Kastriot Fetahu/

Poetët dhe shkrimtarët janë të brishtë, tregojnë vetëm pjesën e ajsbergut mbi ujë, janë sa “Arctic” po aq edhe “Tropical”. Ndjeshmëria e tyre nuk ka njësi matëse, ndërsa limiti i panjohur është jo vetëm përgjegjësi vetjake, por edhe e opinionit publik, i cili me mekanizma socialë i trysnon “duke i shtrydhur” dhe përfituar prej tyre dritën e udhës së botës së ardhshme. Poezia nuk është një mozaik shkronjash, por një mozaik emocionesh. Në Francën “balzakiane” poetët më ngjajnë me ca rioshë plot mistere në kërkim të rrugëve të shpërfaqjes së poezisë së tyre dhe suksesit të pritshëm. Po kështu edhe shkrimtarët enden midis mendimit të çimentuar në dëshira stoike dhe shtypit të kohës për të treguar madhështinë “e kalbur” të Francës.

Në një roman të Balzakut, përpjekjet pragmatiste të poetit Lucien De Rubempre, janë në të gjitha planet për të fituar emrin që meriton nëpërmjet sfidave të njëpasnjëshme. Hyrja në shoqërinë e lartë duket si një rrugë që nuk vazhdon kurrë dhe as ndalet kurrë. Bashkëpunimi me pronarët e mediave, me menaxherët e tyre, punësimi në gazetat e kohës ishte njëra nga rrugët kryesore për të percjellë emrin letrar.

Mundësia për të qenë më kreativ, për të përdorur më shumë imagjinatën, për të shkruar romane përtej shkrimeve gazetareske, për të qenë më shumë zot i vetvetes dhe ambicia për të gjetur famë dhe pasuri, ishte arsyeja e punësimit në redaksitë letrare të kohës, arsyeja e një stazhi të domosdoshëm për karierën në rrugën e letërsisë.

Charles Dickens, Mark Twain, Bram Stoker autor i “Dracula”, Maya Angelou, Anna Quindlen fituese e çmimit Pulitzer, Gabriel Garcia Marquez dhe shumë të tjerë, kaluan nga redaksitë e gazetave dhe vazhduan në lartësimin e emrit nëpërmjet asaj rruge. Ernest Hemingway punoi reporter i luftës në Spanjën frankiste dhe ka shkruar për njësinë ku bënte pjesë edhe Petro Marko, me të cilin janë takuar në Albacete.

Përshkrimi i rrugëve të jetës të këtyre ikonave të letërsisë tregon se arti është biri i lirisë. Edhe pse kanë kaluar shumë kohë, eksperiencat e tyre janë monumentale për lartësimin e figurës së shkrimtarit dhe poetit në planin e veprimit teorik e praktik. Duke njohur këtë situatë, përpiqem ta krahasoj me mediat e vendit tim dhe më duket se është më e lehtë të gjesh rrugën e artit në Francën e Lucien De Rubempre se sa në Tiranën e sotme, kur diferenca në kohë rezulton prej dy shekujsh. Të duket sikur sot mund të braktisësh shpresat shumë më lehtë se shekuj më parë.

Nuk të ngjall askush entuziazmin se ka detyrimin “homerian” të përcjellë “ Trojën” e sotme në breza mijëvjeçarësh. Përpjekjet sporadike individuale kanë vlerën e kuanteve të dritës në një hapësirë pa atmosferë. Pronarët e mediave, portaleve apo të ndonjë mënyre tjetër publike duhet të kuptojnë se iu takon të jenë simbol autoriteti letrar në një publik që valencat me letersinë i zvogëlon në përpjestim të drejtë me kohën. Duhet frenuar rënia e lirë e vlerës së kapitalit kulturor të individit në një shoqëri të trazuar, nën ndikimin e erozionit të antivlerave. Koha dhe batica nuk presin njeri, ndërsa arti dhe letërsia, gjithmonë presin. Duhet të jesh një detektor i vërtetë në zbulimin e talenteve, Robin Hudi modern në arte dhe letërsi.

Vlen të sjell për ju filozofin Soren Kierkegaard: “Një kritik i ngjan poetit për një fije floku. Atij i mungon vetëm vuajtja në zemër dhe muzika në buzë”.

Ndaj duhet të ekzistojnë marrëdhënie të balancuara midis palëve, nisur nga Kierkegaard. Preferencat estetike në suportin e artistëve, tregojnë se nuk janë zgjedhje personale të rastësishme, por lidhen me kapitalin kulturor, pozitën dhe historinë shoqërore ndividuale, që pronarët e këtyre mediave kanë trashëguar ose fituar. Në udhëtimin e individit drejt një kuptimi më të madh të jetës, janë përgjegjës të gjithë ata që hapin trasenë e asaj rruge. Ndërkohë inekzistenca e mekanizmave shtetërore realisht në këtë treg vlerash, që udhëheq superstrukturën e një populli, të frikëson. Ajo ka krijuar një varr të zbukuruar me kujtime të vyshkura, duke revokuar kohën e diktaturës në raportin e individit me kulturën.

