Sokol Paja/

Shoqata e Shkrimtarëve Shqiptaro – Amerikanë promovoi në Stamford, Connecticut, antologjinë “Pena e Gruas”. Ky aktivitet patriotik e kulturor bashkoi gratë krijuese, penat e shkëlqyera e mendjet e ndritura të mërgatës shqiptare në Amerikë dhe Kanada. Botuar me sponsorizimin e shkrimtares së shquar të letërsisë për fëmijë, Monda Hamitaj, “Pena e Gruas”, ky angazhim i shkëlqyer letrar është një përpjekje kulturore dhe shpirtërore e krijuesve, poetëve e prozatorëve për të promovuar dhe bashkuar krijueset shqiptare në një lidhje të përbashkët letrare me synim për të mbajtur gjallë e zhvilluar letërsinë shqipe në diasporën shqiptare të Amerikës. Nën prezantimin brilant të studiueses Dr. Yllka Filipi, presidenti i Shoqatës së Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë z.Adnan Mehmeti në fjalën e mirënjohjes vlerësoi krijimtarinë e penave të arta dhe theksoi se si Shoqatë Shkrimtaresh jemi krenarë për praninë dhe kontributin e grave krijuese ndër vite, një trashëgimi që ka lënë gjurmë të thella në letërsinë shqipe. Pikërisht nga ky realitet frymëzues lindi ideja për krijimin e kësaj antologjie, e cila u bë e mundur falë punës së përkushtuar të secilës autore, por edhe falë mbështetjes së ndërsjellë që kemi ndarë gjatë gjithë kësaj kohe. Përmes kësaj vepre, Shoqata e Shkrimtarëve dëshmon edhe një herë se është një hapësirë krijuese që jo vetëm respekton barazinë, por edhe promovon talentin, nxit bashkëpunimin dhe ndërton ura të qëndrueshme mes brezash, gjinive dhe kontinenteve.

Dr. Yllka Filipi në fjalën e saj theksoi se polidimensionaliteti i figurës femërore në art e letërsi, ka sjellë një mbivendosje kuantike të shtresave e impulseve letrare të përcaktuara nga rrjedha e shekujve. Grimcat shpirtërore të çdo krijueseje grua të mbivendosura në sistemin kohor që rrjedha e shekujve ka formësuar sipas ndryshueshmërisë së gjendjeve është e ngjashme me valët dhe frekuencat e rrezatimit shpirtëror, asociuar kjo me gjatësinë e një vektori universal, dashurisë për krijimin, si mbi/krijesa e lindur për të krijuar jetën. Ashtu si në ëndërr, nën një aureolë shtojzovallesh, veshur në të bardha, me leshërat e derdhura të një drite qiellore, kapur dorë për dore duke hedhur rreth e rreth vallen e metaforave, vijnë poeteshat që nga lashtësia, pa ndryshuar asnjë fije floku, përkundrazi, duke u bërë më të bukura, më të dhembshura, e pothuajse krejt të pavdekshme, njësoj si Perënditë.

Ambasadore Suela Janina vlerësoi kontributin e krijuesve të diasporës, frymëzimin e tyre, përfaqësimin dinjitoz të femrës shqiptare në mërgatë. Komuniteti shqiptar dhe amerikan duhet të njihet me këtë antologji krijuese me vlera, tha ndër të tjera Ambasadorja Janina. Shkrimtari Mëhill Velaj i dorëzoi Dr.Bexhet Asanit titullin Akademik nga Brazili dhe emocionoi të pranishmit me vlerësimet dhe arritjet e shkrimtarëve shqiptarë.

Studiuesja e letërsisë Dr. Arjeta Kotrri Ferlushkaj në fjalën e saj theksoi se antologjia “Pena e gruas” është një libër me mbi 240 faqe dhe numëron si pjesë të sajën 58 autore shqiptaro-amerikane dhe shqiptaro-kanadeze. Të gjitha janë krijuese, por secila e profilizuar në atë që di të bëjë më mirë dhe ashtu e kanë bërë përzgjedhjen se si të përfaqësohen në këtë antologji: shumica e atutoreve tona janë krijuese në zhanrin e poezisë dhe prozës ndërsa pjesa tjetër e tyre janë më afër publicistikës, recensionit, esese apo studimeve. Teksa shfleton librin, të shoqëron një ndjesi shumë e bukur gjithëpërfshirjeje kur sheh shtrirjen gjeografike të autoreve tona: duke filluar nga New York, i cili zë vendin e parë për nga përfaqësimi, për të vijuar me New Jersey, Pennsylvania, Massachusetts, Florida, Connecticut, Illinois, Washington D.C., Idaho, California, Rhode Island dhe Canada. Çdo pjesë e kësaj antologjie është një eksperiencë me vete, unike dhe autentike: disa të gjalla, të ardhura thjeshtë, disa me të heshtura e të matura, e disa të tjera më reflektive. Janë përjetime që vijnë ndryshe: me ngazëllim, me rebelim, me pikëllim, me mund, me sfidë por edhe me shpresë.

