Prof. Begzad Baliu/

Në studimet albanologjike tash më është krijuar një traditë e mirë e botimit të përmbledhjeve letrare e studimore për krijues dhe personalitete të rëndësishme shkencore: Gjon Buzukun, Jeronim De Radën, Dora d’Istrian, Naim Frashërin, Fan Nolin, Migjenin, Gjergj Fishtën, Aleksandër Xhuvanin, Eqrem Çabejn etj. Në një seri të tërë konferencash dhe madje seminaresh të rregullta, si në: Seminarin Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare (Prishtinë), Serinë e Konfe¬re¬ncave të Universitetit “Luigj Gurakuqi” të Shkodrës, në serinë shumënumërshe për vite të tëra të revistës “Jeta e re” (Prishtinë) etj., janë përmbledhur kumtesa kushtuar personalite¬teve vendore dhe të huaja të albanologjisë. Një përmbledhje e tillë është edhe kjo vepër me kumtesa shkencore kushtuar Konstantin Kristoforidhit.

Në konferencën kushtuar themeluesit të shqipes bashkëkohore Konstantin Kristofori¬dhit kanë marrë pjesë studiues të shumtë nga institucione të larta shkencore e arsimore të fushës së albanologjisë, si: Elbasani, Tirana, Prishtina, Shkodra, Tetova, Gjirokastra, Mynihu, Boni, Parisi, Berlini, Roma, Nju Xhersi etj. Vepra e tij bëhet objekt kërkimi e vlerësimi nga linguistë, historianë të letërsisë, pedagogë, gramatikologë, indoeuropeistë, ballka¬nologë, leksikografë, studiues të gjuhësisë krahasi¬mtare, didaktologë, arkivistë, shqipërues etj.

Vëllimi hapet me një fjalë përuruese të Rektorit të Universitetit mikpritës “A. Xhuvani”, Profesor dr. Jani Dode dhe vazhdon me një paraqitje përimtuese të gjenealogjisë së familjes Kristoforidhi nga i nipi dr. Robert Kristofer, e parë, sikur thotë ai nga perspe¬ktiva amerikane. Jetës dhe veprës së Kristoforidhit i qaset njëri prej njohësve dhe studiuesve më të përkushtuar të tij Profesor dr. Xhevat Lloshi më kumtesën e tij “Kristo¬foridhi dhe themeluesi i albanologjisë”, duke nxjerrë në dritë disa anë të panjohura të lidhjes dhe sidomos të ndihmesës që Kristoforidhi i dha Hahnit. Nëse interesimi i Hahn-it për gjuhën shqipe lidhet me domosdoshmërinë e kryerjes së misionit të tij, (i rrethuar nga shqiptarët), rezultatet e tij në fushë të albanologjisë lidhen me ndihmën që Kristoforidhi i dha në njohjen, leximin, saktësimin e fjalëve të shënuara dhe të dëgjuara nga shqipfolës me të cilët komunikonte Hahni. Të kësaj natyre janë edhe studimet krahasuese mes veprave të Kristoforidhit dhe Dozonit (Christian Gut), Xhuzepe Anxhelo Noçitit (Italo Kostante Fortinos), Ndre Mjedës (Mentor Quku), Dhiatës së re (Teuta Toska) etj.

Studime me vlerë paraqesin kumtesat e bardëve të sotëm të studimeve albanologjike: Shaban Demirajt, Jup Kastratit, Shefik Osmanit etj., të cilët merren me veprat tashmë të njohura të tij, në një mënyrë të veçantë dhe të plotësuar me elemente të tjera historike apo edhe të strukturës së brendshme të saj nga fusha e gramatikës, leksikografisë, pedagogjisë etj. Pra, kontributi i Konstantin Kristoforidhit nuk shihet vetëm nga aspekti i vlerësimit të veprave të tij të veçanta, kryesisht “Fjalorit…”, “Gramatikës…”, “Dhiatës..” etj., por edhe brenda fushave të veçanta në të cilat këto vepra kanë pasur ndikim të dukshëm. Studiues të shumtë, të prirë nga interesimet specializuese, kanë trajtuar kontributin e Kristoforidhit në fushë të standardizimit të gjuhës shqipe (Mehmet Çeliku e Qemal Murati), në formimin e identitetit kombëtar (Bardhyl Demiraj), në krijimin e alfabetit të shqipes (Tomor Osmani), në krijimin e hapësirës shkencore kombëtare (Tomor Plangarica), në historinë e fjalës të gjuhës shqipe (David Luka – Petrit Kotrri), në mënyrën e përdorimit të stilit fetar (Artan Haxhi – Tefë Topalli), në lëvrimin e letërsisë (Robert Elsie, Jonida Xhyrra) dhe sidomos në fushë të letërsisë artistike për fëmijë (Astrit Bishqemi), në unifikimin e mendimit patriotik të Rilindjes Kombëtare (Vilson Kurti); në karakterin didaktik – gjuhësor (Abdulla Ballhysa – Ali Shashaj, Njazi Kazazi), në rrafshin historik të veprës së tij (Hysen Shabani – Liman Varoshi), në sistemin diellor (Shpëtim Vyshka) etj.

Brenda studimit të strukturave gramatikore, për të cilat Kristoforidhi ka dhënë kontribute të shumta, gjurmojnë, vlerësojnë e rindërtojnë nga aspekti historik e bashkëkohor studiuesit Wilfred Fiedler, Remzi Parnaska, Bahri Beci, Latif Mulaku, Mustafa Karapinjalli, Ruzhdi Stringa, Ali Jashari, Emine Sadiku, Valter Memisha etj. Një veçori të kësaj përmbledhje paraqet teksti i Shaban Sinanit, kërkimet e të cilit në Arkivin shtetëror tregojnë se jeta dhe vepra e Konstantin Kristoforidhit janë të hapura për kërkime të reja dhe vlerësime që nxisin diskutime të reja shkencore në fushë të gramatikës, leksikografisë, përkthi¬mit dhe sidomos historisë së gjuhës e të albanolo¬gjisë përgjithësisht.

Në traditën e botimeve albanologjike vëllimi me studime kushtuar Konstantin Kristoforidhit shënon një veçori të theksuar deri më tash, për shumë arsye: për studimin bazë të veprës së Kristoforidhit dhe për pamjen historike të jetës e veprës së tij, për konceptet e reja mbi të cilat është parë një anë e veprës së tij, për fushat e reja përimtuese të mbështetura jo vetëm në strukturat gramatikore e leksikografike të veprës së tij etj. Për shkak të të gjitha këtyre elementeve dhe rrugëve të reja që kanë hapur studimet e theksuara vlerësojmë se ky vëllim paraqet një projekt referencial, si një shembull i mirë për konferencat e ardhshme kushtuar personaliteteve emblematike të albanologjisë, sikur është Konstantin Kristoforidhi.

Kristaq Balli/

Edhe pse për një detaj jo edhe aq të rëndësishëm, njerëzve dhe artistëve të shquar si Gjon Mili ju kushtohet vëmendje, jo vetëm për krijimtarinë e tyre, por edhe për të dhëna të të imta të jetës vetiake. Një objekt diskutimi për Milin ka qenë edhe emri i tij. Ai ka lindiur në Korçë në një familje të besimit të krishterë ortodoks, ku emri Gjon përdorej, por shumë rrallë. Kur ishte rreth 5 vjeç familja e tij emigroi në Rumani, ku ai kaloi adoleshencën, dhe rininë duke studiuar në Kolegjin Kombëtar “Georghe Lazar” të Bukureshtit. Më 1923, tashmë një djalë i formuar, ai shkoi në ShBA për të studiuar në universitetin e famshëm MIT (Masachussets Institute of Technology) në degën e inxhinierisë elektrike. Ndërkohë, ai u aktivizua në disa mënyra në veprimtarinë patriotike të Federatës Panshqiptare “Vatra” dhe në gazetën e saj “Dielli”, ku u takua dhe njohu shumë veprimtarë patriotë shqiptarë. Midis tyre, Faik Konica që në atë kohë ishte edhe president i “Vatrës”, duke vëzhguar cilësitë e të riut, u bë këshilluesi dhe mentori i tij intelektual, falë të cilave u konfiguruan edhe disa nga tiparet prokombëtare dhe aktive të Milit në Federatën Shqiptare Vatra.