Një hapësirë shoqërore duhet strukturuar mbi bazën e esesë së famshme të filozofit Bertrand Rusell, i cili vendos theksin në atë që artet lindën pikërisht nga borgjezia sepse kishte kohë të lirë dhe varfëria, thotë ai, nuk sjell art, por skllavëri mentale.

Arti zhvillohet nga mendje lakuriq që nuk pranojnë të bëhen krahu i armatosur i askujt. Idealizmi duhet të mbizotërojë përballë meskinitetit klientelist që prodhon mediokritet në dëm të së ardhmes nga talentet e vërteta. Nuk mund të jetë një kapitalizëm kaubojsish, ku zgjedhim midis preferencës subjektive dhe indiferentizmit të urrejtjes me ndihmën e pushtetit që na jep teknologjia në media të cilat orientohen drejt krijimtarisë në arte dhe letërsi. Duket sikur kjo gjë, që realisht ka ngjyrën e një masakre sociale, apo gjenocidi artistik, ndodh në komunitetin tonë të poetëve e shkrimtarëve. Për të përcjellë artin e vërtetë nesër, duhet të humbasim në pushtetin vendimarrës nga sa më pak duar, sot.

“Mos më thuaj se hëna po shkëlqen; më trego shkëlqimin e dritës në xhamin e thyer.” shkruan Anton Chekhov, para më shumë se një shekulli dhe në pjesën e dytë të fjalisë janë poetët e vërtetë, ndaj hapini perdet që ata t’ju tregojnë dritën. Poezia është gjithmonë një dhembje nën fluks prozhektorësh me fytyrë të bukur. Ajo me fuqinë e saj shërben edhe vetë si një portal për tu lidhur me lexuesit dhe transmetuar atyre solidaritetin artistik, duke bashkuar universe me të njëjtën ngjyrë shpirtërore, pas të cilës çliron ide sociale konstruktive. Poetët ndoshta janë kategoria më e veçantë njerëzore, të cilën e shoqëron ankthi i krijimit, i eksplorimit, i të bukurës, i suksesit dhe ankthi është marramendja e lirisë dhe e arsyes.

Arti botëror na sjell shembuj inkandeshent orientimi në botën e vlerave që kërkojmë të ndërtojmë. Në filmin “Aromë gruaje” koloneli Frank Slade (Al Pacino) mban një fjalim historik për fuqinë e Amerikës, kur deklaron se deformimi që drejtori Mr.Trask iu bën studentëve me anë të presionit për bursë dhe avantazhe në shkollë në këmbim të spiunimit nga ata te drejtori, nuk krijon liderë të vërtetë të Amerikës. Stili është çelësi i mënyrës së një autori për të parë botën, ndaj ka ardhur koha që stili i mediave të ndryshojë nën peshën e ekzistencës së tij te poetët dhe shkrimtarët. Poetëve dhe shkrimtarëve iu pëlqen të jetojnë në një botë pyetjesh dhe idesh, të cilave iu japin zgjidhjen “zhylverniane”. Kohët janë “perëndimore” dhe nuk pranojnë më tej Orientin me ngjyra bizantine. Artistët shqiptarë do të shkojnë në Evropë me krijimin e monumentit të lirisë, që i jep formën më të bukur të ardhmes dhe në mes tyre poetët… këta “çmendurakë” të vërtetë, që nuk gjejnë prehje as në prehjen e përjetësisë.

---

---

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 2 Mars 2025

“Die Transvaler” ka botuar, të mërkurën e 16 janarit 1985, në faqen n°11, intervistën ekskluzive asokohe me mbretin Leka I në Afrikë të Jugut, të cilën, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Jo të gjithë mbretërit mbajnë skeptrin e një froni paqësor. Për disa, si princi në ekzil i Shqipërisë, Mbreti Leka I, kjo nënkupton orë të tëra pune në zyrë dhe kërkim ndihme derë më derë për të siguruar mirëqenien e nënshtetasve të tij. Në një intervistë me DIE TRANSVALER, ai hodhi dritë mbi detyrat e vërteta të një mbreti, të cilat janë shumë larg idesë së përrallës me të cilën rritemi.

Mbretëria e Lekës I është vepra e një jete

Ai mendon se do të kthehen një ditë

Ans Oosthuizen

Pretoria — Një mbret nën një kurorë dhe një kështjellë, i cili pëlqen ëmbëlsira të mëdha dhe qull misri me mishin e pjekur në barbëky, është shumë larg idesë romantike të një njeriu që mban këtë pozicion.

Për mbretin shqiptar në ekzil, Leka I, i cili shijon ëmbëlsirat me miqtë e tij afrikano-jugore, mbretërimi i tij është mbi të gjitha vepër e jetës së tij. Ai ndërhyn dhe punon që një ditë të kthehet sërish në vendin e tij për të përmbushur detyrën që i takon.

