Nga Rafael Floqi 

Mendimet e Papa Françeskut mbi mëshirën e Zotit janë ndër shtyllat kryesore të pontifikatit të tij dhe përbëjnë një nga temat më të përsëritura në fjalimet, shkrimet dhe veprimtarinë e tij pastorale. Ja disa pika kyçe që përmbledhin thelbin e reflektimeve të tij mbi mëshirën:

 Mëshira si emri i Zotit

Papa Françesku e ka quajtur mëshirën si “emrin e dytë të Zotit”, duke theksuar se Zoti nuk është thjesht gjykatës apo ligjvënës, por mbi të gjitha Ati mëshirues. Në librin e tij “Emri i Zotit është Mëshirë” (2016), ai thotë:

    “Zoti nuk lodhet kurrë së faluri. Ne jemi ata që lodhemi duke kërkuar mëshirë.”

 Kisha si shtëpi e mëshirës

Papa Françesku beson se Kisha duhet të jetë një “spital fushe” ku të plagosurit nga mëkati dhe jeta gjejnë shërim përmes mëshirës. Ai ka kritikuar një qëndrim dogmatik dhe të ftohtë të Kishës që përjashton mëkatarët në vend që t’i afrohet atyre me dashuri dhe mirëkuptim.

Në një botë të lodhur nga pasiguritë, të mbërthyer nga vetmia e ekzistencës moderne, e cila shpesh e përfytyron Zotin si një strukturë të largët dhe të heshtur, Papa Françesku na fton të rikthejmë sytë nga një fytyrë tjetër: fytyra e mëshirës. Në thelb të pontifikatit të tij qëndron një akt filozofik i kthimit tek thelbësorja — Zoti si mëshirë, jo thjesht si fuqi apo si gjykatës, por si prani që ulet, përqafon dhe fal. Në këtë kuptim, mëshira nuk është një atribut ndër të tjerët, por vetë natyra ontologjike e Hyjit.

Mëshira si kategori metafizike

Papa Françesku shkon përtej një leximi moral të mëshirës. Në fjalët e tij, mëshira shfaqet si një kategori që i përket qenies së Zotit — një mënyrë e qenësishme e të ekzistuarit të Hyjit. Në këtë sens, mëshira nuk është një reagim ndaj mëkatit, por është një akt i pastër i lirisë hyjnore, një mënyrë se si Zoti vendos të jetë përballë krijesës së tij të thyer. Kjo mëshirë nuk lind prej nevojës, por prej dashurisë — ajo është liri në shërbim të tjetrit.

Ky qëndrim na afron me misticizmin e shekujve të mëdhenj. Shenjtërit si Shën Tereza e Avilës apo Shën Gjoni i Kryqit flasin për një Zot që “digjet nga dëshira për të dashur”, dhe Papa Françesku, në gjuhën e shekullit XXI, rikthen këtë zjarr.

Antropologjia e mëshirës

Nëse Zoti është mëshirë, atëherë njeriu, i krijuar “sipas shëmbëlltyrës së Tij”, është thirrur të jetojë një antropologji të mëshirës. Për Papën, njeriu nuk është thjesht “qenie morale” e ngarkuar me ligje, por një qenie e etur për pajtim, për dashuri, për përqafim. E keqja nuk është fundi i historisë së njeriut, por vetëm ndërprerja e saj. Mëshira është akti që rihap të ardhmen.

Në këtë kuptim, mëkati nuk përbën thelbin e njeriut, por plagën që kërkon shërim. Mëshira, siç e koncepton Françesku, nuk është justifikim, por rikonstituim — ajo nuk e anulon të vërtetën e mëkatit, por e tejkalon me një të vërtetë më të lartë: dashurinë që nuk resht së besuari në të mirën e njeriut.

Kisha si ikonë e mëshirës

Kisha, sipas Papës, nuk është një kështjellë e mbyllur për të përsosurit, por një “spital fushe” për të plagosurit. Kjo metaforë ka një peshë të madhe filozofike dhe ekleziale: ajo thyen me paradigmat e së kaluarës që e lidhën shenjtërinë me pastërtinë morale. Kisha nuk është thesari i të shenjtëve, por dora e shtrirë drejt mëkatarit..

Ky koncept ngre edhe një sfidë: a mundet të qëndrojmë besnikë ndaj së vërtetës pa u bërë gjykatës të hidhur? Për Françeskun, përgjigjja është po. E vërteta pa mëshirën shndërrohet në armë; mëshira pa të vërtetën bëhet sentimentalizëm. Por kur bashkohen, lind ajo që ai e quan “nënshtrimi hyjnor i dashurisë”: një Zot që zbret për të ngritur, jo për të poshtëruar.

Mëshira si filozofi politike dhe sociale

Nuk është rastësi që Françesku e sheh mëshirën si kategori jo vetëm teologjike, por edhe shoqërore. Në një kohë të përçarjeve globale, luftërave dhe pabarazive, mëshira bëhet një akt subversiv, një kritikë ndaj indiferencës dhe një kundërvënie ndaj logjikës së përjashtimit.