Deri në këtë kohë, duke aluduar se emrin e vërtetë në Shqipëri e ka pasur Jani, ngase në ShBA e “amerikanizoi” në John (Xhon) (siç bënin rëndom emigrantët e huaj për të thjeshtëzuar transliterimin e emrit në anglisht), ai identifikohet me këtë emër. Kjo zgjat, të paktën deri në vitin 1927, vit prej të cilit na vjen në ndihmë një foto në faqen e parë të gazetës Dielli të dt. 6 Shtator 1927, ku paraqiten një grup patriotësh e veprimtarësh të Federatës Panshqiptare “Vatra”, gjatë kuvendit të saj. Në diçiturën poshtë saj, janë vendosur emrat e tyre, midis të cilëve edhe John Toti Mili.

Në artikullin “Gjon Mili – Fotogfrafi i shquar shqiptaro-amerikan” të studiuesit Qerim Vrioni (ARS POETIKA – Shkurt 2009 f.4-8), ndër të tjera thuhet: “ …në këtë vit e hasim për herë të fundit emrin John në një foto të “vatranëve” me Konicën (1927)…” Ndërkohë, po në vitin 1927 ai boton në gjuhën shqip tek gazeta Dielli nën emrin Gjon Mili “përrallën” “Patatet” (Dielli 11 Tetor 1927) dhe, më tej, dy tregime “Endër” dhe “Gjyslykët” (Dielli, 25 Maj 1928) me subjekte e refleksione mërgimtarësh shqiptare, të cilat ribotohen si të tilla më 1929 edhe në revistën “Studenti Shqiptar” që botonte Odise Paskali në Torino, Itali. Pra qysh në vitin 1927 ai identifikohet për të gjithë jetën me emrin Gjon Mili.

Këto të dhëna, si dhe vetë dëshmitë e Milit na bëjnë të aludojmë faktin që lidhja me Faik Konicën dhe influenca e tij në botëkuptimin patriotik e atdhetar të Milit ka qenë të rëndësisme. Vetë Mili thotë:

“Zura miqësi me Faik Konicën, …një mik i vjetër shqiptar. Një shkrimtar elegant, një humanist i kulturuar dhe një intelektual i mprehtë. Konica nxiti zgjerimin tim ndaj interesit për artet, veçanërisht për kinematografinë, e cila i pëlqente shumë dhe konsiderohej si një formë e rëndësishme arti”. (Gj.Mili: Photographs & Recollection, f. 18, Boston,1980).

Edhe, më pas, kur Konica do të ishte ambasador (ministër) i Shqipërisë në SHBA, takimet, apo letërkëmbimet me të do të ishin të shpeshta e tepër mbresëlënëse”.

Pra, takimi i vitit 1927 me Faik Konicën, ka qenë momenti kur Konica, veç të tjerash, i ka sugjeruar Milit që ai të përdorë emrin Gjon, pra një emër “të kulluar shqiptar”. Edhe pse vetë Mili nuk ka përmendur këtë detal, këshilla u mirëprit, fama e një fotografi të shquar futurist do të shqiptohej gjithë jetën në një emër unik shqiptar – Gjon. Të kujtojmë gjithashtu se Konica ishte një gjuhëtar e filolog i pashoq, dhe emri Gjon kishte qenë për të një emblemë arbërore. Madje, ai pat shkruar më 1911 edhe dy romane në frëngjisht (“Martesa e Lejlës” dhe “Sotiri dhe Mitka”) me pseudonimin e tij Gjoni i Krujës.

Por suksei dhe fama që arriti Gjon Mili më pas me krijimtarinë e tij fotografike, sidomos me atë të botuar dendur në revistën Life, krijuan një problem gjuhësor tek publiku amerikan. Disa admkirues të revistës Life, duke vlerësuar lart krijimtarinë e Gjon Milit, në letrat e tyre dërguar reaksisë shprehnin edhe një “shqetësim” mbi vështirësinë apo pamundësinë e leximit dhe shqiptimit korrekt të emrit të këtij artisti të shquar, veçmas të shkronjës Gj., e cila nuk ekzistonte në gjuhën angleze.

Me këtë rast revista u detyrua të botojë në një prej rubrikave të saj një bashkëbisedim sqarues me njërin prej këtyre dashamirësve të Milit. Ja çfarë thuhet aty:

“Problem gjuhësor”

“Zotërinj:

Kam qenë gjithmonë krenar me veten për aftësinë e shqiptimit të emrave të huaj. Por, mjerisht, kam frikë se kam pësuar një goditje dërrmuese në karrierën time gjuhësore. Përpara se t’ju shkruaja, kam pyetur njerëz gjuhë lidhur, buzë lepur, me qiellzë të çarë, me mustaqe dhe mjekër, madje kam përtypur edhe mermer në gojën time, por të gjitha pa dobi. Ndaj, ju lutem që të plotësoni kërkesën time të paktën 99% të saktë, si e shqiptoni emrin e fotografit tuaj të shkëlqyer, Gjon Mili?”

Përgjigje e redaksisë:

Në Shqipëri, vendlindjen e Milit, ‘gj’ tingëllon si ‘y’. Shqiptimi: Yawn Meelee –ED” (Linguistic Problem, LIFE , 17 Feb 1941, f. 7)

Sidoqoftë, edhe kjo përgjigje nuk ishte as gjysma e 99% . Vetëm alfabeti shqip dhe shqiptarët mund ta lexonin e shqiptonin saktë këtë emër autentik shqiptar.

E hartova këtë digresion edhe me disa nota këndellëse rebusi, jo se do të bëjmë ndonjë evidentim të madh biografik, apo krijues, porse do të konfirmojmë një detal jetësor, të parin në jetën e një njeriu, qa ka qenë i panjohur plotësisht, pak enigmë, që ka krijuar gjatë jetës e krijimtarisë së tij, por edhe pas vdekjes edhe disa pasaktësira, ndonëse jo të rëndësishme, por gjithsesi ato kanë ngjallur diskutime të ndryshme mbi emrin dhe vendlindjen e tij.

E pra, së fundmi kemi siguruar një dokument zyrtar, ku pasqyrohen gjeneralitetet e plota të lindjes, emri i pagëzimit, si dhe disa detale të tjera mbi familjen e të afërmit e tij.

Ky dokument është pjesë e “Amzës së lindjeve dhe të pagëzimeve” të Mitropolisë së Korçës që mbulon vitet 1901 – 1918, i cili ndodhet në Drejtorinë e Përgjithshme të Arkivave i transkriptuar nga shkrimi me dorë (greqisht -origjinal) dhe i përkthyer nga specialistët e saj në gjuhën shqipe. Ai vjen i dixhitalizuar në formën e një certifikate.

Dokumenti sipas regjistrit njofton se prej prindërve Vasil Kristo Mili Toti dhe Viktori Mihal Çekani lindi më 28 Nëntor 1904 një foshnjë mashkull, i cili u pagëzua më 12 Dhjetor të po atij viti me emrin Joan prej Papa Dhimitri Manço, famulltar në Korçë dhe u prit prej kumbarës Vasiliqi Visarion Puniasi.