“Nëse nuk do të besoja në të, nuk do ta kisha bërë të gjithë punën.” — tha mbreti, duke kaluar krahun mbi tavolinën e tij të zënë. “Unë jam edukuar dhe trajnuar për një detyrë në jetë dhe prandaj duhet ta kryej atë.”

Në të njëjtën mënyrë do të rritet edhe princi i kurorës, i cili do të mbushë tre vjeç në mars të këtij viti. “Ne po mundohemi ta rrisim atë si një shqiptar, i cili është krejtësisht i ndryshëm nga shumica e evropianëve.” — tha Mbreti Leka.

Mbreti Leka ishte dy ditësh kur babai i tij, Mbreti Zog, duhej të largohej me familjen e tij nga shteti ballkanik i Shqipërisë. Kanë qenë gjashtë muaj para Luftës së Dytë Botërore, menjëherë pasi Italia pushtoi Shqipërinë.

17 vjet përpara se ai dhe gruaja e tij me origjinë australiane, Susan, duhej të transferoheshin në Zimbabve në prill 1980, Mbreti Leka mbeti në Spanjë, në janar 1979 qeveria spanjolle, nën presionin e katër qeverive të tjera, tha se duhej të largoheshin nga Spanja. Zimbabwe ishte vendi i parë ku ata mundën të vendoseshin.

Pas 15 muajsh, çifti mbretëror vendosi të vinte në Afrikën e Jugut “Afrika e Jugut është një nga vendet e pakta në botë që kupton se çfarë do të thotë lufta kundër komunizmit.” — tha Mbreti Leka.

“Ne synojmë të largohemi nga Afrika e Jugut gjatë këtij viti. Do të doja të shkoja në shtëpi (Shqipëri), por në këtë fazë nuk jemi ende të sigurt se ku do të jetë vendbanimi ynë i ardhshëm.” — thotë ai.

Plani i tij është të qëndrojë më afër Evropës. Afrika e Jugut është mjaft e izoluar për një njeri që udhëton deri në gjashtë muaj në vit dhe duhet të bëjë vizita të shpeshta jashtë vendit.

Megjithatë, mikpritja e Afrikës së Jugut do të mbetet gjithmonë me të dhe ai është mirënjohës për këtë, tha Mbreti Leka.

Ideja për të udhëtuar nuk është më emocionuese për të. Në çdo rast, ai nuk sheh shumë nga qytetet e mëdha botërore si Nju Jorku dhe Parisi që viziton në misionet e tij politike. Zakonisht ecën nga dera në derë dhe troket, thotë Mbreti Leka.

Por si duket “shtëpia” në të cilën dëshiron të kthehet njeriu, shkolla e të cilit ishte bota dhe që flet rrjedhshëm tetë gjuhë ?

Shqipëria është një vend malor, mjaft i izoluar, ku popullsia jeton ende si në shekullin e 18-të. “Është mjedisi në të cilin ata ndihen si në shtëpinë e tyre dhe që i bën ata të lumtur.” — tha Mbreti Leka. “Nëse nuk e kupton situatën, është jashtëzakonisht e vështirë ta kuptosh atë.”

Flamuri shqiptar është kuqezi. Dy kokat e shqiponjës në të zezë përfaqësojnë kombësinë dhe gjakun në një sfond të kuq. Dy kokat, njëra nga lindja dhe tjetra nga perëndimi, me sa duket tregojnë natyrën dualiste të shqiptarëve.

Shqiptarët jetojnë jo vetëm në shtetin e tyre ballkanik në detin Mesdhe, por edhe në Kosovë, në disa pjesë të Belgjikës, Gjermanisë Perëndimore, Zvicrës, Turqisë, Amerikës, Kanadasë, Australisë e gjetkë.

Rreth 3 milionë shqiptarë jetojnë në vetë Shqipërinë, 2 miljon në Kosovë, në Jugosllavi ku ka pasur kryengritje sporadike që nga viti 1981, rreth 250.000 në Amerikë dhe 50.000 shqiptarë në Australi.

Edhe pse u takua me gruan e tij në Australi gjatë një vizite shtetërore atje, ajo nuk është shqiptare, por gjysmë franceze-irlandeze, shpjegon Mbreti Leka. Ndërsa jetonte në Spanjë, ajo jetonte me disa miq ku u njohën më mirë me njëri-tjetrin.

Detyrat dhe udhëtimet e tij profesionale konsistojnë kryesisht në mbajtjen e kontakteve me komunitetet shqiptare në mbarë botën. “Ne jemi të shqetësuar për të ardhmen e vendit tonë dhe jemi në kontakt edhe me vetë Shqipërinë. Vitin e kaluar kam bërë një udhëtim në Amerikën e Jugut dhe Evropë me vizita shtetërore. Këtë vit do të vijojnë të tjera.” — thotë Mbreti Leka.

Problemi kryesor në Shqipëri mbetet politik. Këtë vit, ai synon të krijojë kontakte edhe në Lindjen e Mesme dhe të shohë nëse problemet mund të zgjidhen gjatë rrugës.