Gazetarja e shquar e “Zërit të Amerikës” znj.Laura Konda në fjalën e saj theksoi se antalogjia “Pena e gruas” është një arritje në dy aspekte. Së pari, ajo bashkon gra krijuese, që kanë sjellë në këtë botim emocionet e tyre të fuqishme me ndjeshmërinë e tyre të dyfishtë si gra dhe si poete. Së dyti kjo antologji ka sjellë bashkë gra krijuese të diasporës, duke e pasuruar letërsinë shqipe me përjetimet e origjinale të jetës së emigrantit. Ky është një botim shumë i veçantë, që kam besimin se do të pritet me shumë interes nga lexuesit shqipfolës.

Dr. Iris Halili në fjalën e lexuar nga poetja Ibadete Humolli Tetaj theksoi se tashmë kemi shkrimtare, poete dhe studiuese femra që botohen nga shtëpitë më të mira botuese, lexohen dhe kërkohen nga lexuesi dhe, mbi të gjitha, kemi një autenticitet të shkrimeve që i kalon nivelet kombëtare. Ndonëse letërsia shqiptare fatkeqësisht nuk trashëgoi nga shekujt e kaluar autore të spikatura, sikurse letërsia angelze, franceze apo amerikane, sërisht shkrimtaret shqiptare shkëlqyen në letërsi, pak a shumë në të njëtjën kohë kur edhe letërsia botërore e femrës po prezantohej si fenomen i mëvetësishëm. Si rezultat letërsia e femrës në Shqipëri i takon në zhvillim të njëjtës fazë kohore sikur letërsia femërore në pjesën tjetër të botës.

Poetja dhe gazetarja Kozeta Zylo në fjalën e saj u shpreh se Antologjia me gratë poete më dha muzë, perëndeshën e frymëzimit ku poezitë e tyre janë si petalet e trëndafilta ndër fllade që sjellin qiellin e shpirtit plot dashuri ndër lexues. Penat e argjendta kultivojnë farërat që aq shumë i kanë çmuar dhe shijuar lexuesit ndër vite.

Kur fillova të shkruaja ndonjë varg të thjeshtë qysh në klasën e pestë ndjeja aromën e metaforave sikur nëna ime që kultivonte farërat e luleve sidomos ato të lule mëllagave shëruese që aq shumë i ka çmuar dhe i mbillte nëpër saksi dhe avllitë me pllaka të shtruara nga mjeshtrit e kalldrëmeve. Ja kështu janë dhe poezitë në këtë antologji me lloj lloj lloj trëndafilash, me më të bukurën pasuri natyrore.

Emocionuan të pranishmit me fjalime prekëse, kumtesa dhe deklarata shumë emocionuese:

Ani Gjika

Reshida Çoba

Valbona Ahmeti

Rita Saliu.

*Kronika plotësohet në vijim…

Nga Rafael Floqi/

Pashka është një festë e pasur me rëndësi fetare, histori dhe simbolikë. Në rrënjën e saj, Pashka – e njohur gjithashtu si e Diela e Ringjalljes – është një festë e krishterë që përkujton vdekjen dhe ringjalljen e Jezusit siç përshkruhet në Dhiatën e Re.

E diela e Pashkëve paraprihet nga Kreshma, një periudhë 40-ditore agjërimi dhe lutjeje. Java që çon në Pashkë njihet si Java e Shenjtë dhe përfshin të Dielën e Palmës/Larit, të Enjten e Madhe dhe të Premten e Madhe, ditën kur Jezusi u kryqëzua.

Ndërsa është një festë e krishterë, rrënjët e Pashkëve mund të gjurmohen në traditat e lashta pagane. Zakonet dhe ritualet e ditëve moderne kanë evoluar gjatë shekujve – nga simbolika e vezëve të Pashkëve te miti i lepurit të Pashkëve – dhe përfshijnë festime të ndryshme të vëzhguara në mbarë botën.

Këtu janë pesë gjëra për Pashkët që mund të mos i keni ditur:

Polemika rreth datës

Kredit Vatikani

Një aspekt më pak i njohur i Pashkëve është polemika rreth asaj se kur zhvillohet. Ndryshe nga festat me datë të caktuar si Krishtlindjet, Pashkët, të njohura si një festë e lëvizshme, ndryshojnë çdo vit. Kur bëhet Pashka bazohet në një grup kompleks llogaritjesh që përfshijnë kalendarin hënor dhe ekuinoksin pranveror.

Kjo metodë u krijua nga Këshilli i Parë i Nikesë në vitin 325 pas Krishtit. Megjithatë, mosmarrëveshjet midis besimeve të ndryshme të krishtera se cili kalendar duhet përdorur çuan në debate dhe polemika të vazhdueshme.

Kisha perëndimore ndjek kalendarin Gregorian, ndërsa Kisha Ortodokse Lindore përdor kalendarin Julian, duke rezultuar që Pashka festohet në data të ndryshme nga dy degët e krishterimit. 

Kisha Katolike (dhe shumica e kishave protestante) përdor kalendarin Gregorian, i cili është kalendari që përdorim sot në jetën e përditshme.

Kisha Ortodokse (p.sh., ajo shqiptare,  greke, ruse, serbe) përdor ende kalendarin Julian për datat fetare.  Kalendari Julian është rreth 13 ditë prapa atij Gregorian.

Rregullat për llogaritjen e Pashkës

Të dyja traditat pajtohen në këtë: Pashka festohet të dielën pas hënës së plotë që pason ekuinoksin e pranverës.

Por ndryshimi qëndron te: Katolikët e llogarisin ekuinoksin dhe hënën sipas kalendarit Gregorian.

Ortodoksët e llogarisin sipas kalendarit Julian, dhe gjithashtu kërkojnë që Pashka të bjerë pas Pashkës hebraike (kjo nuk është rregull për Katolikët). Por ndodh si këtë vit që Pashka Katolike bie më 20 prill por edhe Pashka Ortodokse bie më 27 prill.

Lidhja me festat pagane

Ndërsa Pashka njihet kryesisht si një festë e krishterë, traditat e saj janë të ndërthurura me festimet e lashta pagane. Koha e Pashkëve është e lidhur ngushtë me ekuinoksin pranveror, i cili shënon fillimin e pranverës në hemisferën veriore.

Udhëheqësit e hershëm të krishterë e lidhën Pashkën me festat pagane si Ostara, një festë e perëndeshës gjermane të pranverës.

Miratimi i simboleve pagane – si vezët dhe lepujt – thekson më tej këtë shkrirje traditash.

Evolucioni i vezëve si simbol

Tradita e dekorimit të vezëve i ka kaluar krishterimit dhe i ka rrënjët në kultura të ndryshme. Egjiptianët e lashtë, Persianët dhe Romakët shkëmbenin vezë të dekoruara si simbole të pjellorisë dhe rinovimit në pranverën e hershme.

Të krishterët e hershëm e përvetësuan këtë traditë, duke e përfshirë në festimet e tyre të Pashkëve. Me kalimin e viteve, praktika evoluoi, ku vezët u lyen me ngjyra dhe dizajne të gjalla.

Në disa kultura, vezët përdoreshin gjithashtu si oferta për të larguar shpirtrat e këqij ose si dhurata për të sjellë prosperitet. Vezët e Pashkëve mbeten një simbol qendror i festës, të shijuara përmes zakoneve të ndryshme si gjuetia e vezëve dhe garat e rrotullimit të vezëve.

Por pse lepurushët?

Lepuri i Pashkëve, një figurë e lidhur me festën, e ka origjinën në folklorin gjerman. Krijesa mitologjike e njohur si “Osterhase” (lepuri i Pashkëve) besohej se u sillte vezë dhe ushqime të tjera fëmijëve në Pashkë.

Tradita u soll në Amerikën e Veriut nga emigrantët gjermanë duke filluar në shekullin e 18-të dhe evoluoi me kalimin e kohës, me lepurin që u shndërrua në lepur. Ideja e një lepuri që jep vezë mund të duket e çuditshme, por e ka origjinën nga shoqërimi i lepurit me pjellorinë dhe pranverën.

Festimet multikulturore

Përveç respektimit të krishterë të Pashkëve, shumë kultura kanë zakonet e tyre unike. Traditat e Pashkëve, siç u përmend, ndryshojnë në të gjithë botën e krishterë. Shumë prej tyre përfshijnë shërbime të lindjes së diellit ose vigjilje natën vonë dhe gra që mbajnë mbulesë ose kapele për të adhuruar shërbimet.

Për shembull, në Greqi, Pashkët festohen me procesione dhe festa të përpunuara fetare, ndërsa në Spanjë, java që çon në Pashkë – e njohur si “Semana Santa” – shënohet nga procesione.

Në vendet e Evropës Lindore, si Rusia, vezët e zbukuruara në mënyrë të ndërlikuar të quajtura pysanky janë një pikë qendrore e festimeve të Pashkëve çdo pranverë. Gjatë festimeve të Pashkëve në kishat ortodokse ruse, është e zakonshme që adhuruesit të përshëndesin njëri-tjetrin duke thënë “Krishti u ringjall!” Kjo pasohet si përgjigje: “Ai u ringjall me të vërtetë!”

Gëzuar Pashkët !

Luan Rama/

Auvers-sur-Oise, një orë larg nga Parisi, është kthyer prej kohëshnë një qëndër turistike. Hoteli i dikurshëm “Auberge Ravoux” ku dikur banonte Van Gogh dhe dhoma e tij janë kthyer në një muze që tërheq mijra turistë në ditë nga vende të ndryshme të botës e po kështu dhe varri i tij në varrezat e vjetra të qytetit ku është varrosur bashkë me vëllain e tij Théo. Kohët e fundi ka filluar dhe “Treni Impresionist” që çdo fundjave lidh Parisin me Auvers-sur-Oise. Kam ardhur shpesh në këtë qytezë të bukur dhe disa ditë më parë shkova të shikoja atelierin e mikut tim piktor Julian Tauland që është bërë banor i hershëm atje prej dy dekadash, një qytet që bashkë me shtëpinë e Claude Monet në Giverny janë khyer vende mitike të impresionizmit francez të shekullit XIX. Por Juliani është një piktor neo-ekspresionist edhe pse ka një dobësi të veçantë për korifejtë e impresionizmit. E veçanta e tij është se si shumë piktorë të njohur të këtij shekulli, edhe ai nga piktura figurative ka kaluar në artin abstrakt me një shprehje të fortë ekspresioniste, çka shihet në shumë nga tablotë e tij që qëndrojnë në atelier, ku ndodhet dhe një seri tablosh të ekspozuar më parë. Është seria e luleve të diellit dhe padyshim një nga më frymëzuese të tij. Sigurisht, kur flasim për «lule diellin” në pikturë, menjëherë na vijnë mendje « luledielli »-t e Van Gogh-ut çka ishte fatlume që ai ia solli pikturës së asaj kohe.

Van Gogh i donte shumë lulet e diellit, ndoshta nga ajo ngjizje natyrale e okrës me të zezën, si një lloj simbioze e natyrës në madhështinë e vet. Dhe është një koinçidencë (por dhe e natyrshme) se kur ky piktor shkelte në këto udhë e fusha të Auvers-sur-Oise në fundin e shekullit XIX, po në këto udhë piktori i ri shqiptar para 20 vjetësh ndiqte shtigjet dhe udhët pikturale të mjeshtrit të madh, tërhequr nga një forcë sa mistike aq dhe reale e gjithçkaje që krijoi artisti me veshin e prerë. Ndryshe nga mjeshtri impresionist, Juliani i pikturon këto lule dielli në një gjendje tjetër, nga një shkundje ere apo stuhie para shiut dhe kjo na kujton historinë e Vang Gogh-ut që pikturoi të njëjtën tablo të Millet, mjeshtrit të shquar të “Ecole de Barbizon” por në një mënyrë tjetër. Në mullarët dhe kompozicionin e Millet, me atë çift të ri pështetur në ta, në një gjendje të paqtë, peneli i Van Gogh-ut është ngjeshur ndryshe mbi telajo dhe ne e ndjejmë sot atë lëvizje të shpejtë dhe forcën e dorës së tij për të krijuar një dinamikë tjetër, duke i dhënë një tjetër nerv gjendjes së tablosë së Millet, një tjetër energji që neve na rrëmben menjëherë.

Tek tablotë e Julianit, në fushat me luledielli ka kaos. Duket se toka është shkundur, dhe mbi të ka lule të përkulura, të mbijetuara s’dihet nga cila furtunë që ka kaluar; ka nga ato që përsëri kthejnë fytyrat nga dielli, shëmbëlltyrës dhe hyjnisë së tyre. Por edhe pse në atë kaos ngjyrash e lëvizjesh të shpejta dhe të forta, gjithnjë në kontraste ato janë gjithnjë aty me ngjyrat e okrës, të zezës, jeshiles, blusë së fortë ngjizur me qiej dhe re apo që ngjasojnë me retë dhe penelata rozë si përshëndetje diellore. Në një nga tablotë, ka një tufë luledielli, në plan më të afërt, pranë njëra-tjetrës, që duket se janë ringritur pas furtunës me një lloj krenarie. Janë të bukura dhe sfiduese, me një qiell sipër tyre ku shquhet e kaltra. Në një tjetër tablo, retë shkojnë për ti lënë vendin blusë së paqtë. Duket se erërat kanë pushuar. Por unë vazhdoj të shoh tablotë njëra pas tjetrës si në një shëtitje në natyrë. Në një kompozim, ku në një krah janë drurët e lartë të një peizazhi, një shteg zbret si një lumë okre. Këtë seri të luleve të diellit, artisti e ka quajtur “Les pensées des tournesols » (« Mendimet e luleve të diellit). Kjo seri e viteve 2021-2022, e ekspozuar dhe në një ekspozitë personale në Mediatekën e Auvers-sur-Oise, është nga më të arrirat në krijimtarinë e tij.

Pasi ka hedhur sfondin në telejo, ai ka nisur të ndërtojë « kaosin » e tij për të gjetur aty, në atë mjedis trallisës atë çka duhet të spikasë dhe të bëjë thelbin e veprës. « Vështrimi i tij, – shkruhet në një nga revistat që i referohet veprës së tij, – kap dhe detajin më të vogël deri tek shtresat e pafund të horizontit, lart dhe poshtë reales. » Kur Juliani fillon një tablo dhe hedh ngjyrat e para, kjo ndoshta i kujton thënien e vjetër të Da Vinçit : « Bëj pis telajon dhe pastaj fillo të pikturosh mbi të ». « Një vepër, – më thotë ai, duke iu referuar një studimi mbi kaosin dhe krijimin, të cilin e ka shkruar si diplomë kur ishte në Sorbonne për Artet Figurative, – është një veprim njëherësh teknik dhe psikologjik ku krijohen lidhje apo ndërlidhje midis kaosit dhe kozmosit, atë çka e quajmë « chaosmos ». Arti vetë nuk është kaosi, por një kompozim i kaosit që siç thotë dhe Joyce, një « krijim i guximshëm ose i ndërgjegjshëm i artistit për rolin e tij : tu japë formë elementëve të kësaj forme konfuze ». Por në fakt, ai e di që vepra krijohet vetëtimthi si në një thepisje humnere. Për të soditur kaosin, artisti e flak barrierën e opinioneve dhe të shkollave artistike duke marrë mbi vete rrezikun të margjinalizohet, të harrohet dhe të mos kuptohet nga bashkëkohësit. Ai e di se rrezikon të dështojë. Dhe pikërisht, shton ai, në atë çast, përpjekjet e artistit bëhen komplekse dhe beteja e tij bëhet e trifishtë : përballë kaosit, përballë opinionit(kritikës) dhe vetë kozmosit (shoqëror) që na rrethon. » Ishte kjo periudhë kur ai iu kushtua studimit të filozofëve modernë, veçanërisht Sartre, Heidegger, studimit të energjisë kuantike, të kaosit social, duke kërkuar që kur publiku të shohë veprën e tij, të ndjejë pulsimet e vetë pikturës, thelbin, zemrën që pulson në tablo.

Në këtë periudhë 20 vjeçare Julian Tauland e ka gjetur veten të afërt me piktorët e shkollës artistike COBRA që pas viteve ‘50 të shekullit të kaluar i shfaqi botës së pikturës autorë të veriut të Europës përfshirë dhe ata francezë apo italianë. Kaosi tek ta ishte i pranishëm dhe ata guxuan ti thyejnë disa rregulla pikturale për të krijuar një shkollë të re. Një prej tyre, Juliani e ndeshi rastësisht kur sapo ishte vendosur në një atelier të Auvers-sur-Oise, ngjitur me kishën e famshme të pikturuar nga Van Gogh. Ishte Guillaume Corneille, ky flamand i shkollës së dikurshme COBRA që kishte hapur aty një ekspozitë dhe ky ishte pikëtakimi i tyre i parë dhe një hyrje e Julianit në pikturën e vërtetë pasi pikërisht Corneille e mbështeti në prezantimin e veprave të tij në Bruksel në galerinë « Rollebeek » siç ishte dhe në « Muzeun Daubigny, me emrin e një prej bashkëkohësve të Van Gogh i cili gjithashtu pikturoi shumë në Auvers sur Oise. Kështu tablotë e para të Julianit u ekspozuan krahas emrave të mëdhenj të pikturës franceze si Picasso, Daubigny, Masson, Valadon, Fujita etj.

Juliani më tregon furçat si dhe një paletë të mjeshtrit flamand që familja e tij ia kishte dhuruar mikut shqiptar pas vdekjes së Corneille, bashkë me një tablo origjinale të mjeshtrit të COBRA-s.

Është interesante se ky piktor edhe pse ka ekspozuar në Francë, Hollandë, Gjermani, Zvicër etj, kujtimin e studimeve rinore në Shqipëri e mban gjallë me një respekt të veçantë për profesorët e tij të artit në liceun e Korçës si Vladimir Topi apo dhe Vladimir Kaçaku. Ai më flet me pasion për Vangjush Mio-n apo tablonë e Guri Madhit « Dorëzimi i shpatave” që e kishte impresionuar në mënyrë të veçantë në ato vite. Pastaj ishte ëndrra e studimeve të larta në Institutin e Lartë të Arteve por ngjarjet e stuhishme të viteve të para të « nëntëdhjetës » e bëri të largohet shpejt nga Instituti ashtu si dhe piktorë të tjerë shqiptarë që nuk i mbaruan studimet dhe morën rrugët drejt Italisë, Francës, Gjermanisë.

Iku thjesht me një bllok ku kishte vizatimet e tij, pasaporta e tij e vërtetë pasi në atë kohë shumë emigrantë i kthehin. Por kur shihnin artistin, krijohej mundësia e qëndrimit. « Ishte arti që më shpëtoi », tregon me të qeshur ai, duke më folur për atë bllok vizatimesh dhe rojet franceze që nuk mund ti kthenin këta artistë. Në bisedë e sipër më tregon se një nga stacionet e para ishte Valdet Hamidi, piktorin kosovar për të cilin kishte dëgjuar dhe patin fati që dikush e çoi një ditë në atelierin dhe shtëpinë e tij në Fontenay-les-Roses. Një nga këshillat e tij të para ishte : « Unë s’ta mësoj dot artin, atë duhet ta mësosh vetë ». Dhe padyshim tablotë e Valdetit të asaj kohë ishin një mësim i vërtet arti me një origjinalitet të jashtëzakonshëm. Madje, një ditë, me të qeshur, Valdeti i kishte treguar dhe historinë e një njeriu që donte ta bënte djalin e tij rrobaqepës. Një ditë e kishte marrë dhe e kishte çuar në një mjeshtër që e njihte. Djali vështronte mënyrën se si priste cohën mjeshtri dhe një moment, i ati i tha në sy të mjeshtrit të vjetër: “Duhet ta vështrosh me vëmendje si punon dhe duhet të dish t’ia « vjedhësh » gërshërët ! » Pastaj ata u larguan dhe rrugës papritur i biri nxorri gërshërët që i kishte marrë fshehurazi, duke iu krenuar të atit : « Arrita t’ia vjedh gërshërët, siç më the ti… » Ishte ky një mësim popullor… Dhe duke më treguar këtë, Juliani më thotë : « Unë qëndrova 7 muaj në atelierin dhe shtëpinë e Valdetit dhe për mua ishte një shkollë e vërtetë arti. Duke vëzhguar linjat dhe kompozimet e tij mjeshtërore, mënyrën si krijonte sfondet në fillim, ai ndikoi shumë tek unë. Edhe tani këtë seri, – shtoi ai duke më treguar serinë e tablove të sapo filluar, e kam nisur me krijimin e sfondeve, si ai.”

