Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

NJË HIMN NDERIMI PËR RAMIZ KELMENDIN

by

Nga Xhemail Ali Peci/Londer/

Për më shumë se gjashtë dekada jemi mësuar të hapim dritaret e mëngjesit – gazetat, e të kërkojmë dhe t’i lexojmë e t’i shijojmë shkrimet e tij, t’i hapim gazetat dhe revistat, e duke i shfletuar edhe duke shpresuar, por edhe duke besuar se do të gjejmë firmën e shkrimeve të tij, në të cilat ai ka rrahur tema, ka shtjelluar motive, ka hapur debate, ka nxitur prirje, ka zgjuar ndërgjegje, ka bërë thirrje kundër plagës dhe plagëve të shumta. Ai është bërë kështu bashkëmendimtari dhe bashkudhëtari ynë i pandashëm dhe i pandalshëm. Ai, (siç do të thoshte poeti Xhevahir Spahiu: kush mbjellë dashuri do të korrë dashuri, kush mbjellë urrjetje do të korrë urrejtje), ka mbjellur dashuri.  I pajisur me një dhunti të rrallë për fjalën e shkruar, por edhe me një dashuri e me zell të veçantë po për fjalën e shkruar, me një kulturë të thellë e të formuar dhe me një kërshëri të gjallë e përherë të zgjuar edhe për të lexuar sa më shumë, me një shije të holluar artistike dhe me një stil të shkrimit aq të ëmbël – si dhe sa vet stili í ligjërimit të tij, ai ka lënë gjurmë në mendësinë tonë intelektuale, Ai ka hapur shtigje e na ka trasuar rrugë, ai na ka mësuar e këshilluar për të shkruar dhe për të gjykuar drejt. Ai na e ka zgjuar dashurinë për letërsinë, për të bukurën dhe të madhërishmen, për udhëpërshkrimin, për reportazhin, për publicistikën, për fejtonin, për rrëfimin, për melodramën, për novelën, për skicën letrare, për romanin, për gazetat, për teatrin, për radion, për televizionin. Është e vërtetë se nuk është marrë aq shumë me ‘temat e mëdha’, por ai është marrë me plagët e mëdha që na kanë shkaktuar dhe po na shkatojnë akoma pasoja të mëdha e dhembje edhe më të mëdha. Ai është një ndër luftëtarët e rrallë të dritës që nuk e lëshon penën nga dora, edhe pse 82 vjeç! Edhe në këtë moshë e në pikë të vapës, ai është në Festën e Librit, sepse libri është bashkudhëtari i tij, dhe se ai është Mjeshtri í Penës së Artë, i cili gjakimin e tij për të bukurën dhe të madhërishmen e ka dashurinë e tij të lindur – të veçantë dhe të dhuruar nga natyra, e cila është treguar aq dorëlirë në faljen e një dhuntie të tillë, sa të rrallë po aq edhe të admiruar.Ai – Kalorës í Letrave dhe i Arteve, e edhe Kalorës i Hijshëm i Dashurisë. Ai – Nestor í Urtë e Mentar í Hollë, Ai – Njeriu í Fjalës së Ëmbël e me Peshë. Ai – Ikona e Gazetarisë në Kosovë. Ai – Doajeni i Gazetarisë në Kosovë por edhe më gjërë, Veterani i Kulturës,   Teatrologu i Shquar, Lëruesi i Letrave Shqipe, Shijuesí i së Bukurës, Admiruesi dhe Frymëzuesi i Fjalës, Adhuruesi i Madh i Faik Konicës, Dekani i Gazetarisë dhe í Fakultetit të Gazetarisë ‘Faik Konica’, Publicisti dhe Romancieri, Gazetari dhe Veprimtari, Uliksi që kthehet në Itakën e tij Letrare të Rinisë së tij të Vrullshme: Ulqinin, Ai – që Ulqinin ngado shkon e ngado vete: e merr me vete.

Ai – Zë tek ‘Zëri’, Ai – Rilindësi tek ‘Rilindja’, Ai – për Përparimtaren tek ‘Përparimi’, Ai – Pena e Re tek ‘Jeta e Re’ e Mësuesit të Tij me Fjalë Miradije – Esad Mekulit, Ai – Kosovari tek Ulqini, Ai – Ulqinaku tek ‘Kosovarja’, Ai – Telegrafikisht te ‘Ekspres-i’, Ai – në hap me kohën e tek ‘Koha Ditore’, Ai – Vrojtuesi í Një Epoke – tek ‘Epoka e Re’, Ai – tek e Djeshmja, e Sotmja dhe tek e Nesërmja Jonë.

Ai – Krijuesi që e kishte filluar krijimtarinë e tij letrare duke mëtuar që me elegancën e stilit të tij të ngjallte elegancën e shijes së gjinisë së bukur (e që nuk ka dyshim se pas spastrimit të minave, është mbase misioni më delikat që mendja njerëzore ka mundur të ketë); Krijuesi i cili e ka formësuar stilin e vet të veçantë, apo siç do të shprehej Lasgushi ‘brumësimi estetik i frymës estetike’, me një mision po aq të vështirë: zgjimi i shtresave dhe nënshtresave – thellë ndërgjegjës njerëzore.

Ai – Sokol Halili i Dashuruar në Tanushën, në Letërsinë dhe në Magjinë e së Bukurës dhe së Madhërishmes: E, unë Tanushën e kam pa! Tanusha – Mona Liza e Ciklit të Kreshnikëve në Visaret e Kombit…

Ai – Dora e Tij e Djathtë të cilën Atdheu ia fali me aq Dhunti dhe me po aq Dashuri të shkruante për Faik Konicën, Ai: Dora që na e Ri – Zbuloi Epitetin më të Bukur në të gjithë letërsinë dhe në të gjithë kulturën shqiptare, e që Jeronim De Rada kishte Falur për Elena Gjikën: ‘Mirësia Ëngjullore e Zemrës Suaj’, Ai – Zemërthirrja aq Zemërbardhë për Një Dashuri të Barabartë mes Shqiptarëve.

Ai – Zemërbardhë mes Zemërbardhëve, dhe Zemërbardhë prej Zemërbardhëve.

Ai – për të cilin Perëndia dhe Natyra kishin bërë garë se cila do ta bënte sa më Zemërbardhë, dhe se cila do t’ia bënte Penën e Tij: porsi Vala e Drinit të Bardhë!

Ai – Njeriu í Penës dhe í Punës, që iu Fal me gjithë Qenien e Tij Krijuese Misionit Fisnik të Fjalës. Ai që na porositë përherë ta nderojmë e të mos e harrojmë KURRË: kulturën tonë dhe traditën tonë, trashëgiminë tonë historike dhe kulturore. Ai që bëri Thirrje për të Falur dhe që na mësoi e na mëson të Falim, dhe se pë se duhet të Falim e për hir të kujt duhet të Falim: Për hir të Ardhmërisë së Shqipërisë dhe të shqiptarëve.

Ai: në Fushën e Letrave e në Verrat e Llukës.

Pa penën e tij, pa udhëpërshkrimet e tij, pa prozën e tij, pa tregimet e tij, pa romanin e tij, pa dramën dhe melodramën e tij, pa publicistikën e tij, pa fejtonet e tij, pa reflekset e tij, pa margjinat e tij, pa çapitjet e tij, pa çapitjet e reja midis rrjeshtave – të tij, pa shkrimet tërthorazi troç – të tij, pa teatrin e tij, pa shkrimet e tij, jo vetëm letërsia, jo vetëm kultura dhe arti ynë, por në mënyrë të veçantë bota jonë mendore dhe shpirtërore, do të ishte shumë më e varfër, shumë më e vobektë, sepse Vepra Letrare dhe Publicistike e Tij: është Pasuri e Jona Shpirtërore.

Është thënë me të drejtë se soneti është kurora më e bukur e poezisë. Dy fejtonet e tij, ‘Letërkëmbimi ynë në shekuj’ dhe ‘Polemika në Letrat Shqipe’, janë një prej pjesëve më të bukura të kurorës së publistikës së tij në veçanti, por dhe të publicistikës shqiptare në përgjithësi.

Ai – ligjëruesi i lëndës “Histori e letërsisë shqiptare nga Rilidnja e deri sot”, bashkorganizatori i Kuvendit për Bashkimin e Pajtimin Kombëtar, Prijësi í Urtë í Armatës së Gazetarëve, të cilën e Formoi dhe e Forcoi, e Rriti dhe e Ngriti, e Orientoi Drejt dhe e Konsolidoi Qartë, me Emrin aq Domethënës: FAIK KONICA.

Ai që na i ka shpalosur aq bukur dhe na i ka risjellur në kujtesën tonë me gjithë sfondin e madhështisë së tyre, figurat madhore historike si Mithat Frashërin e Mustafa Krujën, trimat n’za të Rugovës kreshnike, si Zhukë Haxhija e Ker Sadria, si luftëtaren dhe atdhetaren shkodrane Marie Shllaku, e: ‘Bege Maliqja e cila luftoi kundër Malit të Zi e veshur me kostume kombëtare meshkujsh, me plis e me shall, që mbante një pushkë të gjatë sa trupi í saj’; Ai na e ka kujtuar me dhembje dhe me mallëngjim një prej skenave të shumta trishtuese e cila í është vërtitur aq shpesh në kujtesën e tij: ‘pushkatimi makabër í Sali Ukellës para fëmijëve në Parkun e Karagaçit’…

Ai – Romancieri që e ka shprehur mendimin e tij për romanin në mënyrë aq filozofike: ‘Romani shkruhet vetëm në qoftë se të “shkruan” ai. Romani vetë. Kam bukur do vjet që nuk po më “shkruan”, jo vetëm asnjë roman, por edhe asnjë – tregim…’

Ai – që na e përkujton aq shumë, sa satirën po aq edhe thënien e Luigji Pirandellos: Është madhështore të jesh i ndershëm. Ai, í cili na përkujton Eugjenio Montalen, të cilin më 1967 e patën shpallur: Senator të Përjetshëm. Ai që na shtynë të besojmë se letra ka më shumë forcë se floriri, dhe se zakoni i burrave të mirë është zakoni i Perëndisë, pra është Zemër-Thirrja që na e la Lasgushi, se shkrimtarët dhe poetët duhet të nderohen dhe të kujtohen, në radhë të parë: për Ditëlindjen e Tyre.