Mbreti Leka mund të mos shohë të rikthehet mbretëria në Shqipëri për së gjalli, por është djali i tij i quajtur Leka Anwar (i quajtur sipas të ndjerit Sadat) Zog Reza (i Iranit) Baudoin i cili një ditë mund të sundojë si mbret.

Në këtë fazë, mbreti në ekzil nuk dëshiron të flasë shumë për këtë.

Marsel Fregjaj/

Me moton “Nëse rrimë, do ndryshkemi.” – Qazim Dervishi [1][7] ishte kurajoja që sfidoi kohën, padrejtësinë dhe harresën. Disa njerëz lindin për të qenë të zakonshëm, por disa të tjerë, si Qazim Dervishi, lindin për të sfiduar kufijtë, për të ngritur një komb në supet e tyre dhe për të treguar se shpirti i vërtetë i një njeriu nuk thyhet kurrë [1][3]. Ai nuk ishte thjesht një sportist; ishte një flakadan që nuk u shua, një zemër që rrahu fort kundër dallgëve të historisë, një shpirt i pathyeshëm që nuk iu përkul askujt – as fatit, as padrejtësisë, as regjimeve që u përpoqën ta fshinin nga kujtesa e kombit të tij [1][3].

Lindur në Shkodër më 10 qershor 1908, Dervishi nuk ishte një fëmijë i zakonshëm. Ai nuk ecte thjesht nëpër rrugët e qytetit të tij – ai vraponte drejt madhështisë. Toka e Shkodrës, e njomur me historinë e burrave të mëdhenj, do të ishte dëshmitare e një legjende që do të ngrihej nga rrënjët e saj. Dhe ai nuk ndaloi. Asnjëherë [1][2].

Kur hyri në Shkollën Teknike “Harry Fultz” në Tiranë, ai nuk ishte thjesht një student që mësonte – ai ishte një forcë e pandalshme. Në një kohë kur Shqipëria nuk kishte as infrastrukturë sportive, as qendër trajnimi, as modele për t’u ndjekur, ai i krijoi vetë kushtet për zhvillimin e aftësive të tij [1][2]. Motoja e shkollës, “If we rest, we rust” (në shqip: “Nëse rrimë, do ndryshkemi”), pasqyronte filozofinë që shoqëronte çdo hap të përpjekjeve të tij [1].

Nga viti 1924 deri në 1933, ai e dominoi atletikën si një perandor që nuk njihte humbje. Nuk mjaftohej me një sport. Në kërcimin e larti, ai kërkonte qiellin; në garat e shtizës, ai sfidonte distancën; në futboll, ai godiste topin me të njëjtën energji, duke shënuar golin e parë në ndeshjen e parë të kampionatit shqiptar – një moment simbolik që hapi dyert për një epokë të re [1][3][5]. Në basketboll, ai nuk shihte vetëm një lojë, por një revolucion që do të ndryshonte përgjithmonë sportin në Shqipëri [1][3].

Kur Shqipëria ende nuk e njihte basketbollin, ai ishte atje. Kur askush nuk dinte se çfarë do të thoshte të ishe një arbitër ndërkombëtar, ai e bëri realitet. Kur askush nuk kishte guxuar të mendonte se një shqiptar mund të qëndronte pranë më të mirëve të Ballkanit dhe Evropës, ai shkroi historinë [1][3][5].

Në vitin 1930, historia u bë me një goditje të vetme. Ishte ai që shënoi golin e parë në ndeshjen e parë të kampionatit shqiptar të futbollit – një moment simbolik që hapi dyert për një epokë të re. A e dinte ai atëherë se po ndryshonte historinë? Ndoshta jo, por njerëzit e mëdhenj nuk e kuptojnë madhështinë e tyre në çastin kur e krijojnë atë – ata thjesht e bëjnë [1][3].

Dervishi nuk u ndal. Si arbitër, u bë i pari që përfaqësoi Shqipërinë në arenën ndërkombëtare. Në vitin 1946, kur Shqipëria fitoi Kupën Ballkanike, ishte ai që drejtoi ndeshjet vendimtare si arbitër, duke e shkruar historinë me çdo vendim, çdo vrapim, çdo moment kur sytë e të gjithëve ishin drejtuar mbi të [1][2][3].

Por ja ku vjen kthesa tragjike, momenti kur realiteti dhe padrejtësia ndërhyjnë për të shkatërruar një legjendë. Pas Luftës së Dytë Botërore, Shqipëria ndryshoi. Një regjim i ri erdhi dhe shkatërroi gjithçka që nuk mund ta kontrollonte. Një njeri si Qazim Dervishi – një mendimtar i lirë, një shpirt i pavarur, një njeri i ndërtuar mbi vlera – nuk mund të tolerohej. Ai nuk ishte një burrë që mund të përkulej. Dhe për këtë, ai u dënua [2][3][6].

Më 12 shtator 1947, ai u arrestua. Akuzat? Qesharake, absurde, dhe mbi të gjitha, të rreme. Ai u torturua dhe u hodh në errësirën e një burgu të ftohtë, ku edhe ajri dukej se kishte humbur shpresën, duke përjetuar torturat më të egra. Një njeri që kishte ngritur sportin shqiptar, tashmë i lënë në harresë [2][4][6].