Pra, ky dokument konfirmon ngjarjen e parë ceremoniale të fillimit të jetës së një njeriu që do të bëhej një prej artistëve të famshëm botërorë në historinë e fotografisë moderne të shek. XX., i njohur me emrin Gjon Mili.

■ ■ ■ ■

Fig. 1: Gjon Mili

Fig. 2: Faik Konica me vatranë, midis tyre John Toti Mili (Gjon Mili)

Fig. 3: Tregimi “Ёndër” i Gjonn Milit në rvistën “Studenti Shqiptar” të Odise Paskalit, Torino, Itali. 1929

Fig. 4: Problem gjihësor, LIFE 17 Feb 1941, f. 7

Fig. 5: Certifikata e pagëzimit dhe gjeneralitetet e Joan Mili (Gjon Milit)

https://alb-spirit.com/…/kristaq-balli-konfirmohet

Paulin Zefi/

Kryeheroi jetoi në këtë kështjellë për 5 muaj me rradhë, duke nisur nga data 3 shtator 1461 dhe deri në fund të muajit janar të vitit 1462. Bëhet fjalë për Ekspeditën ushtarake në Italinë e Jugut (1461-1462) kur ai u angazhua në ndihmë të mbretit të Napolit, Ferrante ose Ferdinandit të Aragonës, i cili gjendej në një situatë të pashpresë, ndërkohë që kishte humbur pothuajse të gjithë mbretërinë me përjashtim të tre qyteteve: Napoli, Barletta dhe Trani. Ishte pikërisht ndërhyrja e Gjergj Kastriotit Skënderbeut, që jo vetëm e çliroi mbretin e pikëlluar Ferrante nga rrethimi në Barletta, duke kaluar nga mbrojtja në sulm, por edhe i riktheu të gjithë mbretërinë pas shpartallimit ose asgjësimit të pjesës më të madhe të armiqve të tij. Është pikërisht qyteti në fjalë, Barletta, që ka shërbyer nga fillimi dhe deri në fund të Ekspeditës Italiane si bazë kryesore për operacionet e ushtrisë arbëre.

• Një dëshmitar sypamës siç ishte humanisti italian dhe historiani i njohur, Giovanni Pontano (1429-1503), i cili është marrë me përshkrimin e detajuar të kësaj lufte, rrëfen se: “Po të mos ia kishte mbërritur menjëherë nga Maqedonia me armatën e tij, Gjergj Kastrioti i quajtur Skënderbeu (Giorgio Castriota, detto per altro nome Scanderbeco), burrë i famshëm për shumë fitore që kishte korrur kundër turqve, mbretit Ferdinand do t’i mbetej ose t’ia kishte mbathur me turp së andejmi nëpërmjet detit, ose të kishte provuar luftën, por me rrezik të madh për veten dhe gjërat e tij (1).” Të njëjtin njoftim e ndeshim më vonë edhe te Giovanni Battista Pigna (2). P.Giovio, kur përshkruan në mënyrë sintetike Ekspeditën Italiane, shkruan se thirrjes së mbretit Ferdinand për ndihmë të shpejtë, Skënderbeu iu përgjigj menjëherë dhe me arritjen e tij në Puglia fuqitë franceze u thyen dhe u mundën aq keq sa mbreti e pohoi me gojën e vet se vetëm nga trimëria e pashoqe e Gjergjit i erdhi shpëtimi (3).

• Janë aq të shumtë historianët dhe personalitetet nga Europa Perëndimore, të cilët kanë shprehur vlerësimet dhe konsideratat e tyre më të larta për Gjergj Kastriotin-Skënderbeun aq sa për të paraqitur këtu një listë të plotë, është diçka e pamundur si rezultat i mungesës së hapësirës. Historiani i njohur italian i shek. XVI, Angelo Di Costanzo, i lindur në Napoli, në kryeveprën e tij “Istoria del Regno di Napoli”, e cila përbëhet nga 20 libra dhe që për herë të parë është botuar pjesërisht në Napoli, në vitin 1572, në “Libro XX”, konkludon se: ardhja e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut ishte aq efektive sa armiqtë e Ferdinandit të Aragonës, pasi u tërhoqën nga Barletta dhe u mblodhën sërish, ata nuk kishin më besim te vetja për t’u përballur në betejë me Mbretin, dhe gjykohet se po të mos i kishte ardhur kjo ndihmë nga Arbëria, Mbreti do të ishte rrënuar përfundimisht (4).” Filozofi, historiani, juristi, publicisti italian dhe një eksponent kryesor i iluminizmit italian në fund të shek. XVII dhe në gjysmën e parë të shek. XVIII, Pietro Giannone, në veprën e tij “Istoria civile del Regno di Napoli”, të ribituar në Venezia më 1766, shkruan se: “ardhja e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut në Mbretërinë e Napolit për të ndihmuar Ferdinandin, ishte aq efektive saqë i bëri armiqtë e tij të refuzonin për ta sulmuar (5).” Juristi i diplomuar për të drejtën civile e kanonike dhe një nga historiografët më të mëdhenj dhe më seriozë të Salentos, Baldassar Papadia, në veprën e tij “Memorie storiche della citta di Galatina nella Japigia”, të botuar në Napoli më 1792, shënon se: “I shkëlqyeshmi dhe madhështori, Gjergj Kastrioti, i njohur si Skënderbeu, Zot i Arbërisë (l’Illustre, e Magnanimo Giorgio Caltrioto, detto Scandeberch, Duca di Albania), i cili ishte si një baba shumë i dashur (për Ferdinandin) dhe gjithashtu Gjeneral Lejtnant i tij në Puglia, hipi në anije me shumë kalorës dhe këmbësorë (con molti Cavalli, e Genti a piedi), që kaloi nëpërmjet detit nga Arbëria dhe u angazhua ushtarakisht kundër armiqve të tij, të cilët, pavarësisht të gjitha përpjekjeve të tyre të mundimshme për të pushtuar pjesë të Puglia-s, ata dështuan plotësisht, dhe vetëm ai ishte shkaku i fitores së arritur (6).” Eruditi i shquar napolitan, udhëtari, juristi dhe biografi i Mbretërisë së Napolit, Lorenzo Giustiniani, në veprën e tij “Dizionario geografico-ragionato del Regno di Napoli” të botuar në Napoli në vitin 1797, ka shënuar: “Sovrani i përmendur (Ferdinandi) u rrethua nga ushtria e René d’Anjou, nën komandën e Giacomo Piccinino dhe në këtë pëballje ai kërkoi ndihmë nga i famshmi Gjergj Kastrioti, princi i Epirit (Giorgio Castrioto principe d’ Epiro), i cili më pas shkoi personalisht atje për ta ndihmuar dhe bëri gjithçka për ta poshtëruar plotësisht ushtrinë franceze dhe pasi bëri të gjithë baronët rebelë të betoheshin për besnikëri ndaj mbretit Ferdinand, ai u kthye në Arbëri (7).”