Të jesh mëshirues sot do të thotë të qëndrosh përballë logjikës së tregut që e mat vlerën e njeriut me produktivitetin, përballë politikave që e shohin tjetërsinë si kërcënim. Në këtë kuptim, mëshira bëhet filozofi e rezistencës — një mënyrë për të mos pranuar që njerëzit të ndahen në të vlefshëm dhe të pavlefshëm. Mëshira si fund dhe fillim i të gjitha gjërave

Në fund të gjithçkaje, mëshira nuk është thjesht një ilaç për një botë të sëmurë, por ajo është vetë realiteti i ri që Jezusi solli. Është zëri që ngjall të vdekurin, është përqafimi që ndryshon zemrën e birit plangprishës, është loti i Atit që kthehet në buzëqeshje. Mëshira është fillimi i një rendi të ri, ku pushteti është shërbim, ligji është dashuri, dhe gjykimi është shpresë.

Papa Françesku nuk ofron një teologji të re; ai kujton atë që është më e lashta: se Zoti është dashuri, dhe dashuria, kur zbret në tokë, merr emrin mëshirë. Në një botë që ka harruar të falë dhe të presë, kjo është një revolucion i qetë, por rrënjësor. Mëshira nuk është një strategji fetare. Është e vetmja mënyrë për të qenë thellësisht njerëzor dhe thellësisht hyjnor.

 Viti Jubilar i Mëshirës (2015–2016)

Françesku shpalli një Jubile të Jashtëzakonshme të Mëshirës, duke i ftuar të gjithë të krishterët dhe botën në reflektim e veprim përmes veprave të mëshirës shpirtërore dhe trupore. Gjatë këtij viti, ai vendosi që edhe priftërinjtë të kishin fuqinë të falnin mëkatin e abortit — një gjest domethënës i hapjes dhe mëshirës.

Jezusi, fytyra e mëshirës së Atit

Sipas Papës, mëshira nuk është një koncept abstrakt, por është bërë e dukshme dhe e prekshme në personin e Jezus Krishtit. Ai është mishërimi i mëshirës së Zotit dhe shembulli i përsosur i dashurisë pa kushte.

Gjykimi duhet t’i lihet Zotit

Françesku shpesh thotë se askush nuk duhet të jetë gjykatës i ndërgjegjes së tjetrit. Ai nxit që të krishterët të mos jenë “rojtarë të ligjit” por misionarë të mëshirës. Ky qëndrim është parë edhe në qasjen e tij ndaj të divorcuarve, personave LGBT, dhe atyre që ndihen të larguar nga Kisha.

Në thelb, mëshira për Papa Françeskun nuk është thjesht një virtyt; ajo është mënyra e vetme për ta kuptuar Zotin dhe mënyra më e krishterë për të jetuar. Ajo që për të është më tronditëse, nuk është mëkati i njeriut, por mungesa e besimit në mëshirën e Zotit.

Mendimet e Papa Françeskut mbi mëshirën e Zotit janë ndër shtyllat kryesore të pontifikatit të tij dhe përbëjnë një nga temat më të përsëritura në fjalimet, shkrimet e veprimtarinë e tij. Ne po sjellim nje fragment nga libri  PAPA FRANCESKU, EMRI I ZOTIT ËSHTË MËSHIRA me Një bisedë me gazetarin Andrea Tornielli.

VIZIONI I FRANCESKUT MBI MEKATIN 

Mëngjesin e së dielës, më 17 mars 2013, Françesku kremtoi Meshën e tij të parë pas zgjedhjes së tij si Ipeshkv i Romës, e cila u zhvillua mbrëmjen e së mërkurës së kaluar. Kisha e Shën Anës në Vatikan, një shëtitje e shkurtër nga porta me të njëjtin emër për në shtetin më të vogël në botë dhe kisha famullitare për banorët e Borgo Pio, ishte plot me besimtarë. Isha atje me disa nga miqtë e mi. Me këtë rast, Françesku mbajti predikimin e tij të dytë si Papë dhe foli pa u menduar: “Mesazhi i Jezusit është mëshira. Për mua, dhe e them këtë me përulësi, është mesazhi më i fortë i Zotit.”

Papa zgjodhi të komentonte mbi fragmentin nga Ungjilli i Gjonit që flet për kurorëshkelësen, gruan të cilën skribët dhe farisenjtë ishin gati ta vrisnin me gurë, siç përshkruhej në Ligjin e Moisiut. Jezusi i shpëtoi jetën duke i thirrur kujtdo që ishte pa mëkat të hidhte gurin e parë. Të gjithë u larguan. “As unë nuk të dënoj. Shko, [dhe] që tani e tutje mos mëkato më” (Gjoni 8:11). Françesku, duke iu referuar skribëve dhe farisenjve që e kishin zvarritur gruan para Nazareasit për ta vrarë me gurë, tha: “Ndonjëherë edhe ne na pëlqen t’i qortojmë të tjerët, t’i dënojmë të tjerët.