Doli nga burgu i thyer fizikisht, por jo i shuar. Mbijetoi, dhe vazhdoi të ecë sërish nëpër rrugët e Shkodrës, edhe pse kurrë nuk mori atë që meritonte plotësisht gjatë jetës së tij. Por e vërteta është si një dritë që, sado ta mbulosh, gjen gjithmonë një mënyrë për të shpërthyer [2][4].

Në vitin 1993, ai u shpall “Mësues i Popullit” – një nder që erdhi shumë vonë, por që dëshmoi se asnjë regjim nuk mund ta varrosë përgjithmonë të vërtetën [1][2]. Në vitin 1996, emri i tij u përjetësua në Pallatin e Sportit “Qazim Dervishi” në Shkodër, si një monument i kujtesës kolektive të një kombi që, më në fund, e njihte heroin e tij të heshtur [1][4][7].

Nuk u dorëzua kurrë. Ai nuk u thye, nuk u shua kurrë.

Çfarë do të thotë të jesh i madh? Nuk është thjesht të fitosh medalje, të thyesh rekorde apo të ndërtosh fusha basketbolli aty ku nuk ka. Është të lësh një gjurmë që askush nuk mund ta fshijë, të mbetesh në zemrat e njerëzve, edhe kur je larg, të jetosh përtej vetes, përtej jetës fizike, përtej kohës [1][3][5].

Ky nuk është një portret biografik klasik, por një moment kujtese dhe mirënjohjeje për veprën e tij madhështore. Kushdo që ka dëshirë të dijë më shumë për këtë figurë mund të gjejë mjaft informacione në internet; nuk do të ndalemi në detaje. Por, Qazim Dervishi ishte më shumë se një sportist – ai ishte një luftëtar i së mirës dhe jetës, një vizionar, një dritë që kurrë nuk u fik.

Emri i tij do të jetojë përjetë.

Referenca

Wikipedia – Qazim Dervishi: [https://en.wikipedia.org/wiki/Qazim_Dervishi]
Kujto.al – Profil i Qazim Dervishi: [https://kujto.al/personat/qazim-dervishi-3/]
Gazeta Dielli – “Qazim Dervishi, Një figurë elitare e sportit shqiptar”: [https://gazetadielli.com/qazim-dervishi-nje-figure-elitare-e-sportit-shqiptar/]
Shkoder.net – Hulumtime mbi Qazim Dervishi (PDF): [https://www.shkoder.net/images/pdf/38_rilindasi_18janar%202015_qazim_dervishi.pdf]
Forum-AL – Historia tragjike e themeluesit të sportit shqiptar, Qazim Dervishi: [https://www.forum-al.com/threads/historia-tragjike-e-themeluesit-t%C3%AB-sportit-shqiptar-qazim-dervishi.43741/]
Shqiptarja.com – Profil dhe kontributi i Qazim Dervishit: (referencë nga artikuj të ndryshëm në këtë portal)
Insajderi – “The founder of Albanian sports was hanged upside down”: [https://insajderi.org/en/themeluesin-e-sportit-shqiptar-varen-kokeposhte/]
Foto: Qazim Dervishi, Elnar Dervishi – youtube channel, https://www.youtube.com/watch?v=pNzmpp-sea4

Kosta Nake/

Duke lexuar “Pasardhësin” që është shkruar më pas dhe shikohet si pjesë biptiku, mund të presësh të shfaqet vila e ish-kryeministrit dhe nga shtyrja e flegrës te porta e ballkonit të vetëtinte Suzana, ndërsa diku jashtë të shihje Genci Daklin duke pritur i ndrojtur.

Genci mungon, kurse Suzana është paracaktuar të flijohet që në fund të pranverës, kur ishte e lidhur me një punonjës të televizionit, që ishte jo vetëm me biografi të mirë, por edhe i ftuar në tribunën qëndrore gjatë festimeve të 1 Majit. Artistikisht, sakrifikimi i Suzit jepet me mungesën e saj, ajo vetëm sa duket nga larg, nuk e hap gojën asnjëherë brenda hapësirës kohore në të cilën lëviz i dashuri i saj. As vila me arkitektin e saj nuk janë objekt i kësaj vepre. Është një roman tjetërlloj, me tipare të dramave klasiciste: fillon dhe mbaron për gjysmë dite me një segment të kufizuar nga shtëpia e punonjësit te tribuna te bulevardi “Dëshmorët e Kombit”. Një monolog i gjatë me retrospektiva të shumta.

Mjaft vend zë R.Z., prototipi i njeriut karrierist. “… që të bësh karrierë, përveç zellit e shërbimeve të ndryshme, duhet të kesh një të dhënë të veçantë… shpirtkazmëria, pabesia e lindur, servilizmi… sigurinë se ai do të shkelte mbi gjithçka, po t’i kërkohej.”