• Ndërsa, vlerësimin e përzemërt që vetë Ferdinandi i Aragonës kishte për Heroin tonë Kombëtar e dëshmojnë jo vetëm aktet e dhurimit të pronave feudale, por edhe letërkëmbimet midis tyre, ku Ferdinandi i shpreh mirënjohjen e tij të përjetshme, duke ju drejtuar me fjalët: “I dashur si Atë (” dhe sidomos mënyra sesi e trajtoi familjen tij, por edhe të gjithë arbërit që zbarkuan në brigjet e Puglia-s, gjatë atij eksodi biblik, që filloi menjëherë pas vdekjes së Gjergj Kastriotit-Skënderbeu, në qytetin e Lezhës, më 17 janar 1468. Dashuria dhe mirënjohja e mbretit Ferdinand, del në pah gjithashtu edhe në letrat e dërguara Donika Kastriotit, të cilat mbajnë datat 5 e 26 shkurt dhe 21 mars të vitit 1467, por sidomos në letrën e dërguar më 24 shkurt të vitit 1468, kur e quan atë “Fort e nderuara zonjë, sikurse nënë shumë e dashur (Illustrissima domina anquam mater carissima)” dhe më pas i shpreh dhimbjen e tij të thellë për vdekjen e bashkëshortit të saj dhe i dërgon Jeronimo de Carvineo, për ta ftuar së bashku me djalin, Gjonin II, të vinin në Mbretërinë e Napolit (9). Nga ana tjetër, duhet të nënvizoj faktin se pikërisht gjatë zhvillimit të Ekspeditës Ushtarake në Italinë e Jugut, Gjergj Kastriori-Skënderbeu i dëshmoi monarkëve perëndimorë dhe të gjithë opinionit publik perëndimor aftësitë e tij të spikatura si udhëheqësi ushtarak më i shkëlqyer i kohës dhe njëkohësisht, epërsinë e padiskutueshme të luftëtarëve arbër mbi vetë artin ushtarak të Europës Perëndimore. Ushtritë e kombinuara italo-franceze, që forcën e tyre kryesore e mbështesnin te kalorësia e rëndë dhe e koracuar, e pajisur me kuaj të mëdhenj e të fuqishëm, u mundën dhe u poshtëruan vazhdimisht nga kalorësia e lehtë arbëre dhe nga repartet e saj mbështetëse të këmbësorisë. Pas viteve 1461-1462, kalorësia e rëndë, e cila deri atëherë mbahej si arma më e fortë dhe vetë krenaria e ushtrive perëndimore e humbi prestigjin e saj historik si pasojë e disfatave të turpshme, që ajo pësoi në luftimet e zhvilluara kundër ushtrisë së pamposhtur arbëre. Në lidhje me këtë çështje kaq të rëndësishme për historinë e artit ushtarak botëror, historiani rus, G.K.Gurbatov, shkruan se: “Lufta e bërë aq shkëlqyeshëm nga Skënderbeu kundër baronëve rebelë e ngriti famën e tij edhe më lart. Para kësaj, Perëndimi besonte se ushtria arbëre mund të luftonte me sukses vetëm kundër hordhive turke. Udhëheqësit e Europës Perëndimore ishin të bindur se arbërit nuk mund t’i rezistonin ushtrive europiane. Mirëpo, lufta kundër baronëve napolitanë i shkatërroi këto trillime. U bë e qartë se ushtria arbëre mund të mposhtte edhe ushtri të forta europiane… Ushtria e Skënderbeut përbëhej kryesisht nga fshatarë të lirë arbër. Ai bazohej në skuadra të disiplinuara dhe jo në skuadra të larmishme dhe as në detashmente mercenarësh të gatshëm për t’i shërbyer ofertuesit më të lartë. Kjo ishte fuqia e ushtrisë popullore të Skënderbeut (10).” Me pak fjalë, angazhimi i tij ushtarak në Itali i dha të gjitha rezultatet e dëshiruara, në mos më shumë, duke bërë që figura e Kryeheroit të ngrihej deri në kulmin e lavdisë….

Në hapësirën e brendshme të kështjellës ruhen ende dy objekte shumë të rëndësishëm:

1) Brenda sallës së kështjellës, ku qëndron busti i mbretit, Frederiku II, ndodhet stema e Kastriotëve dhe një pllakë përkujtimore, e cila dëshmon ardhjen e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut.

2) Në vendin, ku ka qenë kishëza e vogël e garnizonit të kështjellës (menjëherë përballë hyrjes, në të djathtë) ndodhet një monument mortor, i njohur si “Guri i varrit të Gjon Kastriotit-Skënderbeut (Lapide tombale di Giovanni Castriota Scanderbeg).” Ky personalitet i shquar i shek. XVIII, ka qenë pasardhës i Gjergj Kastriotit-Skënderbeut dhe arsyeja pse eshtrat e tij prehen brenda kështjellës në fjalë lidhet me faktin se Gjon Kastrioti ka shërbyer si kështjellar i Barletta në vitet 1750-1762.

BIBLIOGRAFIA:

1) G.Pontano, Historia della Gverra di Napoli, Secondo libro, (Tradotta da M.Giacomo Mauro), Napoli: 1590, f. 136.

2) G.B.Pigna, Historia de principi di Este di Gio. Batt. Pigna, a Donno Alfonso secondo, duca di Ferrara, Primo Volume, Nel quale si contengono congiuntamente le cose principali dalla riuolutione del romano imp. in fino al M.CCCC.LXXVI (1476), In Ferrara: Appresso Francesco Rossi stampator ducale, M.D.LXX. (1570), f. 566.

3) P.Jovius, Sub Effigie Georgii Castrioti Scanderbechi Epiri Principis, në: Pavli Iovii novocomensis episcopi nucerini Elogia virorum bellica virtute illustrium veris imaginibus supposita: quæ apud musæum spectantur. Volumen digestum est in septem libros, Florentiae, In officina Laurentii Torrentini DVCALIS Typographi, M.D.L.I. (1551), f. 130; Shih dhe krahaso me P.Jovius, Skanderbeg, f. 17.

4) A. Di Costanzo, Istoria del Regno di Napoli, Vol. III, Milano: Società Tipografica De’ Classici Italiani, 1805, f. 229.

5) P.Giannone, Istoria civile del Regno di Napoli, Tomo Terzo, Venezia: Presso Giambatista Pasquali, MDCCLXVI (1766), f. 320-321.

6) B.Papadia, Memorie storiche della citta di Galatina nella Japigia, Napoli: Presso Vincenzo Orsini, MDCCXCII (1792), f. 94-95, Dok. Nr. VIII.

7) L.Giustiniani, Dizionario geografico-ragionato del Regno di Napoli, Vol. I – II, Napoli: Vincenzo Manfredi, 1797, f. 212.

8)E.Benvenuto, Giorgio Castriota Skanderbeg, eroe nazionale albanese e barone di Monte S. Angelo e S. Giovanni Rotondo, f. 17.

9) F.Trinchera, Codice Aragonese o sia lettere regie: …. Vol. I, f. 439-440, Dok. Nr. CCCXXVIII; Shih edhe C.Padiglione, Di Giorgio Castriota Scanderbech e de’ suoi Discendenti, f. 12-13; Јован Радонић, Ђурађ Кастриот Скендербег и Арбанија у XV веку, (историска грађа), Споменик XCV, Други разеред, 74, Београд: Српскa краљевскa академијa, 1942, f. 210, Doc. Nr. 389 & Doc. Nr. 390; Dokumente të ndryshme dhe letër çkëmbime të Skënderbeut, në: Gjergj Kastrioti-Skënderbeu: 1468-1968, (Përgatitur nga Edward A. Licho), Boston, Massachusetts: Federata Pan-Shqiptare e Amerikës “VATRA”/Pan-Albanian Federation “VATRA”, 1968, f. 141; G.M.Monti, La spedizione in Puglia di Giorgio Castriota Scanderbeg, f. 173-174; K.Frashëri, Skënderbeu dhe lufta shqiptaro-osmane në shek. XV (Në origjinal dhe me përkthim shqip), Vëllimi VIII, Burime Kancelareske Perëndimore (1464-1497), Tiranë: Akademia e Shkencave e Shqipërisë, 2019, f. 285-286, Dok. Nr. 147.