“Hapi i parë dhe i vetëm i kërkuar për të përjetuar mëshirë, shtoi Papa, është të pranojmë se kemi nevojë për mëshirë. “Jezusi vjen për ne, kur e pranojmë se jemi mëkatarë.” E tëra çfarë është e nevojshme është të mos imitojmë fariseun që qëndroi para altarit dhe falënderoi Perëndinë që nuk ishte mëkatar “si njerëzit e tjerë”. Nëse jemi si ai farise, nëse mendojmë se jemi të drejtë, “nuk e njohim zemrën e Zotit dhe nuk do të kemi kurrë gëzimin e ndierjes së kësaj mëshire!” shpjegoi Peshkopi i ri i Romës. 

Ata që kanë zakon t’i gjykojnë njerëzit nga lart, që janë të sigurt për drejtësinë e tyre, që janë mësuar ta konsiderojnë veten të drejtë, të mirë dhe të drejtë, nuk e ndiejnë nevojën të përqafohen dhe të falen. Dhe ka edhe nga ata që e ndiejnë nevojën, por mendojnë se janë të pashpëtueshëm sepse kanë bërë shumë gjëra të këqija. Në lidhje me këtë, Françesku tregoi një dialog që kishte pasur me një burrë i cili, pasi iu dha ky shpjegim i mëshirës, ishte përgjigjur: “Oh, Atë, nëse do ta njihje jetën time, nuk do të më flisje kështu! Kam bërë disa gjëra të tmerrshme!” Kjo ishte përgjigjja e Françeskut: “Aq më mirë! Shko te Jezusi: atij i pëlqen të dëgjojë për këto gjëra. Ai harron, ka një prirje të veçantë për të harruar. Ai harron, të puth, të përqafon dhe thotë: ‘As unë nuk të dënoj. Shko, [dhe] që tani e tutje mos mëkato më.’ 

Për të “treguar mëshirë”, Jezusi shkon përtej “ligjit që kërkonte vrasjen me gurë”. Dhe kështu i thotë gruas të shkojë në paqe. “Mëshira”, tha Peshkopi i Romës gjatë atij predikimi në mëngjes, “është diçka e vështirë për t’u kuptuar: nuk i fshin mëkatet”. Ajo që i fshin mëkatet “është falja e Zotit”. Por mëshira është mënyra me të cilën Zoti fal. Sepse “Jezusi mund të kishte thënë: Unë të fal, tani shko! Siç i tha burrit të paralizuar: ‘Mëkatet e tua janë falur!”” Këtu, në këtë situatë, “Jezusi shkon më tej dhe e këshillon gruan të mos mëkatojë përsëri. Dhe këtu shohim qëndrimin e mëshirshëm të Jezusit: ai i mbron mëkatarët nga armiqtë e tyre, ai e mbron mëkatarin nga një dënim i drejtë”.

Kjo, shtoi Françesku, “vlen edhe për ne. Sa prej nesh do të meritonin të dënoheshin! Dhe do të ishte e drejtë! Por ai fal”. Si? “Me mëshirë, e cila nuk e fshin mëkatin: vetëm falja e Zotit e fshin atë, ndërsa mëshira shkon më tej.” Është “si qielli: ne e shikojmë qiellin kur është plot me yje, por kur dielli del në mëngjes, me gjithë dritën e tij, nuk i shohim më yjet. Kështu është mëshira e Zotit: një dritë e madhe dashurie dhe butësie sepse Zoti nuk fal me një dekret, por me një përkëdhelje.” Ai e bën këtë “duke përkëdhelur plagët e mëkatit tonë””

Prof.as.dr Hasan Bello/

Piano është një nga instrumentat më të rëndësishëm muzikor. Fillesat e saj datojnë në fund të shek. XVII dhe në fillim të shek. XVIII. Që nga kjo periudhë ajo u përhap nga qytetet italiane në kryeqytetet dhe qytetet kryesore të botës. Në territoret shqiptare, piano i ka fillesat në gjysmën e dytë të shek. XIX. Sipas dokumentave arkivore, pianot e para kanë hyrë në qytetin e Shkodrës.

Në një letër që Engjell Çoba i dërgon Shtjefën Biankut në Venedik në vitin 1877 ai e informon mbi largimin e ushtrisë osmane drejt Tivarit, bashkë bandën publike (daullen) të qytetit. Por, ai ngushëllohej se vendin e saj për t`u argëtuar e kishte zënë Filipi i Kolës me pianon e tij, që luante përnatë.

Një përdorues tjetër i pianos ishte edhe muzikanti i vjetër shkodran Palok Kurti, i cili e përdorte në ahengjet e ndryshme.

Piano e familjes Çoba e cila datonte që në vitin 1877 kishte ngjallur xhelozinë e gruas së konsullit austro-hungarez të Shkodrës, Lipik, e cila e kishte ngacmuar të shoqin me fjalët se çfarë konsulli ishte ai, kur gruaja e tij nuk kishte piano siç kishin disa familje shkodrane. Në vitet 70 të shek. XIX, ky instrument i muzikës klasike filloi të përdorej edhe nga shoqëria “Don Bosko” e jezuitëve.

Sipas të dhënave të pakonfirmuara, thuhet se nga viti 1877-1912 në qytetin e Shkodrës ekzistonin 26-28 piano. Ky instrument përdorej kryesisht nga familjet e shtresës së mesme dhe të lartë katolike, që kishin marrëdhënie tregtare me Venedikun dhe qytete të tjera të Italisë.

Në fund të shek. XIX përdorimi i pianos filloi edhe te disa familja të shtresës së lartë myslimane. Kështu, në konakun e familjes Vlora ekzistenca e saj vijon të jetë e pranishme edhe sot e kësaj dite.

Një dëshmi interesante për përdorimin e pianos nga femrat në fillim të shek. XX vjen nga përkthyesi i njohur shqiptar Jusuf Vrioni. Në librin “Kujtimet e një evropiani”, ai shkruan se ëma e tij, e cila ishte vajza e Hysen Pashë Dinos, pinjolle e familjes së njohur shqiptare nga Preveza dhe mbesë e ish-ministrit të Jashtëm të Perandorisë Osmane, Abedin Pashë Dino, kur ishte martuar me babanë e tij, kryetarin e bashkisë së Beratit, Iliaz Vrionin përveç pajës dhe sendeve të tjera personale kishte sjellë me vete edhe një piano. Megjithëse ishte akoma periudha e sundimit osman, me të mbaruar prezantimet, Iliaz beu e kishte ftuar bashkëshorten që të ulej në piano dhe luante himnin shqiptar. Për shkak se ajo nuk e kishte dëgjuar më parë, disa të pranishëm ia kënduan lehtazi dhe me vesh. Ndërsa ajo filloi t`i përshtaste notat e tij mbi tastierë. Ky veprim kishte ngjallur habinë e grave të tjera, të cilat, çuditeshin sesi një grua arrinte që të luante muzikë përpara burrave.

Në vitet 20-30 piano ishte një instrument i cili po përhapej në të gjitha qytetet kryesore të Shqipërisë. Në disa institucione arsimore, ajo u bë pjesë e programeve shkollore. Në këtë periudhë filloi edhe diplomimi i muzikantëve të parë profesionistë në konservatorët e Austrisë, Francës dhe Italisë, të cilët, organizuan koncerte, siç ishte ai i Tefta Tashkos (me lejen dhe mbështetjen e qeverisë, jo si falsifikimi i filmit “Koncert në vitin 1936”).

Foto: zhurnal.mk

Dr. Bledar Kurti/

“Incluso su firma es una obra de arte.” (Edhe firma e tij është vepër arti.) tha Pablo Picasso për Ibrahim Kodrën. Poeti i madh francez, Paul Eluard, në vitin 1946 e quajti Kodrën “primitivi i një civilizimi të ri.”

Shqipëria ka nxjerrë shumë emra artistësh të cilët kanë arritur suksesin në botë, megjithatë, Ibrahim Kodra mbetet artisti emër-madh më i rëndësishëm shqiptar i shekullit të 20-të. Ai lindi më 22 prill, 1918, në Ishëm, qarkun e Durrësit, ku sot është edhe vendi i tij i prehjes.

Viti i lindjes, pra 1918, njihet zyrtarisht, por sipas burimeve të familjarëve tē Kodrës, viti i tij i vërtetë i lindjes ishte 1914. Arsyeja e ndryshimit të vitit ndoshta ka të bëjë me mundësinë e studimeve në Itali. Për ta fituar këtë të drejtë studimi, pasi hasi pengesë nga ministria e kulturës nën Mbretin Zog, Kodrës iu desh t’i dërgonte një letër Mbretëreshës Geraldinë, shoqëruar me një portret që ai i kish bërë Mbretëreshës.

Sipas burimeve, ishte ndërhyrja e Mbretëreshës, e mahnitur nga talenti i Kodrës, që bëri t’i jepej leja për të shkuar me studime në Itali, ku jetoi e prodhoi rreth 6 mijë vepra, që mbeten një trashëgimi e jashtëzakonshme jo vetëm për artin shqiptar por edhe artin botëror. Figura emblematike e Ibrahim Kodrës konsiderohet ndër më të rëndësishmet në artin e shekullit të 20-të, duke ekspozuar veprat e tij anëembanë botës, në galeritë më presigjoze, përkrah kolosëve të artit, si Pablo Picasso, Henri Mattise, Marc Chagall, Amedeo Modigliani, Salvador Dali, Georges Braque, e të tjerë. Miqësia e tij e ngushtë me Pablo Picasso lindi në Romë në vitin 1948.

Gazeta të kohës shkruanin për Picasso-n bashkë me Kodrën, duke e konsideruar shqiptarin si “postkubisti i fundit në Evropë.” Vetë Picasso e quante Kodrën “Shqiptari im,” jo vetëm nga prejardhja por edhe nga reflektimi i elementeve tradicionalë shqiptarë në veprat e tij, si peizazhi i Ishmit, kostumet popullore, ngjyrat tradicionale, etj. Veprat e Ibrahim Kodrës gjenden në dhomat e Vatikanit, në Dhomën e Deputetëve (Parlamenti Italian) në galeri e muze të njohura, dhe koleksione private në të gjithë botën.

Kodra e vizitoi Shqipërinë në vitin 1973 e më pas në vitin 1996, 1997, 2003, e për t’u kthyer përgjithmonë, sipas amanetit që la, për t’u prehur në vendlindjen e tij, në fshatin Likmetaj në Ishëm. Ai prehet pranë Kalasë së Ishmit, në një peizazh madhështor, ku nderohet nga vendasit dhe vizitorë të shumtë. Por, ka ardhur koha që emri i tij të lartësohet edhe më shumë përmes krijimit të një muzeu apo galerie me emrin dhe në nder të artistit të madh, pasi rrallëherë ndodh që të lindin sërish figura të tilla të cilët mbeten ambasadorë të përjetshëm të Shqipërisë në arenën dhe historinë botërore.

Ishmi, Durrësi, e gjithë Shqipëria, duhet të krenohen me Ibrahim Kodrën. Jeta dhe veprat e tij duhet të mësohen më shumë në shkolla pasi ai do mbetet njē trashëgimi tejet e çmuar dhe e rrallë e artit shqiptar.

Kristaq BALLI

Historia e “modës” në kontekstin e mënyrës së veshjes  është një aspekt i historisë  njerëzore. Që nga  kohët e hershme deri sot grekët, egjiptianët, romakët, europianët, aziatikët e më pas amerikanët visheshin ndryshe,  sipas nevojave  e  traditave të tyre antropologjike, etnokulturore, pozitës shoqërore, kushteve klimaterike, por dhe mundësive aktuale të prodhimit paraindustrial e shkëmbimit  të tyre. Vonë, në kohët modern, moda, në kuptimin e saktë leksikor u konsiderua si shprehje estetike njerëzore posaçërisht në veshje, këpucë, aksesorë, kozmetikë, stilim e parukeri, të cilat janë në funksion të tipareve, imazhit e proporcioneve trupore.

 Rreth kuptimit më specifik e profesionalisht  zejtar të modës, mund të flitet nga gjysma e shek XVIII. Në përhapjen e saj kanë ndikuar në mënyrë të posaçme artet figurative, veçmas piktura, ku mund të merret  si shembëll mbretëresha e Francës Marie Antoinette (1755-1793), e cila nëpërmjet pikturave të figurës e bustit së saj nga piktorë të oborrit me veshje të stiluara enkas për të, u quajt në mënyrë metaforike si “ministre e modës” e asaj kohe. Më pas, lindja, botimi e shpërndarja e massmediave, sidomos e shtypit, dizajnit grafik dhe sidomos shpikja e fotografisë e botimi i tyre në revistat social-kulturore, apo kinematografia e së fundi  mediumet elektronike, kapërxyen kufijtë gjeografikë të shteteve e kontinenteve  dhe sfumuan çdo barrierë konvencionale izolimi. Sidoqoftë, ekziston një datë, një vend  dhe një person të cilëve iu atribuohet fillimi i modës në sensin kontemporan e modern të stilimit të saj. Bëhet fjalë për Çarls Frederik Worth (1825-1895), një stilist anglez, i cili  në vitin 1858, në Paris, qepi etiketën me emrin e tij në veshjet që ai krijonte. Ai themeloi “The House of Worth” (Shtëpia e Vlerës), një nga  shtëpitë më të famshme të modës në atë kohë. Ai konsiderohet nga shumë  historianë mode si babai i saj. Dhe  atdheu i modës është Franca. Por,  në fillim të shek. XX moda i kapërxeu muret francezë thuajse në të gjithë perëndimin europian por edhe në Amerikë e kontinente të tjerë. Gjatë dhe pas Luftës II Botërore Parisi nuk mbeti më qendra globale e modës.  Vetë ajo u globalizua me progresion gjeometrik në të gjitha kontinentet. Sot ajo është kthyer në art, madje edhe në një nga industritë dhe bizneset më të mëdha në botë.

Moda është një shfaqje e idealeve të bukurisë dhe ndryshimit shoqëror, një lojë shprehëse midis përkatësisë dhe dallimit, komunikimit dhe prirjes. Veçoria e vetme e saj e vazhdueshme  është ndryshimi i përhershëm. Në sferën e paraqitjeve të bukura, moda funksionon në një mënyrë parashikuese dhe historike: reflekton ndryshimin që krijon.

Ndërkohë, kur flitet për Showbiz-in (më saktë show-business)  në gjuhën e përditshme merren në konsideratë të gjitha aspektet e industrisë së argëtimit me elementë  kreative (që përfshijnë variete, artistë, aktorë, performues, shkrimtarë, muzikantë, akrobat, striptistë, modele , etj.). Ky zhanër është elaboruar si term mediatik që nga vitet 1850, por hyri masivisht si zhargon në dinamikë në vitin 1945.  Industria moderne e argëtimit është e lidhur pazgidhshmërisht me  industrinë e madhe të modës dhe të dyja kanë fituar edhe  të drejtat e “pronësisë intelektuale”. 