Kadare rimerr përrallën e Qerosit që e përmendi te “Ftesë në studio” dhe “Shkaba” për të treguar se ç’kosto e lartë duhej paguar për t’u ringritur nga humnera e përjashtimeve, dënimeve, dëbimeve. Është provokimi i R.Z. kundër një dramaturgu, është komenti i tij që çon në arrestimin e një kineasti.

Debati xhaxha – dajë është një pasqyrë e shëmtuar e asaj dasie që arriti të injektojë diktatura edhe brenda familjes, për të vazhduar me ndarjen e dhimbshme burrë – grua. Këtu është krijuar momenti për të përqeshur parrullën e Udhëheqësit: “Ne do t’i mbrojmë parimet e m-l, edhe sikur të detyrohemi të hamë bar.”

I ftuar në tribunë është edhe piktori Th. D. me zymtinë e pandryshueshme në fytyrë, me mëdyshjen “ai e dinte që nuk mund t’i bënin asgjë… atëherë pse nuk e shfrytëzonte këtë?” Ky është vetë Kadare që ka ndërruar pardesynë. Ai e ka dhënë dhe e përsërit edhe këtu përgjigjen e mosveprimit të hapur e të drejtpërdrejtë – ndjehej i rrezikuar, fshehtas, prapa krahëve nga një aksident automobilistik ose nga një darkë helmi.

Që në fillim rrëfyesi vendos analogji mes flijimit të vajzës së Agamemnonit dhe vajzës së ish-kryeministrit, por këtë herë do të nxjerrë nga thellësitë e antikitetit edhe Kalkantin me një variant kadarejan “Kalkanti mund të mos kishte dhënë asnjë këshillë”, sepse kjo i duhet për të shpjeguar atë letrën nga Lushnja që e kishte parë me fustan të gjatë spikeren e festivalit të këngës, fustan për të cilin drejtori i Radiotelevizionit u përjashtua nga Komiteti Qendror, u bë drejtor komunaleje në një qytet të vogël, u bë punëtor i thjeshtë, u prangos, u vërvit për vdekje në galeritë e minierës. Dhe ja ku vjen dyshimi kadarejan: “vërtet ishte nisur ajo letër atëherë nga Lushja?” Sepse fustanit të gjatë iu shtua një grusht minerali, se këtyre të dyjave iu shtua një hartë e lëvizjes së tankeve që do rrethonin komitetin e partisë për të krijuar një klimë komplotesh dhe për të ngritur valë terrori.

Pas “Legjendës së legjendave” Kadare rifton në valle Stalinin dhe sakrifikimin e të birit, për të dhënë përgjigjen dërrmuese për tiranët “Qe flijuar Jakovi, jo për të patur fatin e çdo ushtari rus,… por për t’i dhënë të drejtën diktatorit të kërkonte vdekjen e kujtdo.”

Tre kapitujt e fundit të romanit janë një pamflet politik kundër diktaturës dhe diktatorit që vunë në lëvizje “një makinë të egër urrejtjeje” me anën e ligësisë, karrierizmit, larjes së llogarive, “me befasinë e goditjes, mosparashikimin e drejtimit nga do vinte goditja, me zgjedhjen e verbër të viktimës” që e çuan popullit te “ndjenja e fatalizmit dhe humbjes së drejtpeshimit mendor.”

Kristaq BALLI 

FOTO TË RRALLA TË FOTOGRAFIT TË SHQUAR  GEORGE TAMES NGA “LIVELY MORGUE” 

Xhorxh Tejms (George  

Tames, 1919-1994) njihet në opinionin botëror si një prej  fotoreporterëve të famshëm  shqiptaro-amerikanë të shek.  XX, i cili, si rrallë kush, ka  fotografuar në Capitol Hill dhe  Shtëpinë e Bardhë 10  presidentë rresht (nga Rusvelti  deri tek Xhorxh H.W. Bush)¹⁾²⁾,  zv, presidentët respektivë,  senatorë e kongresmenë, administratat presidenciale, si dhe shumë foto të tjera me  përmbajtje historike, politike, ekonomike, shoqërore, kulturore e  artistike për organin mediatik “The New York Times”. Fotografia  e tij “Puna më e vetmuar në Botë” (The Lonely Job in the  World)³⁾, që i kushtohet presidentit Xhon Kenedi, është një nga  fotot më të njohura presidenciale dhe një emblemë kontraverse e  punës, vështirësive dhe përgjegjësive globale të të gjithë  presidentëve amerikanë. Njëheresh ai është shumë i njohur për  fotopeizazhet e tij madhështore të kompozuara në përmasave të  gjera e gjithëpërfshirëse urbanistike, arkitekturore, historike e kulturore të Uashingtonit, të mjediseve të jashtme e të  brendshme të Kapitol Dome, Shtëpisë së Bardhë, Senatit,  memorialeve të Abrahaham Linkolnit, Xhorxh Washingtonit,  obeliskëve të ngjarjeve e njerëzve të shquar amerikanë, fushatave  spektakolare elektorale dhe konventave presidenciale, etj.,  sidomos ato të fotografuara në kënde të gjera aerale nga avionët,  natën, që përbëjnë sprova të vyera panoramike.  