10) Г.Л.Курбатов, Скандербег, народный герой Албаний: популярный очерк, f. 87.

Saimir Kadiu/

Është një e vërtetë e padiskutueshme që balerinat e famshme ruse si Mathilde Kschessinska (1872-1971), Olga Spessivtseva (1895 – 1991), Anna Pavlova (1881-1931), Galina Ulanova (1910-1998), Natalia Makarova (1940-), Alicia Markova (1910-2004), Maya Plisetskaya (1925-2015), Ulyana Lopatkina, etj., i kanë dhënë Rusisë primatin në këtë disiplinë spektakulare të artit, por ne shqiptaret harrojmë ose jemi të “infektuar me covidin” e të mohuarit të çdo arritjeje të bashkatdhetarëve tanë në majat e artit….Në hollin e Balshoj Teater janë dy fotografi të dy yjeve të baletit rus me origjinë shqiptare e madhja Melushe Bebeziqi dhe e bija e saj Margarita Perkun-Bebeziqi, e cila vdiq në një aksident automobilistIk 43 vjet më parë më 6 GUSHT 1981.

Melushi ka interpretuar në tempullin e baletit botëror role të tilla si:

“ARRËTHYESI”- Lindori (14 nëntor 1953)

“KALI GËRMUQ”- Cigania (7 prill 1960)

“DON KISHOTI”- Spanjolle (13 maj 1961)

“ARRËTHYESI” – Indiane (25 shkurt 1962)

“DON KISHOTI” – Bolero (23 mars 1962)

“SHATRIVANI I BAHÇISARAIT” (14 prill 1962)

“TRAVIATA” – Cigane (20 shtator 1962)

“DON KISHOTI”- Mercedes (5 tetor 1962)

“LAURENCIA”- Liriku (11 janar 1963)

“ROMEO & ZHULIETA” – Shërbyesja (25 prill 1963)

“ARRËTHYESI”- Spanjolle (31 maj 1963)

“LAURENCIA”- Flamengo (12 tetor 1963)

“SHTEGU I SHTRËNGATËS” (7 nëntor 1963)

“GAJANA”- Lezginka (6 shkurt 1964)

“HIRUSHJA” Valltarja me gjarpër (20 shkurt 1964)

“LEJLI DHE MAXHUNI” Mauritania (7 janar 1965)

Ajo ishte një shqiptare 24 karat …

Babai i saj, Xheladin Bebeziqi ishte me origjinë shkodrane. Njeri me shpirt artisti, që këndonte shumë bukur këngët e qytetit të tij. Tregtia e bashkoi me korçaren, Sabiha Serezi, një grua e diplomuar për pedagogji në Stamboll. Në vitin 1924, ajo emërohet drejtoreshë e Shkollës së Vashave në Korçë. Në të njëjtën kohë, zgjidhet edhe Kryetare e Shoqërisë së Gruas shqiptare. Falë tregtisë dhe kulturës, kjo familje më pas, vendoset në Bullgari. Në Sofje, më 31 tetor 1934, lindi edhe Melushja.

Me shpirtin e saj, të një artisteje të lindur shpalosi bukurinë dhe madhështinë e valleve shqiptare. Ende pa mbushur 13 vjeç, filloi të nderoi dhe njëkohësisht gëzoi kombin. Si të ishte Festival Kombëtar dhe jo Ballkanik, ai i zhvilluar në vitin 1947, në Manastir. Mbi 90 përqind e stadiumit ishte i mbushur me shqiptarë nga Kosova dhe Maqedonia. Kur hidhnin qeleshet e bardha nga gëzimi, ngjante si të kishin shpërthyer fishekzjarret. Të gjithë të elektrizuar nga magjia e interpretimit të valleve shqiptare nga Melushe Bebeziqi. Tronditi Budapestin në vitin 1949 me “Dasmën shqiptare”, në Festivalin e Dytë Botëror të Rinisë dhe Studentëve. U kthye në Tiranë, me çmimin e festivalit, si interpretuese. Edhe më shumë shkëlqeu gjatë turneut të vitit 1950, në Rumani, Bullgari, Hungari, Poloni, Çekosllovaki… Nuk kishte ç’të priste më Shqipëria, për të shkolluar këtë talent… Pas këtij turneu të jashtëzakonshëm, u përgatit lista e artistëve që do të nisnin studimet në Bashkimin Sovjetik. Në të ishte emri i Agron Aliajt, Ganimet Vëndreshës, Zoica Haxhos, Petrit Vorpsit, Xhemil Simixhiut dhe në krye i Melushe Bebeziqit. Pas gjashtë vjetë studimesh, në të famshmin “Balshoi Teatër”, kthehen në Atdhe vetëm pesë. Më e pakta që u tha në atë kohë për Melushe Bebeziqin, ishte që braktisi Shqipërinë.

Melush Bebeziqi një primabalerine e Bolshoit vdiq nga një sëmundje e rrallë në zemër në vitin 1967 në moshën 33 vjeçare.

Sipas baletmaestrit tonë të madh Agron Aliaj, Melushja ishte një “krijesë magjike, me një jehonë dhe ndjesi që të lënë statujat e përkryera. Më ka lënë përjetësisht buzëqeshjen e erotizmit fëminor. Shpirtmadhe, por e madhe edhe si interpretuese. E madhërishme në sensibilitet, por magjike edhe si femër! Nuk mund ta trashëgonte dot këtë gjeni, ajo Shqipëri e varfër, shpërdoruese e pamëshirshme e këtyre ndjesive…

Ashtu si bënë me të në vitin 1952, kur ajo erdhi me pushime. E fotografuan lakuriq fotoreporterët shqiptarë. Thënë ndryshe, e masakruan, sepse nuk e mirëkuptuan atë potencial të madh artisti. Nuk e mirëkuptuan as kur në mes të natës, për t’iu shmangur ashpërsisë së bashkëkombasve po lahej lakuriq në detin Adriatik… Ajo erdhi në këtë jetë për t’u bërë artiste me famë botërore. Nuk mund të shprehej shpirti i saj, në atë skenë të vogël, në atë regjim që më shumë se artistë nxori spiunë. Spiunët që shkonin në Komitetin Qendror dhe lëshonin shigjetat e kuqe:

– Pse duhet të shkojë për studime jashtë shtetit një vajzë e tillë?

– Hajde! Kërceni si Melushja dhe u qoftë ju udha e mbarë!- përgjigjej drejtori, Kol Jakova.

Ikëm gjashtë për të studiuar në Bashkimin Sovjetik dhe u kthyem pesë. Shpeshherë i kam bërë pyetje vetes:

-Bëri mirë apo jo që nuk u kthye Melushja?

Në këtë terren të vështirë, me male dhe njerëz krenarë në ashpërsi, Melushja nuk mund të shpërthente kurrë! Më kujtohet ajo që dikur i kam thënë Perlocajt:

– Unë erdha në Shqipëri për të vdekur pak e nga pak, ndërsa ti ike në Francë për të lulëzuar pak e nga pak…

Vetëm “Balshoi Teatër” ishte për Melushen. Aty dhe vetëm aty, mund të shkëlqente madhështia dhe perfeksioni i saj. Atje… ku më duket shpeshherë, sikur jam pranë Melushes që përshëndet publikun e mahnitur në magjinë e saj. Sepse Melushja ishte gjeni. Kërcimi i saj kishte ekspresivitetin e një krijese shumë të talentuar. Në të fshihej një botë e madhe mistike, orientale, e përzierë me një dramë të madhe njerëzore siç ishte edhe jeta e saj. Ajo ishte valltare magjike në ndjeshmëri, sensibilitet, ledhatime, lëvizshmëri… Ajo fytyrë e ëmbël dhe tërheqëse, ata sy të bukur, të zinj dhe të thellë, ajo zhdërvjelltësi sensuale e trupit, ai kërcim shumë erotik, me përsosmëri lëvizjesh të duarve dhe vitheve, të merrte frymën! Edhe tani, sa herë punoj me artistët e rinj dhe u kërkoj vallëzueshmërinë, më konturohet para syve Melushja.