Së bashku këto gjini të një industrie të madhe krijuese dhe konsumatore thithën edhe shumë fotografë e fotoreporterë, një pjesë e të cilëve iu përkushtuan atyre aq thellësisht sa krijuan profilin e tyre profesional fotografik duke u bërë të famshëm në këtë lëvizje të pandalshme social-artistike e komerciale. Midis dhjetra e dhjetra  prej tyre, të tillë si Mario Testino, Steven Meisel, Annie Leibovitz, Richard Avedon, Irving Penn, Patrick Demarchelier, Sumanth Kumar…, etj., u bënë fotografët ikonikë të revistave më të mëdha e më të shitura të modës në botë “Vogue” “Vanity Fair”, “Glamour”, “Harper’s Bazaar”,  “Elle”,  “Marie Claire”, “Cosmopolitan”…, apo të kompanive media-vizuale të mëdha si “Getty Images”, “Flickr”, “Magnum photos”,  etj. Fotografitë e modës janë gjithmonë interpretime, rezultate nga një mizansenë. Ato reflektojnë dhe vizualizojnë ndodhinë e ditës dhe parashikojnë atë të së nesërmes.

Për arsye të përmbajtjes e tematikës  së shumëfishtë social-kulturore të revistës “LIFE” ( e themeluar në vitin 1883) ajo ishte e para medie javore amerikane lajmesh fotografike që dominoi tregun për shumë dekada me maksimumin  13.5 milion kopje të shitura çdo javë në zenithin e saj. Roli i kësaj reviste në historinë e fotogazetarisë konsiderohet kontributi i saj më i rëndësishëm. Kjo ishte mbase edhe arsyeja që “LIFE” rekrutoi disa nga fotografët më profesionistë si Alfred Eisenstaedt, Margaret Bourke-White,  Robert Kapa, Andreas Feininger, Nina Leen, John Loengard, Philippe Halsman, W. Eugene Smith, Ralph Morse, Carl Mydans, Gordon Parks. E, në këtë vorbull të madhe shoqërore e artistike s’kishte se si të mos inkuadrohej edhe fotografi i shquar shqiptaro-amerikan Gjon Mili, studioja fotografike e të cilit për revistën “LIFE” është shumë e ngjeshur. Gjon Mili lëvroi fotografinë e modës dhe  showbizit kryesisht gjatë viteve 1940-1950, pra gjatë dhe pas Luftës II Botërore, kur kjo gjini ishte “zhvendosur” nga Europa në Amerikë e ku gjeti hapësira të reja konsumatore e inovative. 

Ishte koha kur  Amerika kishte dalë nga “depresioni i madh” dhe  shoqëria lëvizte vrullshëm drejt një mënyre më të emancipuar, më të sigurt materialisht e më të sofistikuar nga pikpamja e organizimit social-kulturor. Në fakt, trendi i modës masive gjatë kësaj periudhe përgjithësisht  ishte ai neoklasik, kur njerëzit kishin nevojë që veshjet e  tyre të ishin sa më të lehta, praktike e të çliruara nga aksesorë të tepërt voluminozë, të rëndë e stilizimesh të sofistikuara  baroku. Ato duhej të lejonin lëvizshmërinë, zhdërvjellësinë, thjeshtësinë, lehtësinë, komoditetin e  çlirimin e çdo pjese të trupit. Këtë prirje masive shfrytëzoi edhe Gjon Mili për t’u shprehur sa më denjësisht e individualisht në fushën e modës. Fakti që ai nuk ishte punonjës i akredituar i stafit të revistës  “LIFE” i jepte atij  lirinë e zgjedhjes pa kushtëzime redaktoriale.

Për promovimin e suksesshëm të modës, Gjon Mili synonte tre elementë kryesorë:  gjurmimin e brandeve dhe shtëpive të mëdha të modës, gjetjen dhe zgjedhjen e modeleve të famshme që prezantonin veshjet e aksesorët, si dhe aftësinë profesionale e artistike për ta fotografuar modelin në mënyrë mbresëlënëse, ekspresive duke nxjerrë në pah hirshëm staturën e saj (tij) në funksion të veshjeve që reklamoheshin, pra që edhe fotoja  të ishte spektakulare, estetike dhe artistike. Gjon Mili ishte edhe fotograf studioje edhe fotograf terreni. Për angazhimin e tij në modë ai shfrytëzoi kryesisht studion e tij të madhe e shumë të njohur në ndërtesën e Galerisë së Artit Amerikan në Manhattan, Nju Jork, të cilën për nga shumëllojshmëria e niveli i aktiviteteve krijuese kulturore, fotografi i shquar humanist francez, Henri Cartier Bresson (1908-2004), koleg dhe mik i ngushtë i Gj.Milit, e ka quajtur  “Athίna e Nju Jorkut”.  Shumë personalitete të jetës kulturore, artistike, sportive, showbizit, ashtu si edhe  të modës kishin krijuar aty nga një ngjarje, a histori të veçantë fotografimi e impresioni, madje, ndonjëherë, edhe nën mbikqyrjen e maces vigjilente Blackie, e cila u bë edhe një personazh në një pjesë të fotove të modës.