Krijimtaria e tij fotografike e botuar dhe e pabotuar prej  mijra e mijra fotosh dhe negativësh, e cila përbën një rekord  fotogazetarie, ndodhet sot e ruajtur në megaarkivin e kësaj  multimedie, arkiv që figurativisht quhet edhe “Morgu i Gjallë”  (Lively Morgue).

George Tames njihet nga opinion shqiptar nëpërmjet një  ekspozite mjaft interesante të tij në Muzeun Historik Kombëtar,  Tiranë në vitin 2016, të titulluar “Presidentë Amerikanë dhe  Marrëdhëniet Shqiptare”⁴⁾, një sërë botimeve të disa studiuesve  që e njohin, si dhe më pak në organet kulturore e artistike. Prej  tyre, George Tames renditet ndër artistët fotografë shqiptarë apo  me origjinë shqiptare që e kanë ushtruar tërësisht, apo pjesërisht  veprimtarinë e tyre jashtë Shqipërisë, si Pero Kaçauni, Kristaq  Sotiri, Gjon Mili, George D. Boria, etj. 

… 

…Është viti 1953. Europa po fshin gjurmët shkatërrimtare të  Luftës së Dytë Botërore dhe ka filluar të shërojë plagët e luftës e 

të shëndoshë jetën ekonomike të saj. Shumë shtete të mëdhenj  sidomos bujqësore në fuksion të plotësimit më të madh me  drithëra dhe prodhime ushqimore e blegtorale. Ndërkohë  Amerika vijon ritmin e rritjes së prodhimit të drithrave, pa  kuptuar e vlerësuar se eksportet e saj në rajonet e dëmtuara nga  lufta, sidomos në Europë, po ulen gradualisht dhe kanë filluar  shenjat e para të rezervave e stoqeve nëpër depo e magazina.  

Bujqësia, pothuajse e përqëndruar në fermat private, nuk  mban ritmin e kërkesë dhe ofertës, sepse fermerët e mëdhenj e  mesatarë nuk janë në dijeni për ritmin dhe politikat shtetërore  të eksporteve të prodhimeve të tyre, prej nga varen ata. 

 Ndërkohë, në korridoret e Kapitol Hill dhe Senatit në  Uashington, kjo situatë u shfrytëzua për ta shndrruar atë në një  debat politik. Sipas një pjese politikanësh opozitarë. garancitë  federale për fermerët e grurit kanë kapur në kurth taksapaguesit  për tepricën, në shumën prej afro 1 miliard dollarësh. Fermerët  evropianë, të cilët ishin shkatërruar nga lufta, ishin kthyer në  ciklin e prodhimit të plotë. Askush nuk po blinte grurë amerikan,  çmimet po binin dhe toka vazhdonte të prodhonte.. Për këtë  arsye çmimet po binin, ndërsa toka vazhdonte të prodhonte,  teksa po paralajmërohej një inflancion dhe recension financiar… 

Kryetitujt e shtypit drejtonin një thirrje dhe një notë  shqetësimi të madh për këtë mospërputhje. Fantazma e një  teprice të re gruri varej mbi horizontin e fermerëve. Ata po 

prodhonin të korra në nivel rekord. Sipas tyre, ky fenomen ishte  paralajmëruar që një vit më parë. “Të gjithë mund të kenë  probleme të tilla, ne jo!”  

Mes debateve të ndezura të politikanëve dhe tablosë  mediatike në Uashington rreth asaj se çfarë duhej bërë në lidhje  me këtë situatë, fotografi George Tames, me intuitën, por edhe  me integritetin e tij profesional, mori misionin për të shkuar vetë  në Kansas, në kontenë Colby, gjatë periudhës së korrjeve, për  të fotografuar tablonë reale, si dhe për të kuptuar realisht çfarë  mendonin fermerët për të.  

Kansasi, një shtet në qendër të SHBA-ve, konsidrohej si  hambar i drithrave dhe eksportues i madh amerikan. Me këtë  rast, në kushtet e prodhimit të tepërt,ai u mor si etalon i  diskutimit në qarqet politike e ekonomike të Uashingtonit.

Në të vërtetë edhe pse situata ishte konsideruar në mënyrë  ironike si “Superprodhim dhe Vetmi”, Tames e ndjeu atë si një  panoramë të zakonshme pune, aspak dramatike, madje shumë  herë në dukje të një qetësie “olimpike” Këtë e tregojnë disa  dhjetra foto të tij të reealizuara në mes të fushave me grurë dhe në ambiente të tjera rurale në Colby.  

Një pjesë e fotove të tij u botuan menjëherë në “The New  York Times” më 26 korrik 1953. Të tjerat janë botuar më 1954 dhe 1959. Ato kanë marrë vëmendje të veçantë edhe sepse  “…treguan një histori shumë të ndryshme nga bomba në  Uashington. Shumë nga këto imazhe nuk janë takuar kurrë më  parë”.

Por, a kishte edhe diçka prej epërsisë amerikane për të  qeshur në këtë kombinim të “tepricës dhe vetmisë”? 