I thashë një herë kur ishim me studime në Moskë:

-Melushe, nuk e di pse më shëmbëllen me plakën Izergil, personazhin e tregimit të Gorkit që nga Rusia, përfundoi në haremin e Shkodrës, ndërsa ti nga Shqipëria do të përfundosh në Rusi…

Ajo me buzëqeshjen e saj të jashtëzakonshme, ma ktheu:

-Agron! Ti vazhdimisht je pak filozof….

Në fakt, më artiste se ne ishte ajo. Pas provave të lodhshme, shpeshherë mblidheshim të gjashtë studentët shqiptarë dhe loznim kush fantazonte më shumë. Na çudiste të gjithëve me fluturimet artistike për të ardhmen e jetës së saj. Aq sa edhe Xhemili nuk e arrinte dot në fantazi…

Në atë kohë, Bashkimi Sovjetik po hapej drejt Perëndimit. Kishin filluar të vinin artistë të mëdhenj, që më shumë se për talentin dëshiroheshin për përditshmërinë dhe lirshmërinë e jetës së tyre. Në këto kontakte dhe bashkëbisedime, ndjehej mirë edhe Melushja. Sepse ajo, nuk ia prishte kurrë qejfin vetes, duke iu përgjigjur përherë pozitivisht thirrjeve të brendshme. Sepse ajo, kishte lindur, për një botë të madhe, dashuri dhe art të madh…”

Askush më mirë dhe më saktë se një gjigand si Agron Alia nuk mund ta përshkruante se kush ishte balerina jonë e madhe Melushe Bebeziqi…

Edhe e bija e saj “eksploroi” në rrugën e suksesit të së jemës…

Margarita Perkun-Bebeziqi është vajza e koreografit rus Georgi Perkun dhe e balerinës së famshme shqiptare Melush Bebeziqi. Ajo ka lindur në Moskë në vitin 1957.

Por edhe ajo pati vdekje të hershme… Vetëm disa kohë pas triumfit ne Konkursin Ndërkombëtar të Baletit në Moskë në vitin 1981 (ku ajo fitoi medaljen e artë), vdes në një aksident automobilistik më 6 gusht 1981.

Është një fatkeqësi por edhe një turp që këto dy balerina njihen pak ose aspak në Shqipëri. Por kjo lidhet me tepër me qendrimin e shtetit komunist ndaj Melushit e cila pasi studjoi në Moskë , u martua me koreografin Perkun dhe nuk u kthye në Shqipëri pas prishjes me sovjetiket.

Edhe sot e kësaj dite nënë e bijë (që ndajnë të te njëjtin varr në Moskë) janë të te nderuara nga komuniteti artistik i teatrit Bolshoi.

Por në vendin e origjinës ende asnjë nderim për balerinën e madhe shqiptare…

Gjithashtu binjaku i saj Ylli Bebeziqi, një balerin premtues u burgos nga regjimi komunist në Shqipëri dhe vdiq në burg në moshen 24 vjeçare në vitin 1958. Shkak i burgosjes së tij ishte një hakmarrje për dashurinë e tij me vajzen e një personaliteti të njohur ushtarak të kohës. Tragjedia e tij ishte e tmerrshme… e hoqën nga puna, e mbyllën në çmendinë, e vranë në qeli dhe i zhdukën edhe varrin.

Behar Gjoka/

Një hark kohor, që bart kumtin e mbijetesës së fjalës shqipe, aq më tepër të fjalës së gdhendur në shkrim letrar, e cila vjen përmes veprës “Gjella (jeta) e Shën Mërisë së Virgjër”, botuar në vitin 1762, për të hyrë dhe mbetur pjesë e panteonin të letrave shqipe. Në distancën kohore, të vitit të lindjes 1724 (1725), që përkon me 300 vjetorin e lindjes së autorit, kthimi i vështrimit mbi kontributin e shkruar, më tepër se sa kënaqësi e leximit të një teksti të hershëm, është detyrim për të vendosur pikëtakimet ndërmjet kohës dhe hapësirës së ligjërimit në gjuhën shqipe, më në fund kuptohet te libri i J. Varibobës në arbërishten e Mbuzatit, vendlindjes së autorit. Marrëdhënia e qenies, pra edhe asaj arbnore, është e lidhur ngushtësisht me kujtesën si akt moral, porse në rastin e J. Varibobës, që la gjurmën e pashlyer, me veprën e “Gjella e Shën Mërisë së Virgjër”, pra si poet me shenja të rrokshme artistike, lidhet pashmangshëm me aktin e metakujtesës si proces rizbulues, vlerësues, i shenjave të shumëfishta që i përçon fjala poetike, në jo pak herë. Për më tepër, përvjetori i Jul Varibobës, mbi të gjitha është një akt reflektimi ndaj figurës dhe ligjërimit letrar të shpalosur në faqet e librit, që bart disa aspekte:

Njëri nga aspektet që më ra në sy menjëherë, teksa po shfletoja momente nga jetëshkrimi i autorit, ishte hapësira e gjerë e përcaktimit të vitlindjes së autorit të përmbledhjes poetike “Gjella e Shën Mërisë së Virgjër”, i cili sipas shënimeve të ndryshme, lëviz në një kurbë të gjerë, nga viti 1721, 1724 e deri në vitin 1727. Pa hyrë në debatin e një hapësire kaq të gjerë, që me domosdo dikur do të marrë përgjigje përfundimtare edhe ky moment jetëshkrimor, po paraqes këtu disa nga faktorët që bëjnë përcaktimet mbi vitin e lindjes së poetit:

– Në librin “Histori e Letërsisë Shqiptare”, botim i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, realizuar në vitin 1983, pikërisht në faqen 81, në krye të zërit për autorin e librit “Gjella e Shën Mërisë së Virgjër”, shkruhet: Jul Variboba (1724-88), pra duke theksuar kështu vitin e lindjes dhe të ndarjes nga jeta të autorit.

– Në internet, posaçërisht, në “Wikipedia”, pra enciklopedia e lirë, në mes të tjerash për poetin e Jetës së Shën Mërisë, shkruhet se: “U lind në tetor 1725, në (Mbuzat, Kalabria, Italia) dhe vdiq 1788, në Roma, Italia, madje duke sjellë një element të ri për muajin, pra me 16 tetor, si dhe duke përmendur vendin e lindjes dhe të vdekjes së shkrimtarit.

– Në librin “Jul Variboba, vepra”, pjesë e kolanës “Visare të Letërsisë Shqiptare”, botuar nga shtëpia botuese “Toena”, në vitin 2010, përgatitur nga prof. Italo Costante Fortino, që botimin e parë të përmbledhjes, e pati realizuar në vitin 1984, njëri nga botimet më serioze të librit “Gjella e Shën Mërisë së Virgjër”. Në këtë libër, në parathënien e I. C. Fortino, ka një parashtrim mjaft të gjerë, për jetën dhe veprën e poetit, ku ndër të tjera, për vitin e lindjes shkruhet: Në faqen 5, krahas fotografisë së autorit, kemi edhe përcaktimin Jul (Giulio) Variboba 1724-1788, por në hyrje, studiuesi, tek episodi titulluar prej tij, “Të dhëna jetëshkrimore”, vendosur në kllapa thekson: “(1724- 1725-1788)”, pra duke e lënë të hapur dialogun kërkimor për vitin e lindjes së poetit, por njëherit edhe duke krijuar mundësinë që të përkujtohet në 300 vjetorin e lindjes, si përcaktim dhe prag i përvjetorit, të lëvruesit të arbërishtes

POET I PËRTËRITJES SË ARBËNISHTES

Prej J. Varibobës trashëgojmë librin e rrallë me poema dhe vjersha, madje jo rastësisht të titulluar “Gjella e Shën Mërisë së Virgjër”, botuar në vitin e largët, 1762, gjithnjë me lejen e Propagandës Fides, një tekst që ruan dhe shpalon marrëdhënie të ngushta me fetaren, religjiozen, por ndërkaq, lehtësisht, bie në sy se gjuha e përdorur, e cila vjen si gjurmë unike e vendlindjes, zgjeron ndjeshëm hapësirat e komunikimit, e cila ndërkaq shqipton shenja të rrokshme letrare. Fakti që ka vënë në qendër besimin dhe besimtarët, pra në një kuptim mbase duhet thënë, ky autor është përfshirë në përpjekjen për iluminimin fetar të tyre, pra ndriçimin nëpërmjet shpirtërores fetare. Porse, njëherit, tekstet dhe poetika e formësuar, përçon një adresë të qartë kumtimi, sepse duke qenë para së gjithash, një tekst letrar, komunikon me lexuesin, përtej kohës dhe hapësirës, ku realisht para së gjithash, përlindet si ligjërim letrar, në vatrën gjuhësore të arbërishtes. Rimarrja për të kënduar veprën madhore “Gjella e Shën Mërisë së Virgjër”, vetëm e frymës së Dhjatës së Re, natyrshëm e ndërlidh fetarisht dhe shpirtërisht me njërën nga figurat qendrore të besimit katolik, me Shën Mërinë. Ndërkaq, befasisht në hapësirën e teksteve vihet re se materia e kësaj përmbledhje poetike, të rëndësishme për vijimësinë e lëvrimit të arbërishtes, e po kaq të letërsisë së shkruar në këtë variant, gjuhësor dhe letrar, paraprihet nga dy episode të shkurtra të shkruara në prozë, që madje ndikojnë në aspektin e receptimit të poezisë së përmbledhur në librin e Vaibobës:

a- “OJ E NDËRMJA RREXHIN”(nga faqja 93 deri 96), ku qartësisht lajmërohet dhe argumentohet se në këtë libër është figuruar si epiqendër e tekstit figura e Shën Mërisë, njëra nga figurat më të shquara dhe më të vyera të besimit katolik.

b- “OJ TI ÇË DHJAVASËN” (nga faqja 97 deri 98), pra që po lexon këtë tekst, e cila vjen e shpaloset si një paratekst autorial, për të ndihmuar lexuesit/dëgjuesit në receptimin dhe përthithjen e shenjave të larmisë, gjuhësore dhe letrare, por edhe shpirtërore fetare, që ka përcjellë teksti, me poema dhe vjersha.

Libri me poezi, “Gjella e Shën Mërisë së Virgjër”, duke u mbështetur në botimin e shtëpisë botuese “Toena” të vitit 2010, është ndarë në tridhjetë e dy këngë/kalimera/kangjella, të endura në madhësi të ndryshme, të një larmie të beftë metrike, që madje shkon gjithsej në 4716 vargje. Vjershërimi i poetit J. Variboba, dëshmuar në faqet e këtij libri, mbizotërohet nga lëvrimi i poezisë me vargun tetërrokësh, aq i pranishëm në poezinë shqipe, gojore dhe të kultivuar, të gjuhës shqipe, në kohë dhe hapësirë. Në hapësirën kaq të gjerë tekstologjike të kësaj vepre, ndeshim po ashtu të lëvruar në vjershërimin e tij edhe pesërrokëshin, dhjetërrokëshin, katërmbëdhjetërrokëshin e dyzuar, pra duke zgjeruar ndjeshëm ligjërimin e shkrimit të poezisë shqipe, në një metrikë jo pak të zgjeruar.

PRANIA E SHTJELLIMEVE STUDIMORE

Jeta dhe vepra poetike, ndihmesa e dhënë në përhapjen e besimit katolik, në vendlindje dhe më gjerë, është jo pak e njohur, madje është analizuar dhe shqyrtuar nga ana e studimeve, gjuhësore dhe letrare, duke sjellë në vëmendje rolin dhe kontributin e Jul Varibobës në këto dimensione, gjuhësore, letrare dhe fetare. Ndërkaq jo pa habi dhe shqetësim, ndeshim në një paradoks, i cili pa mëdyshje kërkon hulumtime dhe shqyrtime të thelluara, që megjithatë i ka të shpallura të dyja anët e medaljes:

Nga njëra anë, me veprën me vlera gjuhësore dhe letrare të autorit, janë marrë personalitetet të rëndësishëm, të shkencave gjuhësore dhe letrare. Po sjellim në vëmendje një pohim të Kastaq Cipos: “Kurorat e bukura me të cilat Variboba thur këngën e shiqitizës janë asosh që nuk do të fishken kurrë, nderojnë dhe zbukurojnë edhe një literaturë më të pasur. Në këtë poemë Variboba është regjur me të vërtetë artist. Që të na mbushet mendja për sa themi, mjafton të këndojmë atë copë të poemës që ka në krye titullin “Ban kuçe, ban nino…”. Gjuhëtari Shaban Demiraj, ndërkohë i kushton një pjesë të kërkimeve shkencore veprës së Varibobës, që pa asnjë dyshim arrin kulmin me punimin “Jul Variboba në trashëgiminë e tij”. Në një formulim që përcjell botimin e librit, një tekst që përcillet nga Agjencia Telegrafike Shqiptare, me datë 04. 06. 2021, ndër të tjera shkruhet: “Ngërthimi i kësaj trashëgimie në dorëshkrim të autorit tonë në një vëllim të veçantë, pas thuajse shtatë dekadash, sigurisht që mund të shoqërojë lexuesin e sotëm sqimatar me dilema të rastit, sidomos sa i përket vendit të saj në diskursin albanologjik të kohës sonë, kur gjëllijnë ndërkohë do studime dhe botime kritike të cemta prej studiuesish të spikatur arbëreshë si Giuseppe Ferrari (1961), Italo C. Fortino (1984), Vincenzo Belmonte (2005) etj.”, duke sjellë për lexuesit edhe informacion për studimet e mëparshme të arbëreshëve për figurën dhe veprën poetike, të kryera më herët. Klara Kodra, me librin e titulluar “Jul Variboba në kontekstin e letërsisë shqipe”, e vendos figurën dhe veprën poetike, në marrëdhënie me letrat shqipe, në kohë dhe hapësirë. Po ashtu, Anton Nik Berisha, në librin “Interpretimet të letërsisë së arbëreshëve të Italisë”, një studim me vlera të posaçme, në një shkrim te Zemra Shqiptare, 07. 12. 2021, ndër të tjera thekson: “Ndërlidhjet dhe përkimet në disa pikë e rrafshe të veprave të letërsisë së shkruar dhe të letërsisë gojore arbëreshe dëshmohen edhe nga një dukuri tjetër e rëndësishme: pjesë të veprave të shkruara të poetëve arbëreshë si të De Radës, Zef Serembes, Françesk Santorit, Zef Skiroit, Jul Varibobës etj. u mësuan përmendësh nga arbëreshë dhe vazhduan të gjallojnë e të komunikojnë edhe nëpërmjet procesit të gojshmërisë, cilësi tipike e veprave letrare gojore”, duke e vendosur në marrëdhënie e poezisë së Varibobës në arealin e letërsisë arbëreshe, në përgjithësi.

Në anën tjetër, ndeshim përcaktimin si letërsi fetare, kinse letërsi jo e mirëfilltë, duke e nënkuptuar, një atavizëm i modelit të leximit tematikë të parimësisë së realizmit socialist, që me domosdo tashmë duhet të shmanget nga shqyrtimet letrare. Mbi të gjitha, për veprën poetike të Jul Varibobës, ndeshim një gjendje pezull, as në tokë e as në qiell, gjë që e ka bërë që të duket si një autor që përfaqëson një ishull vetmitar, të shkëputur nga kohë-hapësirë e ekzistencës së letërsisë shqipe. Ka pohime që e lidhin me letërsinë e vjetër, pra letërsinë e shekujve 16-17, që ndërkohë me krijimtarinë poetike të autorit, e zgjaton ekzistencën edhe në shekullin e 18. Megjithatë, në logjikën formale, nuk është se përfshihet në gjithë dimensionin e vetë letrar në këtë areal të shqipes. Ka raste që letërsia e vjetër, sipas studimeve gjuhësore dhe letrare, përfshin Buzukun, Matrëngën, Budin, Bardhin dhe Bogdanin, duke marrë në konsideratë librat e Selman Rizës, Rexhep Smajlit e ndonjë tjetër. Me të drejtë Bardhyl Demiraj, në aksin e letërsisë së vjetër/të moçme përfshin Gjon Nikollë Kazazin. Kurse, gjer më tani, për veprën e Jul Varibobës, në kuptimin e përcaktimit dhe interpretimit, të epokës letrare që i përkon, ende jemi në formulime evazive, se më tepër i përket letërsisë së moçme, por që tashmë do të duhet integruar në këtë model, të shkrimit poetik, të cilit i përket si frymë, teknikë shkrimi dhe dëshmi gjuhësore dhe letrare. Pikëpërkimet e vëna re më herët, në mes poezisë së Pjetër Budit dhe poezisë së Jul Varibobës, nga ana e Zeqirja Neziri, që kulmon me librin “Vjershërimi i Varibobës” (duke e shkruar me dy bb mbiemrin), botuar në vitin 2008, përkatësisht në faqen 7 të librit studiuesi nxjerrë një konkluzion të beftë, teksa shprehet: “Derisa veprat e Budit e të Varibobës i përkasin më tepër zhanrit të epikës biblike, e cila është në rrjedhë të epikës biblike humaniste, të Barokut e iluministe dhe bashkë me veprat e K. Beratit, N. Brankatit, N. Ketës, N. Filjes, Dh. Todhrit pjesërisht trasojnë literaturën hagiografike mesjetare dhe florilegjinë, tekstet religjioze mesjetare të tipit të përmbledhjeve jounike, me funksion parësor parimin didaktik religjioz”. Analiza e thelluar e tekstit, llojeve letrarë të lëvruar, vargjeve dhe ritmikës, shoqërohet edhe me një përqasje të Varibobës me Budin, e cila përfshin një gamë të gjerë rrafshesh, që niset në faqen 21-35, duke arritur gjer në përfundimin, jo pak befasues, në faqen 34 të librit “Gjella e Shën Mërisë së Virgjër”: “Duke pasur pikësynim veçoritë dhe pikëtakimet teorike letrare dhe poetike që paraqiten në vjershërimin e Pjetër Budit dhe të Jul Varibobës, arritëm të dëshmojmë se në njërën anë, aq sa janë të pranishme midis tyre, në veçanti e të autorëve të tjerë të letërsisë shqipe të kësaj periudhe, në përgjithësi, në anën tjetër, po aq janë pikëpamje që janë të pranishme edhe në letërsitë evropiane.”, formulime që do të duhen thelluar dhe bërë pjesë e verifikimit dhe interpretimit të letërsisë së hershme shqipe, pjesë organike e të cilës është edhe vepra poetike e Jul Varibobës.

Jul Variboba – urë ndërlidhëse e letrave shqipe

Botimi i librit “Gjella e Shën Mërisë së Virgjër”, posaçërisht në vitin 1762, është njëra nga piketat e rëndësishme të fatit ndërkohor dhe ndërhapësinor, të librit të shkruar në gjuhën shqipe:

Së pari: Nga njëra anë përmbledhja poetike e Varibobës rimerr aktin e parë të shkrimit të arbërishtes, prej Luk Matrëngës, nëpërmjet librit të tij, “E mbsueme e Kërshtenë”, ku përfshihet edhe një poezi e përshpirtshme, e vitit 1592, pra duke pasuar kështu fatin e “Mesharit”, të Gjon Buzukut, botuar në gegnishten parake, në vitin 1555.

Së dyti: Në anën tjetër, poezia e këtij libri, me ligjërimin e larmishëm, si metrikë dhe larmi gjuhësor, hapi të dy kanatet e lëvrimit të arbërishtes dhe në një kuptim më të gjerë, letrar dhe gjuhësor, paralajmëroi ardhjen e mjeshtrave të arbërishtes, e plejadës së G. Darës, J. De Radës, Z. Serembes, Z. Skiroit, që dihet dhe është pohuar nga studimet letrare të shqipes, shënon kulme të ligjërimit letrar, sidomos të lëvrimit të poezisë, në ekzistencën e letrave shqipe.

Së treti: Në kuptimin gjuhësor dhe letrar, libri më poezi “Gjella e Shën Mërisë së Virgjër”, nga njëra anë është caku fundor i letërsisë së shekujve 16-18 (shpesh të emërtuar si letërsi e vjetër), sepse nga njëra anë rimerr mënyrën e shkrimit të poezisë së Pjetër Budit, me tematikë fetare, por njëherit me shenja të rrokshme gjuhësore dhe letrare, ku vihet re që Budi, mbështetet edhe në Dhjatën e Vjetër, edhe në Dhjatën e Re, kurse Variboba, simbas përfundimeve të studimeve letrare, është mbështetur vetëm në Dhjatën e Re, si dhe nga prania e realizimit të poezisë me anë të tetërrokëshit, aq të shtrirë në poetiken, gojore dhe të kultivuar të shqipes.

Përcaktimi i bërë më herët nga Anton Nik Berisha, në librin “Interpretime të letërsisë së arbëreshëve të Italisë”, në vitin 1999, ndër të tjera shkruan: “Në bazë të dhënave të historisë sonë të letërsisë, të njohura deri më sot, poeti i parë shqiptar është Pjetër Budi. Në librat e botuara, të përkthyera shqip, Doktrina e krishtenë (1618) dhe Pasqyra e t’rrefyemit (1621) ai përfshiu edhe disa poezi, që kapin rreth 3300 vargje”. Po në këtë libër studiuesi thekson: “Vepra Gjella e Shën Mërís Virgjër (4718 vargje) e Jul Varibobës, arbëresh nga Mbuzati, ngulim arbëresh në Kalabri, e botuar më 1762 në Romë, dëshmon për vazhdimësinë e veprimtarisë letrare ndër arbëreshët e Italisë. Ajo është vepra e parë poetike, e njohur deri më sot në letërsinë tonë, e botuar më vete dhe me një argument tërësor e të njësuar”.

Hodhëm disa radhë, për ta kujtuar në kuadër të 300-vjetorit të lindjes së poetit Jul Variboba, një kujtesë e mjeshtrit të poezisë, që gdhendi abërishten në përmbledhjen “Gjella e Shën Mërisë së Virgjër”, një tekst me vlera letrare dhe gjuhësore dhe me frymë përlindëse fetare.

*Kumtesë e mbajtur më 5 qershor në Panairin e Librit në Prishtinë.