Në rrethana të ndryshme pune, Gjon Mili u njoh me disa modele të famshme amerikane (midis të cilave edhe me artiste hollivudiane  si Merilin Monroe, Marlene Dietrich, Sofia Loren, Elisabeth Tailor, Juliette Greco, Tanaquil Le Clercq, Samia Gamal, Jane Fonda, etj.),  por takimi dhe bashkëpunimi me supermodelet e yjet fotozhenike amerikane  Dorian Leigh (1917-2008), Elise Daniel, Adrian  Misc, Suzy Parker, Barbara Mullen, Mimi Berry, Florence Dornin, Evelyn Tripp, Sunny Harnett, Cherry Nelms, Brooke Hayward, Suzy Dubel, Jean Patchett, etj., do t’i siguronin artistit fotograf suksesin e merituar dhe promovimin e popullaritetin e ciklve të tij të modës dhe trendeve të dizajnit bashkëkohor. Pjesa më e madhe e fotove (me ngjyra dhe bardh’e zi) u botuan në revistën “LIFE”. Diva e modës Dorian Leigh (1917-2008), me të cilën Gjon Mili pati edhe bashkëpunimin më të suksesshëm, në historinë e profesionit të saj si fotomodele profesioniste  ishte një rast unik e thuajse i pakrahasueshëm për një supermodele. Ishte nga Teksasi, kish studiuar për inxhinieri mekanike, fushë në të cilën punoi për disa vjet. Kur ishte 20 vjeç u martua, lindi dy fëmijë, dhe u divorcua kur ishte 23 vjeç. Në moshën 27 vjeçare për hir të pamjes dhe përmasave trupore iu sugjerua modelingu nga agjencia e njohur “Conover”. Dorian kishte bel ekstremisht të hollë, flokë të zinj dhe sy blu të shndritshëm.  Në fakt, ajo gënjeu për moshën duke u deklaruar si 19 vjeçare (përndryshe nuk do ta pranonin), githashtu nuk tregoi se kishte edhe dy fëmijë. Fotoprova e saj u u vlerësua, u pranua dhe u botua në revistën e njohur të modes “Harper’s Bazaar”. Kështu filloi kariera e saj si fotomodele dhe ajo u shfaq si e tillë në revistat e tjera të njohura si “Vogue”, “Paris Match”, “Elle” dhe  sigurisht në “LIFE” (me foto nga Gjon Mili). Veç Gjon Milit, ajo punonte edhe me fotografët e tjerë të njohur Irving Penn,  John Rawllings,  Cecil Beaton, Richard Avedon,etj. Gjatë gjthë angazhimit të saj në profesionin e modelingut Dorian është shfaqur në kopertinat e më se 50 revistave amerikane e europiane.

Pjesa e fototekës së Gjon Milit kushtuar Dorian Leigh-t, modës e showbizit në tërësi është e gjerë, e larmishme dhe përbën një kapitull të rëndësishëm të krijimtarisë së tij. Gjejmë në të kryesisht fotot e studiuara e kompozuara në studion e tij, apo në ambjentet e punës  të modelingut, si porosi të kompanive të modës, ndeshim fotot e çastit në evente të ndryshme të modelingut, fotografi individuale apo në grup, foto të plota trupore, bust,  por edhe fragmente që paraqitin elementë apo aksesorë të veçantë, “modën e fëmijëve”,  si dhe “foto të rrugës” të shkrepura në befasi e surprizuese. 

Në muajin Mars 1950 ai realizon me Dorian Leigh, “top-modelin e Nju Jorkut qysh në vitin 1944” (LIFE Magazine, March 1950)  guidën me  veshjet të konsideruara si më magjepsëset e vitit 1950, të cilat përfshinin të gjitha stilet e rëndësishme të atyre kohëve të dizajnuara nga mjeshtra e kompani të njohura të modës si Christian Dior, Hattie Carnegie, Alphonse Berge (modeluesi i veshjeve që vetëtijnë e që mund të realizonte në publik një dizajn në 20 sekonda), Jane Derby, Adrian, F.C. Gundlach , Henry Rosenfeld, , Trigere, Mollie Parnis, Monte Sano, Brigance New York, Vera Maxwell, Ceil Chapman, Jean Patchett. Dorian Leigh promovoi me trupin e  saj qindra veshje e aksesorë të shumë llojeve e stileve të të gjitha stinëve, kryesisht brandet më popullore të preferuara nga vajzat e gratë e reja dhe seti fantastik i fotove realizuar dhe përzgjedhur nga Mili u botua në “LIFE” me  sqarime të hollësishme duke i shtuar edhe më popullaritetin supermodeles dhe veshjeve të kohës.

Nga modelet e tjera ai preferoi edhe shumë aktorë e aktore kinemarografie, si Zasu Pitts, Paula Laurence, Celeste Holm e veçanërisht të filmave ku ai ishte fotograf në sheshin e xhirimit ( “Guys and Dolls”, 1955, “Tempest”, 1958, “Porgy and Bess”, 1959,  “Anatomy of a Murder”, 1959, ”Exodus”,1960). 

Veshjet i përkasin, thuajse të gjitha llojeve, të ditës, apo mbrëmjes nga gjysmë-nudo e të tejdukshme e deri tek ato të stinëve të ndryshme të vitit.  Teknikat profesionale e artistike të aplikuara  nga Gjon Mili janë gjithashtu ato të preferuarat e tij, duke filluar nga  klasiket, në ato me lëvizje e me shkrepje të dendura, apo të rralla (dopjo, apo multi-ekspozim) nën ndriçimin stroboskopoik, fotot kundër dritës, apo fotot ku kombinohen proceset e filmimit negativ dhe pozitiv të personazhit në një të vetëm, portrete ku mbizotëron detali i përsosmërisë së portretit femëror nën sharmin e hijeshinë e një aksesori transparent që duket se mistifikon modelin, etj. 