Sigurisht që pati disa, por, në kontekstin e shkrimit po  përmend vetëm një: Senatori nga New Mexico dhe ish-sekretar  i bujqësisë Clinton P. Anderson, i dërgoi gazetës “The New York  Times”, ku deklaronte me një lloj sarkazme se “…teprica e grurit  të vendit ishte një masë e supremacisë dietike amerikane; arsyeja  që ne nuk hamë aq shumë grurë sa evropianët ështe se ne po  konsumojmë më shumë mish, bulmet dhe vezë… Unë jam po aq  i sigurt se fakti që buka pritet sot në feta nga furrat e bukës është  kryesisht standardi ynë më i lartë i jetesës. Amvisave amerikane  u pëlqen kështu….” 

Fotografitë në Kansas të George Tames ju përcjellin  shikuesve disa mesazhe dhe perceptime të rëndësishme  shoqërore e profesionale:

Në rrafshin politik e ekonomik, ato tregojnë fuqinë politike  dhe kauzën ekonomike të Shteteve të Bashkuara që, edhe në raste  vështirësish, ato dinë të menaxhojnë politikisht dhe  ekonomikisht eksese, apo situata të tilla të papritura e të veçanta.  Pavarësisht se ç’mund të ndodhë, shteti i siguron bizneset dhe  fermerët nëpërmjet investimeve e subvencioneve, që prodhuesit  të mos rrezikojnë.  

Nga pikpamja profesionale, fotot e George Tames, përbëjnë  

një prej albumeve të tij me vlera të larta e të shumanshme sociale,  por kryesisht ato janë nga veprat e tij më përfaqësuese në  kontektin artistik.  

Edhe pse tematika, apo përmbajtja e tyre është ajo e  atmosferës së jetës dhe punës të një komuniteti fermerësh gjatë  stinës së korrjeve, konceptimi kompozicional priret nga  përfshirja e hapësirave e tablove të gjera, thuajse të pafundme të 

fushave me grurë, ku lëvrijnë autokombajna e makineri shirëse,  si dhe njerëz, më së shumti mjeshtra e punëtorë, fermerë,  mjedise dhe brendi të “shtëpizave” të tyre të improvizuara në  kampingje, ku ata banojnë përkohësisht bashkë me familjet e  fëmijët, apo edhe mbrëmje intime rinore, të cilët, gjithë së  bashku përbëjnë armatën e punonjësve të palodhur “shtegtues”  gjatë korrjeve që nga Teksasi, Oklahoma, Kansasi, Nebraska e  deri në Dakota. Gjithçka që taton pulsin e punës dhe të  atmosferës së jetës boheme në fushat e pamata të drithit.  

Sigurisht, fotot e përcjellin me detale e me gjithë vërtetësinë  e tyre tablonë e jetës në momente të vështira, vendimtare,  sakrifikuese edhe sepse ato kanë fuqinë e sfidës që George Tames  ka mundur të përzgjedhë e të përcjellë me dashurinë e tij prej një 

njeriu dhe shpirtin e artistit me ndjeshmëri të veçanta 

emocionale. Tiparet më shprehëse estetike që të sugjerojnë dhe  që i bëjnë ato vepra të paharrueshme janë humanizmi dhe  lirizmi. Humanizmi – nëpërmjet pasqyrimit të vërtetë e shumë të  larmishëm të fuqisë e dinjitetit shpirtëror të personazheve të pa  “inskenuar”, realë, të fotografuar në momente deçizive nga një  artist, që edhe pse akoma i ri, arriti ta ngjizë këtë tipar nga  mendja, syri e imagjinata në marrëdhënie me dhomën e errët të  aparatit të tij. Ai fotografoi horizonte të gjera në filma të vegjël,  por edhe në miniaturë tablotë dilnin po aq ekspresive e  madhështore. 

Ndërkohë, atmosfera dhe kumti i thellë lirik, çiltërsia dhe  lirizmi i gjendjeve emocionale të këtyre fotove, të pa takuara herë  tjetër, është produkt estetik i fantazisë krijuese të përthyer e  filtruar në lentet e një mjeshtri të vërtetë të artit vizual.

□ □ □ 

____________ 

1. Balli K.: FOTOGRAFI I DHJETË PRESIDENTËVE AMERIKANË – Gazeta Dielli.com (The Sun) 16 Korrik 2024 

2) Balli K.: LUFTA E E FTOHTË NË DISA FOTO TE FOTOGRAFIT  GEORGE TAMES ME ORIGJINË SHQIPTARO – AMERIKANE Gazeta  DIELLI.com (The Sun), 17 Gusht 2024 

3) Balli K. : NJË FOTO BOTËRORE PRESIDENCIALE Gazeta DIELLI.com  (The Sun), 1 Tetor 2024  

4) Balli K. “Presidentë amerikanë dhe marrëdhëniet shqiptare , “Koha Jonë”,  19 Nëntor 2016. f. 18- 

Për kuriozitet, të tjera foto nga ky cikël: