, sepse fatkeqsisht lista eshte shume e gjate. Duke shfletuar “Fjalorin e Shqipes se Sotme, botim i Akademise se Shkencave te Shqiperise (Tirane, 2002) shoh shume fjale te zakonshme, te perditshme te gjuhes sone qe nuk jane ne fjalor. Ndersa ne fjalor ka shume fjale te huaja qe mund dhe duhet te zevendesohen me fjale te gjuhes shqipe: “aktivitet” (veprimtari), “aktivist” (veprimtar), “transfer” (zhvendosje), “transformues” (shnderrues), “transmision” (perçim), “tendence” (kahje, prirje, anesi), “leksion” (ligjerate) e shume te tjera. Eshte per t’u habitur nje dukuri qe e hasim ne fjaloret e gjuhes sone: botimi i mevonshem i fjalorit ka me pak fjale se botimi i meparshem. Duhet te jete e kunderta: botimi i mevonshem duhet te kete me shume fjale se botimi i meparshem, sepse gjuha vazhdimisht duhet te pasurohet me fjale e shprehje te reja. Siç duket gjuha jone pasurohet vetem me fjale e shprehje te huaja. Te gjitha gjuhet e botes marrin nga njera tjetra, perfshire ketu edhe gjuhet me te pasura qe mbizoterojne ne bote, por jo ne menyre kaq te pakontrolluar siç eshte duke ndodhur sot me gjuhen shqipe.

Jo vetem ne fjalor, por edhe ne sintakse verehen gabime te shumta. Thurja e fjalive, radhitja me vend e fjaleve ne fjali ka rendesi te madhe, sepse ne te kunderten i humbet kuptimi fjalise, mendimit te shprehur. Po ashtu, gabimet drejtshkrimore jane te pranishme ne shumicen e shkrimeve gazetaereske e publicistike, madje edhe ne dokumente zyrtare. Koheve te fundit po verehet nje kahje ne shkrimin e disa emrave te gjinise femerore qe duhet te mbarojne me –nja, por ja qe ne shumicen e shkrimeve mbarojne me –nia: historiania (historianja), politikania (politikanja), republikania (republikanja), e shume fjale te tjera te kesaj natyre. Ka gati dy vite qe ne te gjitha mediet e shkruara dhe ato elektronike, por dhe ne gjuhen e politikaneve tane analfabete e hasim fjalen “vetting” dhe askush as qe e çane koken qe kete fjale te huaj ta zevendesoje me nje fjale shqipe te cilen e kemi ne fjalorin tone. Vetting eshte nje kontrollim, vizite e hollesishme mjekesore.  Pra dicka qe shqyrtohet, kontrollohet me hollesi e ne menyre shume kritike, sidomos per nje kandidat qe eshte emeruar per nje pozite udheheqese ne administraten amerikane apo ndonje organ a institucion te rendesishem. Per kete ne ne shqip e kemi fjalen: shoshitje. Nese dikush e gjen ndonje fjale me te pershtatshme le te ma thote, ama jo “vetting”!

Ne me te drejte mburremi se gjuha jone eshte njera nder gjuhet me te vjetra te botes, se eshte nje gjuhe e bukur, e rrjedhshme e mjaft muzikale, por ja qe nuk kujdesemi per te. Kur perdorim fjale te huaja kur nuk eshte nevoaj, sikur po e mosperfillim gjuhen tone, sikur po turperohemi nga gjuha jone, nga identiteti yne. Kjo te le pershtypjen se ne nuk krenohemi me gjuhen tone, se vuajme nga kompleksi i ultesise (inferioritetit). Duke perdorur fjale te huaj dikujt ndoshta vetja i duket me i kulturuar, me i dijshem, me i qyteteruar se te tjeret. Perkundrazi, njerez te tille e tregojne nivelin e tyre te ulet arsimor, injorancen (paditurine), arrogancen e tyre. Bastardhimi i gjuhes nuk eshte kulture, ashte kunderkulture. Kur e degjon dike duke folur, menyren sesi shprehet, menjehere e kupton se çfare niveli arsimor, kulturor, atdhetar, ka ai njeri. Na mungon kultura gjuhesore.  Bukur eshte shprehur poeti yne, Dritero Agolli, per kulturen gjuhesore: “Kultura gjuhesore eshte e domosdoshme per çdo shkrimtar, per çdo gazetar, per çdo intelektual, per çdo njeri. Ai qe nderon gjuhen, nderon atdheun. Perpikeria, qartesia, thjeshtesia dhe koloriti i gjuhes jane aq te nevojshme per çdo shkrimtar sa gjithe veglat e punes per punetorin.”

Njeri nder gjuhetaret tane qe vazhdimisht merret seriozisht me keto probleme te gjuhes sone eshte akademik Gjovalin Shkurtaj, i cili ka botuar disa libra me studime ne te cilat ai shpreh shqetesimet e tij prej shkencetari per gjendjen jo te mire te gjuhes qe perdoret ne mjetet e komunikimit masiv dhe ne te folmen e perditshme. Per çdo fjale te huaj ai jep edhe fjalet perkatese shqipe.Nje liber te tille e ka  botuar koheve te fundit: “Urgjenca gjuhesore”, ndersa nje doktorante e tij,  Dorina Minga, e ka mbrojtur doktoraten me titull: “Gjuha shqipe ne mjetet e komunikimit masiv” (Universiteti i Tiranes, Tirane, 2015). Siç tregon edhe vete tituli, ky studim ka per objekt gjuhen shqipe qe perdoret ne mjetet e komunikimit masiv veshtruar nga te gjitha anet gjuhesore. Por ja qe edhe profesori i nderuar ne titullin e librit te tij e perdor nje fjale te huaj qe mund te zevendesohet me fjale shqipe.

“Nga se rrezikohet sot gjuha shqipe?” – pyet profesor Shkurtaj dhe vete e jep pergjigjen: “Nga mosperfillja, nga mungesa e kujdesit te organizuar e te drejtuar nga shteti, nga botimet e paredaktuara e te pakorrektuara, si dhe nga njefare ndjenje e pergjithshme nenvleresimi ndaj saj.” Profesori i nderuar e permend rolin e shtetit dhe vertet ne Kushtetuten e Shqiperise, neni 59, pika 1g thote: “Shteti, brenda kompetencave kushtetuese dhe mjeteve qe disponon, si dhe ne plotesim te nismes dhe te pergjegjesise private siguron: mbrojtjen e trashegimise kombetare, kultures dhe kujdesin e veçante per gjuhen shqipe”. Por gjendja jo e mire e gjuhes shqipe ne mjetet e komunikimit masiv, ne dokumentet zyrtare dhe ne perdorimin e perditshem, tregon per moskujdesin, mosperfilljen, mosinteresimin e shtetit shqiptar ndaj gjuhes shqipe. Vete kushtetuta, dokumenti me i rendesishem i nje shteti, permban shume fjale te huaja – shikoni citimin e mesiperm. Te shikojme edhe nenin 86 qe e perkufizon te parin, kreun e shtetit: “Presidenti i Republikes eshte Kryetari i shtetit dhe perfaqeson unitetin e popullit.” President eshte fjale e huaj per Kryetar dhe fjala unitet ne gjuhen shqipe duhet te jete:  bashkim. Pra, ky nen nuk eshte i perpiluar si duhet, as nga pikepamja gjuhesore dhe as nga ajo kuptimore. Me duket se nuk ka nevoje te komentohet me tutje, kur eshte fjale per pastertine e gjuhes shqipe, shteti shqiptar nuk e tregon as interesimin me te vogel.

Pasurimi dhe pastrami i gjuhes shqipe nga fjalet e huaja te panevojshme duhet te jete detyre paresore per te gjithe shqipfolesit, posaçerisht e atyre qe çdo dite shkruajne neper gazeta, revista, flasin ne radio apo television, merren me botime te ndryshme. Nje rol te rendesishem duhet te luajne edhe shkrimtaret tane, te cilet ne veprat e tyre duhet te perdorin nje gjuhe sa me te pasur e te paster. Eshte per çdo levdate puna qe ben shkrimtari yne i njohur, Ismail Kadare, i cili ne veprat e tij ka futur mjaft fjale te reja, te krijuara prej tij ose te vjela nga gjuha e popullit. Ndersa institucionet akademike, shkencore duhet te merren me seriozisht me grumbullimin e fjaleve nga gurra e popullit dhe te formojne fjale te reja, duke angazhuar studiusit nga te gjitha trevat e ngulimet shqiptare dhe duke ecur hap me hap me kohen, me zhvillimet e reja teknologjike e shoqerore. Fjalet e huaja te panevojshme, fjale qe mund te zevendesohen me fjale te gjuhes shqipe duhet te hiqen menjehere nga perdoerimi. Gjuha shqipe eshte nje gjuhe me fjalor e gramatike te pasur, eshte e zhdervjellte dhe ka aftesi shprehese te shumta, por siç duket gjuhetaret tane jane te ngurte, indifferent ndaj ketyre dukurive mjaft shqetesuese dhe vuajne nga pertacia profesionale. Nuk duhet te jemi per pastrim gjuhesor te tejskajshem, por kurresesi nuk duhet te jemi per ndotje te pakontrolluar e te panevojshme te gjuhes sone. Duhet te marrim shembull edhe nga popujt dhe gjuhet tjera sesi ata ballafaqohen me keto sfida, me keto probleme gjuhesore. Te marrim shembull nga kroatet, te cilet gati çdo fjale te huaj e kane zevendesuar me fjale perkatese kroate, perfshire edhe fjalet, si: universitet, stacion, atmosfere, biblioteke e qindra te tjera.

Gjerat kryhen vetem atehere kur dikush ngul kembe, vendos se keshtu nuk mund te vazhdohet me. Ka ardhur koha (besa edhe kaluar) qe te themi: Mjaft eshte mjaft! Eshte koha qe te veprojme dhe jo vetem te vezhgojme e te heshtim. Po e perfundoj kete shkrim, kete shqetesim timin me fjalet e prof. Çabejt te marra nga artikulli i cekur me lart: “Sot me fort se kurre me shtrohet detyra qe kete gjuhe, nje nga elementet e kombesise sone, ta pasurojme me fjale te visarit popullor dhe ta spastrojme nga masa e lende se huaj.”

 

Filadelfia, 9 korrik, 2017

Sadik Elshani eshte doktor i shkencave te kimise dhe veprimtar i bashkesise shqiptaro – amerikane.