Ashtu si edhe në pjesën tjetër të krijimtarisë, syri dhe fantazia artistike e Gjon Milit janë mbizotëruese. Qasja e thellë ndaj perceptimit të situatës solemne të një brandi të ri, organizimi kompozicinal, gjetja e pozicionit të fotografimit, qendërzimi dhe ndriçimi i detalit më të rëndësishëm në sfond zakonisht të qetë, njëngjyrësh, i bardhë, i zi ose neutral dhe niveli i thellë i mprehtësisë (smart) që vë në dukje edhe elementin më të fshehur të modelit e veshjes, e cilësojnë dhe e dallojnë fotografin për një stil origjinal e të përveçëm profesional e artistik. Modelet duket sikur vallzojnë në ajër duke shpalosur një vizion eterik ritmi fantazie e harmonie. 

 Me fotot  e tij për modën dhe modelet Gjon Mili ka marrë pjesë në disa ekspozita të rëndësishme. E fundit prej tyre është “Fashion Photography from the F.C. Gundlach Collection at Kunnsthalle” në vitin 2012. “Forma e ekspozuar dhe e  muzeizuar e fotografisë së modës bëhet e dukshme si medium i kujtesës, gjë që krijon modën si mit.  Në fund të fundit, fotografia e modës, si një medium i vetë-përfaqësimit të shoqërisë, zbulon zhvendosjen e interesit kulturor nga produktet në marka, imazhe dhe ngjarje”.(January 2,2012 postet by ACTVAdmin)

Në rastin e fotove nga bota e showbizit, Gjon Mili ka një përvojë po aq të suksesshme. Dihet që  ai, pas vitit 1940,  ka qenë ideatori dhe organizuesi në studion  e tij të veprimtarisë muzikore “Jam session”, që përfaqësonte një  show argëtues nokturn informal “nën ritmet e muzikës xhaz, nën avujt e dendur të alkoolit dhe djersës”, ku instrumentistë e këngëtarë të njohur, kryesisht afroamerikanë si Louis Armstrong, Duke Ellington, Lester Young,  Billie Holiday, Eddie Condon, Count Basie, Mary Low Williams, Gene Crupa, Red Callender e shumë të tjerë interpretonin për kënaqësinë e tyre, kryesisht për t’u zbavitur e ku synimi kryesor ishte improvizimi i çastit i motiveve dhe ritmeve me prirje nga më eksentriket e eksperimentueset që mund të shërbenin më pas  si bazë e partiturave të tyre zyrtare. Një  piano, pastaj dy, ishin instrumenti i përhershëm e i palëvizshëm në studion e Gjon Milit.  Nga zhanri show i “Jam Session”,  në vitet 1941- 1944 u realizuan nga Gjon Mili qindra  foto kinetike që do t’i rezistojnë kohrave, një pjesë e të cilave janë të botuara në revistën “LIFE”. Po nga kjo veprimtari u xhirua nga kompania hollivudiane Warner Bross, më1944 filmi muzikor me metrazh të shkurtër  “Jammin’the blues” ku Gjon Mili ishte regjisor, film i cili u nominua një vit më vonë për një çmim Oskar.

Por, në dosjen e zhanreve të larmishme showbizit, Mili ka të depozituara, gjithashtu shumë foto të realizuara në aktivitete të posaçme në institucione, salla të mëdha, hotele, klube nate, kabare, etj. Në ekspozitën e madhe  ”American Photography, 1890-1965: from the Museum of Modern Art, New York” ( Fotografia Amerikane 1890-1965 ë Muzeun e Artit Modern, Nju Jork më 1995 e udhëtoi edhe në Europë gjatë viteve 1995-1997 (Berlin, Amsterdam, Edinburgh, Goteborg, Paris, Valencia, Londër)  ishte pjesëmarrës autor edhe Gj.Mili me foton e tij interesante nga Showbizi të titulluar “Café Society” realizuar rreth vitit 1944.      

 Plot estetikë e art, elegante, sharmante, plot delikatesë e sensualitet,  edhe pse nuk kanë ndonjë përmbajtje me kumt të rëndësishëm historik, ato përbëjnë dëshmi (të kohës) që e kurorëzojnë nga të gjitha këndvështrimet  karierën e një artisti profesionist me cilësi të epërme universale. Fotot e Gjon Milit kushtuar botës së modës dhe showbizit edhe pse nuk janë të studiuara,  të grupuara e sistemuara me vëmendje si të tjerat, ashtu, të shpërndara si kristalet e metalit të çmuar në xeheror, mbeten  pjesë e  “minierës” së trashëgimisë të tij krijuese fotografike në çdo pikpamje profesionale e artistike dhe që zor se i gjendet fundi.  

□ □ □ 

June 19-22 in Boston

6 features, 7 shorts, 4 documentaries and 5 animations from Albania, Kosova , North Macedonia

Stay tuned!