Unë e gjeta Julianin në një moment të ethshëm të krijimit të një serie tablosh të mëdha. Biseduam për pikturën dhe konceptet e tij, mënyrën si punon dhe rëndësisë që ai i jep gjestit piktural. Pastaj u ulëm në oborrin e shtëpisë ku gardhi plot pemë prek lumin e Oise, një lumë i paqtë ku shpesh mes gjelbërimit pikturonin impresionistët e famshëm. Anije të vogla kalojnë herë pas here në një mjedis mjaft poetik dhe mbushur me cicërimat e zogjve. Kur fillon të punojë në atelier, në një hapësirë të madhe dhe plot diell, ai punon shpejt edhe pse është i ndërgjegjshëm se duke e lëvizur penelin shpejt, i përqëndruar në atë marramendje bojrash e “kaosi”, ai e di se një lëvizje e gabuar e prish lëvizjen, gjendjen brenda pikturës. Në atelier tani e presin shumë tablo të mëdha ku ka hedhur fillimthi sfondet me dimensione 120×70 apo 220×200. Eshte tema e shatërvaneve dhe burimeve, “La fontaine des champs fleuri ». Pak kohë më parë ai kishte dërguar tek një koleksionist në Montreux të Zvicrës, disa tablo të tij të cilat atij i kishin pëlqyer shumë. Dhe pikërisht aty Juliani kishte parë një shtarvan dhe me kujtimet e çezmave të Korçës, me të cilat është rritur, tashmë po i rikrijon në pikturë. « Është uji i jetës », më thotë ai.

Ekspozitën e parë të tij ai e hapi në galerinë “Glazart” të Parisit më 2001 duke vazhduar pastaj me ekspozita në Val d’Oise si në 2009, në « Palace Thatre », 2010, në Kështjellën e Auvers-sur-Oise po në 2010, në Bois-Colombes « Theo de Seine Gallery » më 2011, në Rollebeek » Bruksel më 2016, në Galerinë e Artit Bashkëkohor në Auvers-sur-Oise, 2017 dhe dy ekspozita neo-ekspresioniste në 2022-2023 në Mediatekën e qytetit. Sigurisht, pjesmarrja në shumë ekspozitat kolektive e kanë bërë gjithashtu të njohur pikturën e tij. Ndahem me të duke menduar gjithnjë për bredhjet e Van Gogh në Oise, madje dhe tek shtegu i shtëpisë së tij buzë lumit apo në kështjellën lart, e veçanërisht kodrinën sipër ku çdo vizitor do të shohë atë fushë gruri me korbat rrotull duke menduar për një nga tablotë më të bukura të botës. Dhe korbat janë gjithnjë aty. Nga larg, gjithë këto mjedise më ngjajnë me një atelier i madh natyror dhe shumë joshës për çdo piktor.

Muzeu Kokalari/

Më 18 Dhjetor 1908, me nismën e Bajo Topullit u shpall në Gjirokastër krijimi i Klubit “Drita”. Anëtarët e klubit përfaqësonin shtresa të ndryshme shoqërore dhe ishin kryesisht intelektualë. Ideali dhe qëllimi i përbashkët ishte çlirimi dhe përparimi i mëmëdheut. Në seancën e parë Klubi zgjodhi si kryetar avokatin Petro Poga dhe komisionin për hartimin e statutit. Klubi luajti rol të rëndësishëm në përhapjen dhe mësimin e gjuhës shqipe, hapja e shkollës së parë shqipe në Gjirokastër që u quajt “Liria”.

Klubi e vazhdoi veprimtarinë edhe pas shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë, duke pasur ndikim edhe në ngjarjet politike.

Në vitin 1920 del edhe numri i parë i gazetës “Drita”, drejtuar nga Veli Hashorva, një prej anëtarëve të Klubit, i njohur për prirjet demokratike dhe përparimtare.

Programi kombëtarist i gazetës “Drita”, ndihmoi në edukimin kombëtarist të lexuesve, por edhe në emancipimin e shoqërisë tradicionale, duke mbështetur dhe popullarizuar mendimet e ideologut të Rilindjes sonë Kombëtare, Sami Frashëri.

Në foton që po publikojmë, janë anëtarët e Klubit “Drita” në vitin 1924.

Nga personat e identifikuar, në foto janë Sami Dalipi, Tahsin Reso, Muhedin Kalo, Ramiz Harxhi, Beso Nishani, Bastri Çuçi, Victor Cotan, Hajrulla Harxhi, Enriette Coutan, Javer Hurshiti, Liozen, Thoma Papapano, Hysni Babameto, Mehmet Sako, Adem Kallajxhi, Haki Shtino, Pano Hido, Veli Hashorva, Vesim Kokalari, Selaudin Çabej, Muntaz Kokalari, Arshi Çabej, Beçe Budo, Qemal Hashorva, Remzi Karalli, Qemal Kokalari, Elmaz Çani, Kalo Shapllo, Vangjel Koça.

***

Foto nga arkivi i Muzeu Kokalari.

Prof. Emil LAFE/

Një “mëkat” i Asdrenit

Rasti më i ri kur kam dëgjuar nga afër Himnin e Flamurit të kënduar nga një kor, ka qenë më 21 nëntorin e shkuar, ditën e hapjes së Kuvendit Kombëtar për Gjuhën shqipe në Pallatin e Brigadave. I kisha përballë dhe fare pranë vajzat dhe djemtë e Liceut Artistik “Jordan Misja”, që e kënduan me shumë ndjenjë e ngazëllim zemre, ndoshta për herë të parë në atë sallë dhe përpara kryeministrit. Te vargjet 5-6 të strofës së parë:

Prej lufte veç ai largohet
Që është lindur tradhëtor…

vajzat dhe djemtë e korit dhanë gjithë frymën dhe frymëzimin e tyre për të arritur atë kreshendo, siç quhet në gjuhën e muzikës, dhe që kulmon te fjala tradhëtor. E kënduar te himni ynë ajo kumbon aq solemne, aq madhështore, aq sublime, saqë të duket sikur nuk është fjala për tradhëtorin, po për të kundërtën e tij, për trimin që vdes si hero legjendar duke mbajtur betimin që ka bërë mbi të shenjtin e të shenjtëruarin “O flamur gjak, o flamur shkabë, O vend e vatr’, o nën’ e babë!”. Pse duhet ta kemi dhe ta ekzaltojmë në himnin tonë (që është më parë një himn kombëtar i gjithë shqiptarëve e pastaj edhe i shtetit) fjalën tradhëtor? Kjo pyetje më ther së brendshmi sa herë e dëgjoj dhe më shkon mendja ta quaj Një mëkat i Asdrenit. 

Dihet se teksti i himnit tonë është frymëzuar nga kënga patriotike rumune “Pe-al nostru steag e scris unire” (“Në flamurin tonë është shkruar bashkimi”), për të cilën shkroi muzikën kompozitori Ciprian Porumbescu (1853–1883):

Acel ce-n luptă grea se teme

Ce singur e rătăcitor,

shqip:

Ai qe ka frike nga lufta e rrepte

Eshte vetem endacak (d.m.th. pa atdhe)

Për këtë “mëkat” të Asdrenit ka rënë fjala edhe në raste të ndryshme me kolegë filologë, po edhe me njerëz të muzikës. E kemi njohur si një “cen” të himnit tonë dhe që “s’ke ç’i bën”! Por duke vrarë mendjen se si mund të kapërcehet ky cen, ka dalë edhe një propozim, që kam dëshirë ta bëj të njohur për atë që quhet “opinioni publik” e veçanërisht për njerëzit e botës së letrave e të muzikës:

Prej lufte kurrë nuk largohet
Kush është lindur arbëror!

Kush është burrë nuk frikohet,
Po vdes, po vdes si një dëshmor! 

Ose, për të shmangur përsëritjen kush … kush në krye të vargjeve 2 e 3:

Prej lufte kurrë nuk largohet
Ai që lindet arbëror!

Kush është burrë nuk frikohet,
Po vdes, po vdes si një dëshmor! 

dhe kështu ai kumbim aq solemn, aq madhështor, aq sublim i muzikës së atij vargu, tani i vishet fjalës arbëror, emrit të popullit tonë në kohën e Motit të Madh, prej nga na vjen edhe Flamuri që kemi, prej nga na ka ardhur edhe frymëzimi e guximi për një “Shqipëri të lirë e të mosvarme”. 

Sikur t’i kishte shkrepur në mendje Asdrenit fjala arbëror kur shkroi tekstin e këngës ”Betimi mbi flamur”, sa bukur e sa madhështor do të tingëllonte himni ynë, që i këndon simbolit të bashkimit, të krenarisë, të vendosmërisë e të qëndresës së paepur! A mund të ndreqet ky “mëkat” i Asdrenit në vjershën e tij që ka qenë dhe mbetet himni kombëtar i shqiptarëve para se të bëhej himni i shtetit? Them se e kemi lejen dhe mirëkuptimin e tij për ta ndrequr! Duhet pak vullnet i mirë ndërmjet nesh dhe mirëkuptim e interesim edhe nga institucionet që kanë tagrin për veprimet përkatëse ligjore.