Ai – Shkrimtari të cilin e ka lënduar sa vendlindja po aq edhe atdheu, e megjithatë Ai – Njeriu í Ndjenjave të Holla, i ka dashur dhe i don që të dyja: ‘Vendlindja ka mundësi të të harrojë dhe sa vjen e më shumë po harron. Po ama vendlindësi a njeriu i lindur në një vend assesi s’ka se si e harron vendlindjen’.

Ai – i cili ka shkruar gjithë admirim për De Radën. ‘Telegrafikisht: Nismëtar Nismëtarësh, se e ka futur një shekull të tërë (XV) në letërsi’, kurse vet e ka futur në veprën e tij letrare dhe artistike, kohën tonë dhe njeriun tonë me të gjitha vijat dhe vrragat e veta.

Ai – që me mendimin e tij se: ‘Shkrimtari, thonë, krijon në gjallje të vet bazamentin e përmendores, ndërsa ardhmëria është ajo që ia vë (ose jo) bustin’ (‘Kokrra kripe’), ma kujton thënien e madhe të De Radës se: ‘pena e atyre që do të dinë ta përdorin si duhet, do t’i durojë të gjithë shekujt’.

Ai – që në 82 vjetorin e tij, na shtynë t’ia themi me modesti, se shqiptari megjithatë ta falë edhe suksesin, dhe se Perëndia nuk i do veç ata që i merr të ri, por edhe ata të cilët i duhen tokës: më shumë se qiellit, dhe se njerëzit si Ai na shtynë të sfidojmë tragjeditë e përjetuara e të shumta – me trilogjitë e shkruara, ndonëse aq të pakta në kulturën tonë kombëtare.

Ai që në “rruzarën e kujtimeve të tij” (siç do të shprehej me një thënie kaq të bukur), do ta shpalsote një botë të plagosur të një fëmijërie të këputur, duke parë që në moshën e tij 14 vjeçare: “kushedi sa pushkatime, para syve të mij, plagë, gjak, vrasje dhe varje”, masakra dhe reprezalje, siç na e ka shpalosur ate në shkrimet e tij.

Ai që nuk shkëputet dot nga mendimet e kohëve të vështira: ‘Mendimet më flakrojnë në kalesë të afërm e të largët. Kujtimet më vlojnë…Vijnë e më ravizohen para sysh qindra përjetime të vogla e të mëdha të luftës në femininë time, ngjarje që më poqën para kohe, më rrëmbyen femininë, gazin, gëzimin’ (‘Xhita në Qiell’).

Ai që ‘në pasqyrën e mendjes’ e vërtitë shpesh pyetjen: ‘Pse gjithmonë bie shi në varreza?’, duke u përkulur përpara babait të tij Jakup Brahimit: në shenjë Nderimi dhe Respekti të thellë, por edhe duke iu ngritur në këmbë, ndonëse në moshën 82 vjeçare, Babait të “Albanias” – Faik Konicës, me po të njëjtin Nderim dhe me po të njëjtën Mirënjohje, e me emrin e të cilit: E Pagëzoi dhe e Përjetësoi Tempullin e Dijes.

Ai – i cili ashtu si Ernest Koliqi që pat shkruar për Tregtarë Flamujsh, shkroi për Tregtarë Kapelash: varësisht se cili pushtues do vinte, atë kapelë do vinin kameleonët e tipit të Rremë Kapuçit, e të cilët mjerisht, ishin të shumtë!

Ai –  i cili me poetikën e stilit të tij, si për ta sfiduar atë botë të vijave dhe vrragave, ka shkruar edhe për ‘cicërrimat e buzëve’, e në kërkim të një gjakimi të përjetshëm që nuk shterret kurrë tek krijuesit e përmasave të mëdha, ka pohuar se: ‘Emra të bukur kanë vetëm vajzat e bukura’; e për Besën në rrëfimin e tij ‘Xhita në Qiell’, ka shkruar me aq delikatesë: ‘Ajo kërkoi vetëm një akullore, e unë kisha qejf me ia dhanë krejt një ambëltore’! Po kush më bukur se Ramiz Kelmendi, ka ditur ta japë Pafajësinë për dashurinë e sinqertë?!

Vallë, a nuk është Ai – Një Shpirt Poetik që e thuri Poemën e Tij për Ofelinë, dhe vallë a ka ndonjë Mbishkrim më Monumental për Teatrin tonë Kombëtar, sesa ky:

Ajo fali sonte rozmarina në skenë. Fali vjollca e krizantema. Borzilokë e manushaqe. E unë po ia fal, ja, një kurorë me dafina lavdie për Ofelinë. Një kurorë me dafina për të parin hap të saj. Një kurorë me dafina për natën e bukur që na fali. Një kurorë me dafina për të nesërmen e saj. (‘Kokrra Kripe’)

Vallë, a i ka thurur kush më bukur Një Himn Rugovës, sesa Fjalët Lapidare: E gëzoi me lot Rugova dasmën e vet të madhe. Derdhi lot gëzimi sot Rugova… Edhe qielli me të bashkë. Lot e gas. E puthje. E lojë Rugove. E këngë të reja për rrugën e re të dritës, prej rugovasish të rinj kënduar. E fytyra të rrudhura që gazmojnë. E shkollare Rugove që shpërthejnë, që çajnë përpara. Dasmë të madhe ka sot Rugova – u çel rruga e dritës. (‘Kokrra Kripe’)…

Pastaj Muzeu i Luvrit. Mona Liza. Më joshin mbi të gjitha, sytë e saj, një palë sy, që mbeten enigmë në shekuj. Sy që qeshin…Luvri është muze muzesh…Luvri është parajsa. (Letra nga Parisi: Udhëpërshkrime).

Vallë a mund të ketë Mbishkrim më Monumental, sesa Fjalët për Parajsën Tjetër, për Ate të Librit: Datë mbi data në historikun tonë shpirtëror është edhe kjo e sotmja: 25 nëntor 1982…Tempull mbi tempull është tempulli që i ngremë librit sot…Vatër mbi vatra që do të na ngrohë dhe “fëmijët tanë e fëmijët e fëmijëve tanë” është pikërisht Biblioteka Popullore dhe Universitare e Kosovës, që u përurua s’ka si bën më mirë dhe të cilën po e pagëzoj edhe unë – si zëdhënës krenar i mija e mija të gëzuarve e të përgëzuesve si unë…Kosova u përurua edhe me këtë faltore shpirtërore, me këtë vatër të re kulturore, me këtë tempull të rritës sonë…Faltore e tempull dritëdhënës, siç tha me një rast Franc Kafka, “ditar i një populli”. Mbanie mend këtë datë: 25 nëntor 1982! (‘Kokrra Kripe’)

Ai është Shkrimtari, për të cilin – ashtu si edhe për Ernest Koliqin: Shqipëria është Nusja e Shpirtit Tonë, dhe se Ai është Njeriu – për të cilin Librat, ashtu si edhe për poetin e madh të lashtë persian Saadiun, janë: Nuse të Mendimeve.

Ai – Njeriu të cilit ia kanë besuar për t’i pagëzuar fëmijët dhe brezat, dhe se Ai e ka bërë këtë gjithmonë sipas proverbit latin: Çka ka në emër, ka në zemër!

Ai – Nestori í Urtë e Mentarí í Hollë, të cilit në gjithë jetën e Tij, í kanë pri Tre Frymëzuesit e Tij Kryesorë: Jakup Brahimi, í cili herë si Jakup Ferri në epikën historike, e herë si Idriz Guri – që hiqte zorrët zvarrë tek ‘Kryengritja Shqiptare’ e Mihal Gramenos, por që nuk e linte pa e bërë Shqipërinë me hir o me pahir: nuk i linte pa í shkolluar fëimjët; Sali Ukella – një levend, një kreshnik malesh, pamja e fytyrës të të cilit do të lëshonte Zemër – Klithjen e tij aq të dhimbshme: RAMIZ MOS MË HARRO!; dhe Mendja Briliante të Cilës Ai i Falet Gjithmonë, sa Denjësisht po aq edhe Përunjësisht: FAIK KONICA, me emrin e të cilit AI: PAGËZOI DHE GATOI BREZNITË ORËMIRA.

Ai – do ta ndiente prezencën e këtyre Tre Frymëzuesve të Tij të Përjetshëm, ashtu siç e ndiente Dante Hijen e Virgjilit në Komedinë Hyjnore, ashtu siç e ndiente dhe e parafytyronte Milosao Hijen e Plakut Balë në Parnasin shqiptar. Figura e Virgjilit nuk i pengonte rrezet e Diellit të binin edhe më qartë, e në përfytyrimin e Gavril Darës – të Riut, aurora çohej mbi Shqipërinë, dhe Shqipëria binte me agimin…

Ai – merrte forcë nga Ata, dhe Shpirti i Tij í Madh, ku Ai mbajti gjallë Prushin e Frymëzimeve të Tij Djaloshare, gjatë gjithë jetës së mbushur me Vija dhe me Vrragë, gjallërohej dhe lartësohej edhe më, sa herë që ato Hije të Shëmtuara e të Mallkuara që s’na u ndanë kurrë, e ndiqnin këmba-këmbës, e survejonin dhe e anatemonin: herë 7 e herë 77, herë me maska e herë pa maska, po AI nuk u dha…

Ai nuk u dha sepse si një Bekim të Rrallë që shekujt falin në nderim të Breznive Orëmira, si një Pagëzim që ka bërë Dora mbi Djepin për të Përjetësuar Ëndrrën e Luftëtarëve të Dritës, Tre Zëra e mbanin të mos binte e të mos jipej kurrë:

Zëri i Babait: RAMIZ, MOS U DORËZO KURRË!

Zëri i Sali Ukellës: RAMIZ, MOS MË HARRO.!

Dhe Zëri í Faik Konicës: RAMIZ, MË PËRJETËSO, E MOS PUSHO KURRË SË SHKRUARI…

Ai – Firma e Tij në Republikën e Letrave Shqipe.

Ai – Sokol Halili i Letrave Shqipe.

Lexues dhe Adhurues të Shkrimeve të Tij, në të cilat Gjuha Shqipe është vetë Gjuha Zonjë, ku Fjala Shqipe Shkëlqen me Yllësinë e saj të Rrallë, ku Fjala Shqipe Rrëmben me Bukurinë, me Butësinë, me Bardhësinë dhe me Hijeshinë e Saj, Gdhendur dhe Latuar me Durim Shenjtori e me Qëndismë prej Filigrani: si një Zjarr i Përhershëm i Ilirishtes drejt Shqipes (siç ligjëronte Lasgushi) që ka Përcëlluar të gjithë ata që kanë Gjakuar për ta Shkruar një Shqipe të Bukur, të Qartë, të Rrjedhshme, Elegante, e të Qëruar hithrash dhe ferrash.

Firma e Letrave Shqipe dhe e Publicistikës Shqiptare:

RAMIZ KELMENDI.

Me ‘Penën e Tij të Artë’:

PENA që kaloi nëpër thjerrëzat e dy kritikëve më të shquar e që ishin edhe bashkëkohanikët e tij, e tek të cilët nuk kalohej lehtë, madje tek të cilët nuk kalohej aspak lehtë në provimet e letërsisë: Hasan Mekuli – i cili ia dha Epitetin aq të Merituar të Talentit Epik, dhe Rexhep Qosja – i cili ia dha Epitetin e Merituar për Penën e Tij të Artë. PENA që mori, përmbi çdo gjë, Bekimin e Zake Zhujit dhe të Jakup Brahimit, por që diti aq bukur se si ta përjetësonte një bekim të tillë:  Falë u qofsha të gjithë mësuesve të mi ernestkoliqianë.

Falë u qofshim të gjithë Atyre, që si Lasgushi me Lirikat e Tij, duke Përcëlluar Drejt Shqipes Zjarrin Drithërues të Ilirishtes, kanë shpalosur Shpirtin e Tyre Fisnik dhe Bujar, sa edhe Zoti vetë ua Bekon Shqipen e Ligjërimit të Tyre, me të cilën Ata, si në Një Mermer Monumental me Bekim Perëndie dhe Pagëzim Shamibardhash sipër, u bënë dhe u bëjnë Thirrje Breznive Orëmira:

TË HESHTIN ARMËT E TË FLASIN LIBRAT!

RAMIZ KELMENDI dhe Pena e Tij e Artë – Vetë Sibila e Ulqinit: Metafora e Madhe në Republikën e Letrave Shqipe.

Biografi e shkurtër-

Xhemail Ali Peci u lind në Mitrovicë, ku kreu shkollimin fillor dhe të mesëm. Studimet e larta, në Degën e Letërsisë dhe Gjuhës Shqipe, i mbaroi me notën mesatare 10, në Fakultetin Filozofik – Universiteti i Prishtinës, ku edhe i vazhdoi studimet pasuniversitare.

Në Londër, ka marrë Diplomën për Përkthime Publike në Gjuhën Angleze, nga Instituti i Linguistëve. Ka kryer gjithashtu studimet e larta për Shërbimet Publike.

Në Birbeck College të Londrës ka vijuar kurset për Diplomaci dhe Marrëdhënie Ndërkombëtare.

Aktualisht vazhdon studimet për Master, në: Studimet Amerikane, Historia dhe Politika (Instituti i Studimeve Amerikane në Londër), ku është duke përgaditur temën: Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe Çështja Shqiptare.

 

Punon si përkthyes profesional në Mbretërinë e Bashkuar.

 

Deri tani ka botuar librat: Poemë për Shqiptarët e Amerikës (Londër, 2010), Poemë për Gjeneralin Klark (Tiranë, 2011), Uilliam Xheferson Bill Klinton ose Himn për Njerëzimin (Londër, 2012),  ALBANIA – Poemë për Shqipërinë dhe Shqiptarët (Londër 2012), Shqipëria – Shtojzovallja e Europës (udhëpërshkrim), si dhe trilogjinë letrare kushtuar Ramiz Kelmendit: I – Ramiz Kelmendi – Sokol Halili i Letrave Shqipe, II – E Bukura dhe e Madhërishmja në Penën e Ramiz Kelmendit, III – Ramiz Kelmendi dhe Sibila e Ulqinit (Londër 2012).

Shkruan poema, udhëpërshkrime, studime letrare, romane dhe drama.

Në dorëshkrim ka librat, që pritet të botohen vitin e ardhshëm: Adem Jashar Shiqpëria (ese), Dr. Gëzim Alpion dhe Fuqia e Fjalës (studim), Sali Bashota – Poet i Shpirtit (studim), Poemë për Sytë me Qiej të Shqipërisë, si dhe një roman me temë dashurie nga jeta e Alfred Nobelit…

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

DASHURIA,ËSHTË MBIEMRI I CDO LETËRSIE

by

(Intervistë e poetit Petraq Risto dhënë gazetares Raimonda Moisiu)/

 “Një autor i mirë nuk mund “ta lëshojë veten” në duart e mediokritetit dhe të shkruaj “me porosi nga poshtë” vepra të natyrës rozë, të lehta, pa gravitacion, të cilat në njëfarë mënyre mund të përtypen lehtë, madje dhe mund të shiten, por që nuk kanë vlera gjithëpërfshirëse, konkurruese, elitare…”/

  -Përshëndetje z.Risto. Kam shfletuar dhe lexuar me interes të veçantë vëllimet tuaja  me poezi “Mollë zhvirgjëruar nga rrufetë ”, “Lojë shahu në shekullin e XXI”, “Ëngjëlli me virus H5N1”, “Hallelulja”, “Apo-ka-lypsi”, “Mënd+afsh”(100 poezi dashurie dhe epicëllimi),“Lexuesi i buzëve: Ar+sy+eja”, “Miq të dyshimit”, etj. Sinqerisht, ngazëllehesh nga mjeshtëria e kulturës profesionale dhe thelbi artistik e filozofik i penës suaj poetike. Cila ka qënë eksperienca juaj e parë në gjininë e poezisë?

 -Kam shkruar që në moshë të njomë, mbase 9 vjeç. Disa krijime naive të asaj moshe ende i ruaj. Po natyrisht hapat e parë seriozë duken në adoleshencë, në shkollën e mesme, në vitet studentore.

Në fëmijëri mbaj mend se u futa në kurse fizarmonike, në grupe shahistike, madje dhe në skuadra futbolli, por përfundova në grupime letrare dhe në bibliotekën e qytetit tim të lindjes, Durrësit. Mbaj mend profesorin e parë të letërsisë në shtëpinë e pionierit, Mark Dema, i cili kishte përkthyer “Eneidën” e Virgjilit dhe, herë pas here, megjithëse ende të vegjël, na lexonte fragmente nga përkthimi i tij. Pastaj mësuesit e letërsisë luajnë një rol të rëndësishëm për formimin e një talenti të ri. Diktere Mustafaraj, Dhurata Agaraj në tetëvjeçare e më vonë Shezai Ballhysa, Matish Gjeluci, Lazam Koldashi, Ana Kovaçi, Dhimitër Nina e të tjerë në shkollën e mesme “Naim Frashëri”, na e bënin më të dashur letërsinë. Gazeta “Adriatiku” ishte një nga dritaret e para ku ne publikonim krijimet tona dhe Shaban Hidri, Thoma Qendro, Haxhi Shima, Hasan Ulqini, Isidor Dhimitriadhi dhe, veçanërisht, gazetarja Kozeta Mamaqi, na prisnin me dashuri dhe më kanë ndihmuar shumë, mua, por edhe shokët e mi Ilia Deden, Bashkim Hoxhën e të tjerë të talentuar durrsakë. Shpesh në pushimin e orarit zyrtar më mbyllnin në redaksi dhe më linin të shtypja në makinë shkrimi poezitë e reja…

 -Çfarë mendoni se ju ka bërë poet: geni, shkolla apo rastësia?

 – Mendoj se talenti lind, nuk fabrikohet e natyrisht as nuk klonohet. Teoria se duhet të kesh 1  përqind talent dhe 99 përqind punë, nuk më duket e saktë. Natyrisht për një talent kanë rëndësi të gjitha komponentët dhe kultura, vullenti etj. Por ato gjithnjë janë sekondare. Në këtë shekull të informacionit me të vërteta të reja, secili nga ne mund të ketë më shumë kulturë se bie fjala Shekspiri, por është e pamundur të krijosh “Makbeth”, “Hamlet” apo “Mbreti Lir”… Ndaj dhe kritika botërore thuajse është në një mendje se talenti më i madh, i pakapërcyer, i pavjetëruar, gjithnjë i freskët dhe pikë referimi, mbetet gjeniu Shekspir.

 -A keni ndonjë ndjesi të veçantë kur shkruani një poezi të bukur?

 -Natyrisht, kur shkruan një poezi origjinale, me vlera, gëzimi është i veçantë…Poezitë e bukura nuk janë shumë, flas për poezitë me vlera antologjike dhe konkurruese.

 -Kur shkruani, cili është vendi më i preferuar, në studio, në natyrë, apo krejt rastësisht, edhe duke pirë kafe diku?

 -Krijoj kudo, madje duke ecur me lindin motive dhe vargje. Por jam mësuar të ulem dhe të shkruaj në Bibliotekën Kombëtare në Tiranë, në shtëpi, në libraritë dhe parqet e Nju Jorkut… Flas për poezinë… Kurse proza kërkon të ngulmohesh në tryezë, do vullnet të hekurt. Unë shkruaj kryesisht drejt e në lap-top, jam mësuar që në rininë e hershme, apo kur isha gazetar që të punoja drejt e në makinën e shkrimit. Dhe kjo më ka ndihmuar shumë.

 -Ç’është dashuria për ju” Kur e ndjen një burrë se është i dashuruar dhe cili është sekreti që fuqishëm ka influencuar në poezinë tuaj? Si ia arrini ta reflektoni dashurinë në poezi?

 –Dashuria është mbiemri i çdo letërsie. Një poet shkruan për dashurinë e tij, shkruan dhe për dashuritë e realizuara, por edhe ato që kanë mbetur thjesht si bisqe zhgënjimi, shkruan dhe për dashuritë e të tjerëve, për fatet njerëzore. Pra, në njëfarë mënyre, poeti është një Fluger në Çatinë e kuqe të Dashurisë: u përgjigjet të gjitha erërave.

 -Poezia është dhe inteligjencë?

 -Natyrisht që është dhe inteligjencë. Bota ka me miliona poetë, ka mijëra poetë shumë të mirë dhe qindra apo dhjetra poetë të mëdhenj… Dallimin mes tyre e bën dhe këndvështrimi original, dhe ndjeshmëria e hollë, dhe thellësia e mendimit, pra, edhe shkalla e shkëlqimit të inteligjiencës vetiake…Dhe kjo është pjesë përbërëse e talentit.

 -Çfarë ju shtyn të shkruani një poezi-protestë me ton qytetar e intelektual?

 – Poeti është një qytetar i botës, është një sy në ballin e botës dhe një zemër në gjoksin e botës. Poeti nuk mund të shoh luftërat, mjerimin, padrejtësitë duke qenë i qetë në studion e tij… Poeti është natyrë rebele, poeti i përjeton tragjeditë e të tjerëve si të tijat… Poeti gjithnjë është protestues, natyrisht me gjuhën poetike…

 -Ju përveçse poet, jeni edhe tregimtar e romancier. A i shihni këto zhanre si sfidë? Cila është sfida për të shkruar një tregim apo roman? Zhanrin e tregimit dhe romanit e “bëtë të vinte te ju”, apo është preferencë e përhershme, e natyrshme?

 – Prozën e kam shkruar që në moshë të re… Ngaqë studiova për Gazetari dhe punova dhjetë vjet si gazetar, natyrisht që krahas poezisë u zhdërvjelltësova dhe në prozë me përshkrimet, skicat, reportazhet. Lëvizja në të gjithë krahinat e vendit, njohja e realiteteve dhe fateve njerëzore të nxit që të shkruash edhe prozë. Kështu, në fund ë viteve ’80, botova librin me tregime “Vdekja e palaços”dhe më vonë librin po me tregime “Ndalohet vrasja e ujqërve”.

 -Kur ju shkruat romanet  “Avioni ‘Madam Baterflaj’ , “Bukuroshja fantazmë dhe unë Zoti Prek Vdek”, dhe tani sëfundmi “Një grua me Urdhrin e Ujkut”, të vlerësuar nga kritika e kohës, i keni quajtur këto sfida vetjake krahas poezisë? Çfarë i dallon subjektet tuaja nga ato të autorëve të tjerë? 

 – Përvoja me romanet është e një natyre specifike. Gjetjet e romaneve unë i qëmtoj në një truall poeti, ngaqë vazhdimisht kam parapëlqyer subjektet surealiste, apo shkollën e realizmit magjik. Jam shprehur dhe herë tjetër se trevat e Ballkanit me historitë e tyre i shpallin thuajse të gatshme subjektet e jashtëzakonshme, të çuditshme dhe magjike, natyrisht, subjekte që brenda tyre kanë edhe klithmën e realizmit njerëzor. 

 -Si shkoni në lidhje me akumulimin dhe informacionin e nevojshëm, që ‘ju udhëzon’  për ta nxjerrë sa më mirë një roman apo tregim? Teksa iu hedh sytë, të japin përshtypjen e “ngjarjeve” reale, apo duhet t’i vlerësojmë për kuptimin e tyre simbolik, importin moral dhe substanca humaniste në përputhje me interpretimin tradicional historik, të jetës, midis modernes,  artit dhe filozofisë?

 -Gjinia e romanit dihet që është shumë e vështirë, kërkon kohë, mundim, vullnet, informacion. Romanet i shkruaj me vrull poezie, madje, ndonjëherë, edhe me frymëzim poeti. Këtu duhet patur kujdes që poezia të mos jetë zonjë shtëpie, por mysafire… Mbledhja e informacionit ka shumë rëndësi për romanin, por nuk hyj tek ata shkrimtarë që qëmtojnë për një kohë të gjatë, i jap më shumë rëndësi lojës me fantazi. Kur shkruaj një roman i jap rëndësi nisjes dhe di vendin ku do shkoj, por rrugët  e zgjedhura për të arritur atje, nuk i përcaktoj hollësisht, madje nisem pa porositur hotel, apo taksi, dhe pa përcaktuar stacionet ku do ndalem; dinamika dhe shpirti i aventurës më pëlqen të shkrihen në një roman.

 -A mendoni se OLD TIMES  rezonojnë ndryshe me audiencën e sotme dhe shoqërinë, krahasuar me audiencën e viteve ’70-‘80?

 -Natyrisht që çdo kohë ka dhe specifikën e vet, modën e vet… por autori serioz më shumë sesa kapriçiove të kohës, duhet t’i bindet shijeve të veta… Një autor i mirë nuk mund “ta lëshojë veten” në duart e mediokritetit dhe të shkruajë “me porosi nga poshtë” vepra të natyrës rozë, të lehta, pa gravitacion, të cilat në njëfarë mënyre mund të përtypen lehtë, madje edhe mund të shiten, por që nuk kanë vlera gjithëpërfshirëse, konkurruese, elitare…

 -Të gjithë krijimtarinë tuaj të deritanishme, me rreth tridhjetë libra të botuar brenda dhe jashtë vendit, të cilën e keni përfshirë në kolanën “Enciklopedia e zhgënjimit”, a mendoni se ky zhgënjim kozmik është realist në vitet e para të këtij fillimshekulli?

 -Përgjithësisht raca njerëzore në historinë e saj është zhgënjyer; të vdekurit dhe të zhgënjyerit gjithnjë kanë qenë shumica. Edhe në ditët e sotme ndodh kështu. Rënia e një sistemi, përpjekjet e një sistemi të mbetur për të mos rënë, patericat ekonomike, politike, diplomatike, nuk arrijnë të futen nën sqetullat e shumicës, apo 99 përqindshit njerëzor. Imagjinoni një rrugë gjigante ku shtatë miliard njerëz ecin jo me këmbë, po me paterica!… Natyrisht, që është e vështirë të krijosh një Enciklopedi të tillë, por letërsia, shpesh dhe natyrisht me dashje, konceptohet si utopi, apo si ëndërr…

 -Ka kohë që ju shkoni dhe vini në ShBA, madje një pjesë të kohës vjetore e kaloni në Nju Jork. Si po ju duket Kontineti i Ri, a mund ta gjeni të plotësuar veten si shkrimtar?

-Natyrisht ka shumë probleme. Kur hyri Demokracia në fillim të viteve ’90 dhe me miqtë e mi shkonim të protestonim në Qytetin Studenti, mbaj mend që i thosha vetes: “Je 39 vjeç… e ardhmja është përpara”. Dhe, ç’është e vërteta, gjatë këtyre 20 vjetëve kam shkruar shumë, sepse fitova atë Liri që më mungonte. Kam botuar shumë libra, jam botuar në Francë më 2009, në Meksikë (2008),  në Rumani (2008) dhe në ShBA (2011) me një libër elektronik të sistemit Kindle, shpërndarë nga amazon.com. Jam botuar në revista e gazeta letrare europiane dhe amerikane, apo në antologji të ndryshme… Këto janë arritje që dikur nuk mund t’i mendoje, vetëm që janë arritje individuale, me përpjekje individuale. Ime bijë, Sidorela, më ka kthyer në anglisht romanin “Një grua me Urdhrin e Ujkut” dhe nga viti i ardhshëm do synoj botimin e kësaj vepre në ShBA.

 -Shpresoni? …Po vëllim poetik do synoni të botoni në ShBA?

 – Natyrisht, shpresoj. Kuptohet, që edhe në letërsi ka rëndësi Fati, sepse jo vetëm që vijmë nga një vend i vogël dhe nga  një gjuhë e vogël, por vijmë dhe pa rekomandime të rëndësishme. Po kuptoj që në Amerikë  është vështirë të çash me poezinë metaforike, atje poezinë aktualisht po e kërkojnë më shumë të natyrës anekdodike, të zhveshur nga metaforat. Mungojnë poetë të formatit të Whitman-it, Auden-it, Eliot-it, Pound-it, Stivens-it, Dylan Thomas-it etj.Para disa kohësh revista prestigjioze letrare  amerikane “Lips:” ( Buzët”), ku përfshihen poetët më të mirë profesionistë, botoi poezi të miat dhe të sime bije, Sidorelës; revista elektronike ‘Muse pre pres’, gjithashtu më publikoi një cikël me rreth 20 poezi; apo revista “Cuthord” më veçoi në një konkurs të shtetit të Kolorados…, por këto janë ende pak për një autor që kërkon shumë nga vetja, por edhe nga institucionet letrare në ShBA. Mbase pas 4-5vjetësh, kur të bëhem edhe qytetar amerikan, mund të më hapen më shumë drita jeshile… Rëndësi ka që të kem shëndet dhe të vazhdoj të jem aktiv… Nëse arrij të përfundoj disa nga subjektet e mia në romane, mbase mundësitë do të jenë më të mëdha. Shpresa vdes e parafundit, sepse i fundit vdes njeriu që shpreson. Dhe autorët janë ata që shpresojnë edhe në pikën e fundit të dritës.

 -Pse shkruani? A keni disiplinë në të shkruar? E përfytyroni veten pa shkruar ndonjëherë?

 -Pyetja “pse shkruani?”, është e ngjashme me pyetjen “pse dashuroni?”. Unë punoj çdo ditë për letërsinë, punoj në çdo kohë, mbase edhe kur fle. Punoj shumë kur eci, madje, edhe kur diskutoj. Ndizem nga diskutimet, kam dëshirë të kundërshtoj, madje, shpesh ‘rryma kundër’ më sjell në qejf si salmonin… Ende s’e kam menduar si mund të shuhet zjarri brenda meje, mbase duke u rrëzuar mbi të…

 -Si jeni ndier përballë botës së frikshme të mediokritetit, klaneve, hipokritëve dhe inferioritetit? Çfarë kuptoni me shprehjet “vetëgjymtim dhe vetëvrasje intelektuale”?

 -Unë kam një natyrë tepër shoqërore, më pëlqen humori, nuk jam cinik, por ‘di të luaj’, i dua të talentuarit, por nuk i urrej të patalentuarit kur ata nuk janë të rrezikshëm, por, natyrisht, kur kthehen në të rrezikshëm, kur kujtojnë se duhet të blejnë ca spaleta kolonelësh dhe gjeneralësh në uniformat që shiten anës udhëve me pluhur, atëherë revoltohem, bërtas, por jo aq sa të më marrin për të marrë. Mediokriteti letrar duke qenë gjithnjë shumicë, në çdo kohë dhe në çdo vend ka bërë ligjin… Reformatorët, të talentuarit e kanë patur të vështirë të përmbysin këtë hierarki të rreme. “Dallgët janë anonime, vetëm anijet që i çajnë kanë emër”, është një varg i poezisë sime.

 -Si ju janë dukur autorët që kanë marrë Çmimin Nobel në vitet e fundit? Jeni zhgënjyer prej tyre?…

 -Kritiku amerikan Harold Bloom para disa vitesh është shprehur se Çmimin Nobel shpesh e marrin autorët idiotë… Mendoj se në të kaluarën, por edhe sot janë bërë edhe gabime dhe përmenden me të drejtë rastet e Tolstoit, Borhesit etj. që “shpëtuan” pa e marrë këtë çmim… Por kam mendimin personal se, përgjithësisht, Nobeli ka shkuar tek autorët që e meritojnë për shembull poetët Nobel në vitet e fundit kanë qenë Brodsky, Paz, Heaney, Transtromer, etj., të gjithë e meritojnë; kam lexuar poezi të tyre dhe, natyrisht, që janë poetë të shkëlqyer. Por edhe Kadare, Murakami, Adonis, Umberto Eko, e të tjerë autorë të mëdhenj mund ta merrnin këtë çmim të madh. Mendoj se çmime të formatit të tillë, bota e 7 miliardë njerëzve duhet të ketë më shumë.

 -A ka kritikë të mirëfilltë letrare sot? Ç’mund t’u thoni kritikëve të sotëm?

 – Kritikë letrare ka, shpeshherë disa prej tyre janë ndalur edhe në krijimtarinë time. Por, sidoqoftë, në këtë drejtim kërkohet më shumë nga katedrat universitare, institucionet e specializuara, autorët me përvojë. Për krijimtarinë time kanë shkruar Razi Brahimi, Alfred Uçi, Anton Papleka, Natasha Lushaj, Moikom Zeqo, Virgjil Muçi, Vaid Hyzoti, Roland Gjoza, Agim Vinca, Agim Shehu, Dalan Shapllo, Adriatik Kallulli, Fatmir Terziu, Mihal Gjergji, Sokrat Paskali, Nuri Plaku, Demir Gjergji, Qazim Shehu, Granit Zela, Shpendi Topollaj, Qazim Shemaj, Rezarta Dhoga, Albert Zholi, Sejdo Harka, ju dhe disa të tjerë. Por fakti që një kritik nuk përfiton asgjë nga shkrimet e tij, i bëjnë ata më të tërhequr e më pak aktiv.

 -Ka nga këta personalitete si Razi Brahimi, Vaid Hyzoti, Roland Gjoza,  etj., që ju kanë vënë në avangardën e poezisë moderne e postmoderne shqipe, siç ju cilëson për shembull Razi Brahimi “poet novator”. A mendoni se realisht jeni vendosur aty ku ju takon?

 -Nuk di si të shprehem në këtë rast, por krijuesi serioz e kupton vendin që i takon. Por në këtë periudhë, veçanërisht në dhjetëvjeçarin e fundit kur unë botova shumë libra cilësorë poetikë, disa romane dhe vëllime me tregime, si dhe katër libra me poezi në Francë, Meksikë, Rumani dhe ShBA…, nuk m’u dhanë çmime letrare, madje, nuk u përfshiva edhe në ndonjë antologji… Eshtë kjo arsyeja që më shumë se një herë jam shprehur se në kontekstin shqiptar, kur mungon “syri” i vëmendshëm, kur instucionet janë gati të ngrira dhe katedrat universitare-ripërtypëse, pra, në këto kushte ,“kalaja letrare” duhet të merret nga jashtë, jo se autori ka nevojë të pushtojë ‘kala’, por ai duhet të imponohet në betejat globale, gjë që natyrisht është rruga më e vështirë, por besoj se është edhe rruga më bindëse.

 -Pra, vazhdojnë përpjekjet për të marrë kalanë nga jashtë? Fakti që tani një pjesë të kohës e kaloni në Nju Jork, mendoni se do t’ju ndihmojë në këtë drejtim?

 -Eshtë tepër e vështirë për ta marrë atë kala, sepse janë përpjekje tërësisht individuale, me libra që i përkthen vetëm ime bijë Sidorela, tani nënë me dy fëmijë. Por, nëse boton dhe ke sukses edhe jashtë vendit, besoj se si autor ia ke arritur qëllimit. “Lavdia ka logjikën e ujit dhe pa e kërkuar e gjen vetë nivelin”, është një vargu im. Kam gati të përkthyer romanin në anglisht “Një grua me Urdhrin e Ujkut” si dhe një vëllim me poezi, po në anglisht.

 -Ku shkruani më shumë, ku keni më tepër frymëzim në Tiranë apo në Nju Jork?

 -Kam një zakon që në fund të çdo poezie dhe të çdo krijimi tjetër vendos datën… Dhe në Nju Jork kam shumë datime. Më pëlqen Nju Jorku, atje e shfrytëzoj kohën krijuese më mirë. Në Tiranë ndizem më shumë nga çasti dhe për një poet kjo, gjithashtu, ka rëndësi. Duke qenë natyrë tepër shoqëror më nxisin bisedat, replikat, debatet me miqtë krijues, por në këtë kohë interneti këtë mikroklimë me miqtë mund ta krijosh dhe në Nju Jork…

 -Projektet tuaja për të ardhmen? Çfarë ju ka mbetur peng?

 – Po shkruaj. Kjo ka rëndësi. Kam gati një vëllim të ri poetik dhe po punoj për përfundimin e romanit “Salla me hijet prej letre”. Një autor ka shumë pengje, por duke qenë se jam ende në kulmin e energjive krijuese, besoj se disa nga këto pengje do t’i shkarkoj në tryezën e punës. Kam shumë subjekte romanesh të shkurtër, që i kam nisur t’i shkruaj kohë më parë, 15, 10 apo 5 vite më parë, të cilat do luftoj t’i përfundoj…

 -Edhe ato bëjnë pjesë në kolanën tuaj “Enciklopedia e zhgënjimit”? 

-Po… Një autor gjithnjë është në anën e të zhgënjyerve.

  -Mesazhi juaj për shkrimtarët e poetët e rinj…

 -Nëse kanë talent të plotë, duhet t’i përkushtohen letërsisë me një punë të madhe. Mirë do të ishte të qëndronin në anën e të zhgënjyerve të përjetshëm për t’i shërbyer shoqërisë në zhvillimin dhe përsosjen e saj.

 -Ju faleminderit!

 -Dhe unë ju falënderoj për intervistën.

  Bisedoi:Raimonda MOISIU

Nëntor, 2012

 

PROMETHEU I KADARESE

by

Prometheu në të parën dhe të vetmen tragjedi të shkrimtarit shqiptar Kadare, edhe në Olymp stinë e mërzitshme/

Nga Çerçiz Loloçi/

1.
Pas botimin në frëngjisht, siç ngjet rëndom me një pjesë të konsiderueshme të krijimtarisë së tij në dy dekadat e fundit, është publikuar në shqip e para dhe e vetmja pjesë teatrale e Ismail Kadaresë “Stinë e mërzitshme në Olymp”, një tragjedi e pesëmbëdhjetë hyjnive që zbulohen përpara lexuesit në katërmbëdhjetë akte. E destinuar për t’u vënë në skenë, “Stina…” është luajtur në fragmente të saj nga një trupë franceze e Lionit si dhe nga trupa shqiptare e Teatrit Kombëtar, por përtej shfaqjeve ajo ruan të tjera befasi në faqet e librit. Prometheu, një prej figurave më sipërane dhe më enigmatike të mitologjisë greke, figurë qendrore në këtë tragjedi moderne, duket se ka përmbushur një brengë të përhershme të autorit, teksa shfaqet në mënyrë të plotë dhe gjithështerruese.
Prometheu, një figurë e kahershme e antikitetit, pa qenë ndër hyjnitë më të sipërpërmendur të asaj kohe të largët, do të shndërrohej megjithatë ndër protagonistët më elitarë të postmitologjisë jo aq për akt-dhurimin e zjarrit në komunitetin njerëzor por sidomos për rebelimin e parë antiperëndi ku shembëlltyrat e tjera të mëvonshëm nuk do të ishin gjë tjetër veçse kopje të zbehta dhe të paplota. Duke qenë vetë perëndi, ai vjen e konfliktohet me kryeperëndinë, Zeusin, jo thjesht për t’i ngritur vetes një përmendore përjetmësisht të rrejshme, (çka nuk ka ndodhur me të tjerë zotër dhe bij të perëndisë, Krisht apo Muhamet), por sepse më shumë se të gjitha hyjnitë ai ka zbuluar sekretin e madh se nuk ka jetë qiellore pa atë tokësore. Dy testamentet po aq të hershme të besimit kristian dhe të atij musliman, (si edhe të besimeve të tjera ndoshta më të hershme por më pak të populluara), me të dërguarit e tyre respektivë nuk kanë qoftë edhe një resht ngritjekrye prometheiane, megjithëse kanë të ngjizur sakrifikimin e tij për botën njerëzore. Buda, Krishti, Muhameti, të plotëfuqishëm të tjerë të perëndisë, teksa kanë përsosur misionin prometeik të shërbestarit ndaj njerëzimit, asnjëherë nuk kanë vënë në dyshim se diçka nuk shkon mirë edhe te kryezotat e tyre. Titani i mitologjisë, përveç që e cilëson Zeusin si tiran të pashpirt, përshkruan gjithashtu edhe ardhjen kriminale të tij në majë të kupolës qiellore përmes vrasjeve dhe krimeve të tmerrshme, përfshi edhe sakrifikimin monstruoz të të atit, Kronosit. 
Pra, Prometheu, duke qenë i këtyre përmasave kozmike, detyrimisht që ka trazuar shumë personalitete të letrave në të gjitha kohët. Një prej studiuesve francezë, Erik Faje, në parathënien shoqëruese të tragjedisë, përmend disa prej autorëve të mëdhenj që kanë për bazë mitin e Prometheut. “Në shekullin e dytë para Jezu Krishtit autori latin Lucius Accius, i cili pëlqente të imitonte tragjeditë e sivëllezërve të tij grekë, u pri, gjithashtu, nga figura e titanit Promethe. Lucien de Samosate, në fillimet e erës sonë mori përsëri këtë figurë, por në mënyrë satirike. Ndër shkrimtarët modernë, Volteri e rishqyrtoi atë te “Pandora”, Calderon de la Barca te “Statuja e Prometheut” e kështu me radhë gjermanët e anglezët që nga Wieland te Gëte e nga Bajroni te Shelly e që prej këtij të fundit kemi një dramë me katër akte “Prometheu i çliruar”. Ndërkaq Eskili ka një variant tjetër të pahumbur me “Prometheun e mbërthyer”, si një pjesë e një triologjie homonime ku dy prej tyre “Prometheu i çliruar” dhe “Prometheu në Olymp” u zhdukën në rrethana krejt misterioze e të pashpjegueshme së bashku me pjesën më të konsiderueshme të krijimtarisë së tij. 

2.
Kontaktet dhe pikëtakimet e Kadaresë me humbësin dhe kolosin e madh të antikitetit, Eskilin, ravgojnë çprej fëmijërisë, nga qytetlindja e autorit ku mitet dhe ndodhitë e zakonshme përziheshin krejt natyrshëm dhe pa kurrfarë sforcimi. Vargje të tëra të shkrimtarëve antikë, fragmente dramash, tragjedish e komedish, balada, legjenda, rituale dasmash e vdekjesh, histori të frikshme që ndiqnin një rrjedhë zinxhir si shtëpitë e rrasura nguc e nguc ishin atje, në kryeqendrën jugore, shqip dhe greqisht, pa të cilat s’mund të kuptohej asnjë fëmijëri. Pastaj, në moshë ta madhuar, tridhjetë e një vjeçar, Kadare do të provonte të shkruante një variant të vetin prometheian ku titani i braktisur është mbërthyer në një shkëmb kaukazian me shpretkë të zmadhuar dhe me shpresën e ardhjes së shkabës çukitëse. Shfaqja e shpendit, çukitja e shpretkës së stërmadhe liron përkohësisht Prometheun për ta degdisur në një sakrifikim tjetër. Tregimi tjetër i po atij viti, më i plotë, i strukturuar në tri pjesë si një minitriologji, do të ketë të përmbledhur krejt informacionin për mitin. Një pesëmbëdhjetë vjeçar më pas, autori do të shkruante dhe rishkruante variantin e vet të triologjisë duke parathënë krijimin e madh me parathënien eskiliane dhe përkthimin e Orestias.

3.
“Stinë e mërzitshme në Olymp” duke u fokusuar me jetët dhe punët e fuqive të tejnatyrshme do të përqëndrohet më shumë në sferën qiellore. Dukja e parë: qiell-Olymp; dukja e dytë: gjithmonë qiell; dukja e katërt: qiell; dukja e pestë: qiell-natë; dukja e nëntë: qiell-Olymp; dukja e njëmbëdhjetë: Olymp; dukja e dymbëdhjetë: Olymp, dukja e katërmbëdhjetë: Olymp. Katër skena-dukje zhvillohen në tokë (dukja e tretë, e gjashtë, e shtatë dhe e dhjetë), ndërsa kemi edhe dy dukje të tjera: njëra nëntokë (dukja e trembëdhjetë) dhe dukja e trembëdhjetë që ndodhet përsipër Olympit, në Malin e Bardhë. Pra, tragjedia shpërfaqet në katër rrafshe në funksion të zbërthimit të figurës së Prometheut. Pra kemi katër banesa të ndryshme ku perënditë dhe njerëzit lëvizin në mënyra të ndryshme: më shpejt ecin llumnajat e qënieve që e kanë një cak, vdekjen dhe më ngadalë e më e zymtë ecin zhvillimet në rrafshin qiellor ku ky cak është i panjohur. Siç ngjet me veprat e mëdha, edhe në këtë tragjedi, autori nuk rreket të shpjegojë aktin e vjedhjes së zjarrit prej Olympit dhe përçimi i tij te njerëzit, nuk i kushton vëmendje gjithashtu krimeve të kryera prej tij si gjithë hyjnitë, por duket se e fut lexuesin në një fill të mistershëm që zbulohet gradualisht nga akti në akt. Dukja e parë e dramës, megjithëse me personazhe të njohur të sferës qiellore, të krijon ndjesinë e një diçkaje të madhe që ka ndodhur apo që paralajmërohet të ndodhë. Dhe kështu akt pas akti merret vesh grindja e madhe mes Zeusit e titanit të zjarrit, por ndryshe nga çfarë është përshkruar nga autorë të mëparshëm, Kadare zbulon se dhimbjet fizike i përjeton Prometheu, ndërsa ankthi i pafund gjendet te kryezoti, Zeusi. Studiuesi i Kadaresë vëren me të drejtë se autori “na jep këtu gjithë përmasat e lirisë krijuese; ai kontrollon me kujdes të madh jo vetëm rubinetat e rrjedhjes së kohës, por edhe tri zonat e mëdha të perandorisë krijuese: sipërfaqen tokësore ku Prometheu është mbërthyer dhe ku njerëzit po qytetërohen, nëntokën, vendbanimin e zotit të Ferrit, pra themelet e botës ku është hedhur titani dhe qiellin, përmes të cilit qarkullojnë perënditë dhe shkabat… por në këtë qiell klasik është futur një nocion me kurorë misteri, ai i një qendre, instancë e lartë për të cilën s’dihet asgjë, por së cilës i binden të gjithë duke filluar nga vetë Zeusi…kemi kështu një akt të ri në hierarkinë e fuqive superiore, diku në kozmos, si për të ngritur statusin e një vrime të humbur të provincës tokësore”.

Të tjerë për Kadarenë
Një nga romancierët më të shquar të kohës sonë, në të gjithë botën dhe në të gjitha gjuhët.
Bruce Bauer, Wall Street Journal

Proza e Kadaresë vezullon me realizmin magjik të Gabriel Garsia Markesit.
Los Angeles Times Book Review

E kemi thënë më parë dhe do ta themi prapë: kur do ta njohë Stokholmi kalibrin e jashtëzakonshëm të këtij shekulli?
Figaro Litteraire, Paris

E kanë krahasuar me Gogolin, me Kafkën, me Oruellin. Por ai i Kadaresë është zë original, universal e prapë me rrënjë të thella në tokën e vet. 
Shusha Guppy, Indipendent on Sunday

Kadare është i rrahur në të gjitha dallgët e artit modern bashkëkohor. Veçse ai gëzon avantazhin e madh që kurrë të mos ketë pasur nevojë të çajë kryet për recezentët gjermanë. Ai ka mundur ta mbrojë veshjen e artit të tij nga gjithë luspat e shëmtuara të “izamve” zhurmëmëdha, aq shumë të çmuara prej doktorëve tanë të kritikës… Vepra e tij, sa ç’është ushqim shpirtëror, po aq është edhe art sublim.
Michael Kleeberg, “Die Welt”, korrik 2002

Gjëja më ideale në letërsi është kur lexon diçka të sapobotuar dhe e kupton që kjo do të bëhet klasike. Kjo gjë ideale ka për titull romanin “Përballë pasqyrës së një gruaje” dhe i përket më të madhit shkrimtar të gjallë të kohës, Ismail Kadaresë.
Guillaume Allary, “Elle”, korrik 2002

Lexuesi amerikan sapo mori në dorë romanin e ri të mrekullueshmë të Ismail Kadaresë “Lulet e ftohta të marsit”.
Jonathan Levi, “Los Angeles Times”, korrik 2002

Çdo vit, pothuaj gjatë një dhjetëvjeçari, Kadareja u ka dhënë lexuesve të vet nga një roman, që i befason dhe i shtang ata, i prek në shpirt, u ngjall ndjenja e mendime të thella… Ka ardhur koha që Kadareja ta marrë çmimin që e meriton… Jepjani Kadaresë çmimin Nobel!
Magazine litteraire”, Paris.

FAN S.NOLI: JA SI U TAKOVA ME FAIK KONICEN

by

E kam takuar Konicën për herë të parë më 1909. Ishte diçka që nuk kam për ta harruar kurrë. Më kishte shkruar nga Londra se do të vinte në Boston i veshur me kostum shqiptar. Ideja ishte që të dilte fotografia e tij në gazetë dhe të shfrytëzohej rasti për të propaganduar çështjen kombëtare shqiptare, e cila ka qenë pasioni i gjithë jetës së tij. Unë mbeta i shtangur. Si prift ortodoks i modës së vjetër, në atë kohë unë vetë mbaja nnjë mjekër të gjatë të zezë, për të cilën më duhet të pranoj se nuk u pëlqente djemve të Bostonit. E merrja me mend se sa do të dëfreheshin ata djem po të më shihnin duke ecur me një burrë të veshur me fustanellën shqiptare.
Ndonëse nuk kisha parë kurrë ndonjë fustanellë greke, një lloj fundi i balerinave. Unë isha i shkurtër e i bëshëm, Konica ishte i gjatë e i thatë, kështu që të dy do të dukeshim si Don Kishoti me Sanço Pançën të arratisur nga ndonjë cirk. Sa u habita këtë herë kur pashë se djemtë e Bostonit e harruan gjithçka lidhur me mjekrën time dhe thjesht zunë të shihnin Konicën me adhurim. Atëherë e kuptova se fustanella shqiptare nuk ishte fustanellë qesharake greke, por diçka që i ngjante kiltit të skocezëve dhe se i përshtatej shumë një burri të pashëm si Konica.Meqë ra fjala, lexuesi mund ta gjejë në librin e Konicës ndryshimin ndërmjet kostumit grek dhe veshjes shqiptare: është e vërtetë se grekët e kanë përshtatur nga shqiptarët, por ata u përpoqën ta stërhollojnë sa që e bënë një veshje grash me aq sa mundën. Veshja e Konicës nuk ishte e vetmja gjë që më habiti.
Thjesht mbeta pa mend, kur ai nisi të më “mësonte” për çdo gjë në botë. Ishte njeri me kulturë të lartë. Gijom Apoliner, një shkrimtar dhe mik i tij, e ka quajtur “enciklopedi shëtitëse” që e fliste frëngjishten si një francez. Një shkrimtar tjetër, Zhyl lë Metrë, ka shkruar për të: “Ky i huaj që e shkruan kaq mirë gjuhën tonë”.Si studiues i pasionuar i muzikës, Konica e adhuronte shumë Vagnerin. Një nga gjërat e para që bëri ai pasi u takuam, ishte të më tregonte për Vagnerin dhe operat e tij. Me këshillën e tij e pashë përherë të parë Parisfalin, kur u dha më 1910 në Boston. Në varrimin e tij, tridhjetë vjet më vonë, duke e ditur se sa shumë e donte Vagnerin, iu luta organistit të luante muzikën e Vagnerit nga kreu deri në fund.Ka disa fakte që mungojnë në librin e papërfunduar të Konicës, fakte për Shqipërinë, që i kam mësuar prej tij. Për shembull, Konica flet për krenarinë e malësorëve shqiptarë. Zonja Durham e pranon këtë në librin e saj “Brenga e Ballkanit”.
Kur përshkruan shpërndarjen e ndihmave në Maqedoni gjatë dhjetëvjeçarit të parë të shekullit të njëzetë, ajo na tregon se si gratë fshatare e rrethonin ditë e natë, duke i kërkuar ushqime dhe rroba. Ata vendoseshin rrotull shtëpisë ku banonte ajo dhe nuk largosheshin derisa të merrnin diçka. Edhe kur u shpjegoi se nuk kishte më asgjë për t’u dhënë, ato nuk shkuleshin. Kur zonja Durham vajti në Shqipëri, priste që t’i ndodhte njësoj. Për habinë e saj, askush nuk iu afrua për t’i kërkuar ndihmë.Konica përmend edhe faktin se zonja Durham ka qenë një adhuruese e madhe e amvisës shqiptare.
Ajo mendonte se vetëm amvisa holandeze mund të krahasohej me të për pastërtinë. Zonja Durham kishte të drejtë. Mjafton të shkosh për vizitë në shtëpitë e shqiptarëve në Shtetet e Bashkuara dhe mund ta shohësh dallimin ndërmjet amvisës shqiptare dhe shumë prej fqinjëve të saj që nuk janë shqiptare.Një gjë që e ka lënë jashtë Konica është fakti që fqinjët ballkanas e italianë kanë shpifur se shqiptarët janë të egër e të pamëshirshëm. Zonja Durham na thotë se kjo nuk është e vërtetë. Ajo kiste parë fshatarët siçilianë se si i rrihnin pa mëshirë kuajt dhe gomerët, por kurrë nuk kishte qenë dëshmitare se si një shqiptar rrihte një kafshë. Unë e kam vënë re edhe vetë kur kam udhëtuar me kalë në Shqipëri. Sa herë vinim te ndonjë copë rrugë e vështirë, ishim të detyruar të zbrisnim dhe kafsharët gjithnjë përdornin fjalët përkdhelëse për t’u dhënë zemër kafshëve, si për shembull: “Hajde, vëlla. Ec, or bir; Nuk është dhe kaq e vështirë. Do ta kalojmë”.
Një shpifje tjetër e përhapur nga fqinjët tanë, është se shqiptarët qenkan njerëz që nuk u shtrohen ligjeve. E vërteta është krejt e kundërt. Ata u shumë më tepër se gjithë fqinjët e tyre. Statistikat e rajoneve të policisë në qytetet amerikane ku ka shqiptarë, dëshmojnë qartë se ata janë nga grupet më të mira ndër të gjithë të ardhurit e huaj. Përvoja ime e gjatë më ka vërtetuar se shqiptarët u binden ligjeve në shqipëri po ashtu siç u binden në Shtetet e Bashkuara. E keqja është se, kur fqinjët e Shqipërisë përpiqen të shkelin tërësinë e saj tokësore, atëherë shqiptarët “e paligj” ngrenë krye.Kur përshkruan pamjet e bukura të Shqipërisë, Konica përmend shumë turistë të huaj që e kanë admiruar këte vend. Një emër, që megjithatë mungon, është ai i prozatorit, dramaturgut dhe kritikut muzikor francez, Roman Rolanit, i cili në njërin nga librat e vet flet për “kodrat e bukura të valëzuara të Shqipërisë”. Unë për vete i kam soditur nga maja e malit Tomor dhe nga kështjella e Krujës, kryeqyhteti i vjetër i Skënderbeut. Nuk kam parë gjithë jetën time gjë më të bukur.

Mjaft shtesa mund t’i bëhen kapitullit të Konicës për vetitë luftarake të shqiptarëve. Për shembull, kalorësit shqiptarë u bënë proverbialë në gjithë Europën pas vdekjes së Skënderbeut. Gjithë mbretërit dhe sundimtarët e Italisë, Francës, Britanisë së Madhe kanë marrë kalorës të lehtë shqiptarë për ushtritë e tyre. Konica më ka thënë një herë se në shekullin e shtatëmbëdhjetë, kur francezët kërkonin të lavdëronin një kalorës, shpreheshin: “E nget kalin si një shqiptar”.

Kemi disa dokumente italiane, që flasin për kalorësinë shqiptare dhe që na shpjegojnë se si Skënderbeu e shpëtoi mbretin Ferdinand të Napolit me kalorësinë e vet të lehtë. Sipas dëshmisë së historianëve bashkëkohës, Ferdinandi e kishte humbur davanë kur e braktisën banorët feudalë dhe u bashkuan me Rene Anzhuanë, që ishte rivali i tij francez dhe që pretendonte fronin e Napolit.
Dihet mirë se ushtritë mercenare të Rilindjes asnjëherë nuk bënë ndonjë betejë të vërtetë. Ata kujdeseshin jo për lavdinë ushtarake, por për pagat. Zakonisht krijohej një komitet i përbashkët i të dy ushtrive rivale dhe vendoste kush do të shpërblehej me fitoren. Për shembull, kur njëra nga ushtritë kundërshtare kishte epërsi të padyshimtë si numër, asaj i jepej fitorja pa e zgjatur shumë. Kur ushtritë ishin të barabarta nga numuri dhe komiteti nuk mund të merrte vesh se cila palë mund të fitonte, atëherë kurdisej një betejë e shtirë, në të cilën nuk dëmtohej ose nuk vritej askush, me përjashtim të ndonjë aksidenti. Por kjo manovër shërbente për të ndihmuar komitetin e përbashkët që të merrte një vendim.
Diçka e ngjashme ndodhi kur skënderbu zbriti në Itali me kalorësinë e vet të lehtë.
Komandanti i ushtrisë kundërshtare konti Piçinino dhe Skënderbeu rregulluan një betejë të tillë të shtirë për të parë se cila nga të dy ushtritë do të kishte më shumë shanse për të marrë fitoren. Dy reparte të zgjedhura nga ushtria shqiptare dhe italiane bënë një paraqitje të kalorësisë dhe të aftësisë luftarake. Shqiptarët e fituan ndeshjen dhe kështu u mbyll gjithë kjo histori. Italianët asnjëherë më nuk e kundërshtuan epërsinë e kalorësisë shqiptare. Natyrisht, me turret ishte një pun krejt tjetër. Atëherë Skënderbeut i duhej të bënte beteja reale dhe të arrinte fitore reale. Turqve nuk u bënte përshtypje asnjë paradë.
Skënderbeu ka qenë, padyshim, një gjeneral i madh dhe ai meriton nderime të mëdha për kryqëzatën e tij heroike kundër turqve. Por ne nuk duhet të harrojmë se edhe ushtarët e tij meritojnë pjesën e tyre të nderit. Kryengritja shqiptare e viteve 1910 – 1912 kundër turqve tregoi se luftëtarët e çetave shqiptare ende e ruanin trimërinë dhe forcën e gjallë që kishin dëshmuar në kohët e vjetra në Skënderbeun. Vetëm për vetëm ata i mundën turqit, marshuan në Selanik dhe e detyruan qeverinë turke t’u jepte autonominë. Pas disa muajsh iu desh gjithë kombeve të Ballkanit që të bashkoheshin për t’i mundur po ata turq. Më 1920 atje u përsërit po ajo histori e përjetshme.
Shqipërinë e kërcënonte copëtimi. Italia kishte pushtuar Vlorën dhe prapatokën e saj deri në Gjirokastër. Fqinjët e tjerë kërkonin copat e tyre sipas traktatit të fshehtë të vitit 1915. Vetëm një zë u ngrit për të kundërshtuar, ai i president Wilson. Por ai mjaftoi për të ngritur kombin. Malësorët shqiptarë të bregdetit jugor qenë të parët që u ngritën, pastaj i ndoqën edhe të tjerët. Brenda pak muajve italianët u hodhën në det dhe u detyruan ta linin Vlorën dhe rrethin e saj. Rreth njëzetë vjet më vonë, më 1940 grekët, pothuaj shtatë herë më të shumtë si numër sesa shqiptarët, nuk mundën ta përsëritnin këte marifet, ndonëse kishin mbështetjen e flotës angleze dhe të forcave ajrore angleze, që i penguan italianët të sillnin përforcime.
Tani disa fjalë për vendin e Konicës në historinë e Shqipërisë së sotme. Si mysliman dhe si përkrahës i një familjeje të vjetër aristokratësh nga Shqipëria e jugut, Konica kishte të gjitha mundësite që të fitonte poste të larta në Perandorinë Turke, ku Shqipëria bënte pjesë, që pas vdekjes së Skënderbeut. Në të vërtetë, shumë shqiptarë të tjerë gjatë shekujve ishin ngjitur në postet më të larta të Perandorisë Turke. Për shembull, kur Konica ishte i ri, Vezir i madh ose kryeministri i Perandorisë Turke ishte Ferid Pasha, një shqiptar nga Vlora.
Por kjo karrierë nuk e tërhiqte Konicën. Ai mendonte se misioni i tij ishte të luftonte për pavarësinë e Shqipërisë. Nga viti 1897 deri më 1912, dy nga pionierët më të shquar të pavarësisë së Shqipërisë kanë qenë Konica dhe Shahin Kolonja, botuesit e dy revistave shqiptare, që dolën jashtë: “Albania” dhe “Drita” përkatësisht.
Gjatë sundimit turk shqiptarët kishin harruar gjithçka për lavdinë e tyre të kaluar nën Skënderbeun. Konica ka qenë njeriu që e rizbuloi dhe e popullarizoi Skënderbeun e flamurin e tij, shqipen e zezë dy krenare në një fushë të kuqe. Ky flamur u bë simbol i pavarësisë kombëtare dhe më në fund u ngrit në Vlorë më 1912 nga Ismail Qemali kur Shqipëria u shpall shtet i pavarur.
Konica është quajtur si krijuesi i prozës moderne shqipe. Kur unë vendosa të bashkohesha me kryqëzatën për pavarësinë e Shqipërisë, e para gjë që më bëri përshtypje ishte mungesa e plotë e veprave letrare shqipe me vlera artistike. Por kur vajta në Egjipt më 1903, një atdhetar shqiptar, Spiro Dineja, më dha vëllimet e revistës “Albania” nga viti 1897 deri më 1903. I lexova të gjitha nga faqja e parë deri tek e fundit dhe atëherë e mësova se në shkrimet e Konicës ne e kishim atë që na duhej: letërsinë e mirë shqipe. Për më tepër, Konica zbuloi dhe popullarizoi shqiptarë të veprimtarisë letrare si Kristofordhi,
Mitkoja, Fishta dhe Zako Çajupi. Me këshillën dhe udhëzimet e tij unë përktheva disa vepra nga Shekspiri, Ibseni, Edgar Alan Poeja dhe Don Kishotin e Servantesit. Të gjithë autorët shqiptarë që vijnë pas Konicës janë nxënësit e tij, duke përfshirë dhe shkruesin e këtyre radhëve.

PERSEKUTIMI I SHKRIMTAREVE DHE ARTISTEVE NGA DIKTATURA KOMUNISTE

by

Nga Visar ZHITI/

Ka patur një kohë paradoksale, të pabesueshme dhe të rëndë, aspak të largët, madje ngjitur me tonën si pas një muri tashmë të shembur, kur në Shqipëri dënoheshin shkrimtarë e artistë, libra, lexues, drama, festivale këngësh, ngrehin bibliotekash, madje dhe vetë metafora, edhe pse duket e pamundur të arrestohet një figurë letrare, duke shkuar deri në dënime varre shkrimtarësh. 
Goditeshin vandalisht realiteti përballë dhe kolonat e traditës, gjithçka që dilte kundër sundimit të fitimtarëve të pasLuftës II Botërore, utopisë së tyre me doktrinë gjysmake, socializmit real, asaj diktature që gjakonte me gjak të krijonte rendin e ri të njeriut të ri. Dhe më përpara se të hapeshin universitete, u hapën burgje.
Shqipëria ishte vendi më i vogël në perandorinë komuniste me diktaturën më të madhe në Europë, ku u provuan të gjitha: komplotet e heshtjes vrastare, zhbërjet, larje kolektive trush, internime, burgosje, pushkatime, madje dhe krijuesi suprem, vetë Zoti, u ndalua, pasi u shembën tempujt e besimeve dhe kulteve.
Ndërkohë diktatura kultivonte shkrimtarët e saj, artistët e vet dhe i mirëmbante ata ashtu si policinë, fabrikat apo fermat, ndërkaq duke bërë zëvendësimin e Zotit me vetveten dhe kishat e xhamitë me komitetet e partisë dhe ekzekutive. Në fund të fundit, dhuna permanente ushtrohej po me intelektualë, jo vetëm me policë, me propagandistë, me shkrimtarë dhe veprat të tyre në shërbim të ideokracisë dhe sistemit totalitar. 
Njohja e së keqes, studimi i saj tani, institucioni i kujtesës janë të domosdoshëm, për t’u njohur e kaluara, historia jonë dhe e vërteta jonë, pra vetja si individ dhe kolektiv, që shumëçka të shndërrohet në përvojë dhe vizion, me qëllim që të mos përsëriten diktaturat dhe e ardhmja të bëhet sa më shpejt e tashme. 
Kundërshtimet e mëdha, ndarjet, disidenca, martirizimet, revoltat, diksioneri i qëndrestarëve, deri dhe te viktimat, jo vetëm që meritojnë nderim, por shërbejnë dhe si mësim i mekanizmit të madhërishëm të kundërveprimit ndaj makinerisë së përbindshme të dhunës dhe tjetërsimit çnjerëzor. Të kujtojmë. Kemi 20 vjet që kujtojmë me mençuri, duke (ri)edukuar kohën tonë.
Fitimtarët e tmerrshëm
Menjëherë sa erdhën në pushtet fitimtarët, pas 1944, teatrot dhe kinematë ekzistuese i shndërruan në salla gjyqesh. Në skenën e Teatrit Kombëtar u vendos trupi gjykues, jo me aktorë, por me komisarë dhe komandantë të luftës, përballë intelektualë, deputetë, gazetarë e shkrimtarë mes tyre, patriotë, etj., ata që ishin kundërshtarë, por që sistemi i shihte dhe i trajtonte si armiq që duheshin vrarë. Në llozha të teatrit rrinte Enver Hoxha, ndiqte gjyqin dhe ndoshta, teksa dora zgjatej për monoklin, kapte revolverin. Në altoparlantët jashtë në rrugë dëgjohej gjyqi si gjëmim, formë e re kërcënimi. Dënohen me pushkatim: Kol Tromara, Alizoti… Hurshiti… Konstandin Kote… Leka, Merlika, Golemi… Terenc Toçi, Zef Kadarja… Borshi… Valteri… Omari… Cani… Përmeti, Daut Çarçani, Gustav Mirdashi… 
Me burgime të rënda: Koço Kota, Vrioni… Cara, Leskoviku… Jakov Mile, Mihal Zallari, Lazer Radi… Gjergj Bubani, Libohova… etj., etj. Duartrokitje si batareja e plotonit të pushkatimit. Vazhdojnë vrasjet: Dom Ndre Zadeja… Intelektuali i lartë Xhevat Korça vendos të vdesë në burgun e Burrelit me grevë urie, e para grevë në komunizmin e këtushëm. 
Ndërkaq poetit Gjergj Fishta, i cilësuar si “Homeri i fundit”, madje i propozuar dhe për Çmimin “Nobel”, do t’i prishin varrin dhe do ia hidhnin eshtrat në lumin Drin. Ngaqë kishte qenë prift antibolshevik dhe nacionalist, s’duhej të ishte as i vdekur.
Edhe autori i romanit të parë shqiptar Dom Ndoc Nikaj u fut në burg në moshën 82-vjeçare si kundërshtar i regjimit dhe vdiq po në burg pas 5 vjetësh. Dhe tragjediani Ethem Haxhiademin e helmojnë një javë para lirimit. Edhe dramturgu tjetër Krist Maloku vdes në burg.
Madhështia e qëndresës
Megjithatë “Shqipëria që shtypej” ruajti dinjitetin, guxoi dhe u ngrit. Kryengritja e Postribës më 1946. Këtu u kap dhe poeti Martin Camaj, që do të arratisej për në Gjermani, sipas dëshmisë së poetit të burgosur politik Pano Taçi. 
Vetëm 19 ditë ishte ajo që bota e quan Revolucioni hungarez i 1956-ës, ndërsa maleve të Shqipërisë do të vazhdonin të qëndronin me armë në dorë Gjomarkajt, Mirakajt, Bajraktarët, Kolët, Sulkurtët, Merlikajt, Kazazët, Lleshanakët dhe betejat e tyre do të zgjasnin 10 vjet. Përrenjtë sillnin dhe gjakun e tyre. 
Në burg çuan dhe autorin e librit të parë me kritika, shkrimtarin Mitrush Kuteli, themelues i tregimit modern shqiptar së bashku me Ernest Koliqin, por ky i dyti i shpëtoi dënimit, u arratis në Itali, ku themeloi në Romë katedrën universitare të gjuhës dhe letërsisë shqipe. Por në atdhe u dënua vepra e tij, u ndalua dhe dënohej lexuesi i tyre. Po edhe ai i dënoi diktaturën komuniste duke shkruar dramën e mrekullueshme “Rrajët lëvizin”, ku si një antioruellian, me të cilin ishte moshatar, parashikoi, si asnjë shkrimtar tjetër, rënien e komunizmit, që e filloi tatëpjetën pothuaj kur ai e profetizoi. 
Edhe gruan e parë shkrimtare, Musine Kokalari, e lauruar në Romë, disidenten e parë grua në të gjithë perandorinë komuniste, themeluese e një partie demokratike, e burgosën, më pas e internuan, punoi si punëtore në ndërtim dhe vdiq e vetmuar, ndërsa kamioni i llaçit, pa funeral, e hodhi në gropën e hapur për të.
Poeti dhe studiuesi, profesor Arshi Pipa, kundërshtar i hapur, pasi doli nga burgu, u arratis bashkë me poezitë e tij, i kishte shkruar fshehurazi në letra të holla cigaresh, i gjithë libri ishte më i vogël se një kuti shkrepseje. E botoi në Romë më 1959. 
Në burg futën dhe drejtorin e parë të radios shqiptare, gazetarin dhe përkthyesin, Gjergj Bubani. Edhe autori i operas së parë që u vu në skenë pas luftës, Preng Jakova, pasi i vranë vëllanë si kundërshtar, kurse atë e liruan si moshë e vogël, do të mbetej gjithë jetën me maninë e persekutimit derisa vrau veten. 
Në burg ishin përkthyesit e mëdhenj të Homerit, Dantes. I Shekspirit nuk u kthye kurrë nga Amerika.
Shkrimtari Kasëm Trebeshina, “më i njohuri i të panjohurve” siç e ka cilësuar përkthyesi i tij në gjermanisht, Hans Joackim Lancksh, ende nuk e ka botuar dot të plotë veprën e tij të shkruar burgjeve dhe internimeve. Ai luftoi si partizan, por u nda nga diktatura e fitimtarëve, madje la studimet përgjysmë në Bashkim Sovjetik se u neverit nga realizmi socialist dhe e kthyen në atdhe si të çmendur. Kundërshton që të votojë dhe kërkon t’i jepet leje të ikë nga Shqipëria. Meqenëse çmendina ishte më e mirë se burgu, Trebeshinën e fusnin herë pas here në burg, por ai nuk nënshtrohej dhe as sot nuk i ka ikur zemërimi me të gjithë. U lodh së qeni shqiptar dhe befas shpallet se është turk. 
Siç thashë, këtu dënoheshin dhe libra, edhe kur ishin letërsi e përkthyer po nga vetë sistemi, ndaloheshin sipas konjukturave për shembull, Remarku, Hemingueji, Shollohovi, Mopasani, madje dhe Go Mo Zho, etj., nxirreshin nga qarkullimi për arsye ideologjike dhe bashkë me libra të tjera nga letërsia shqipe, të traditës ose të porsabotuar gabim dhe çoheshin në fabrika për t’u ricikluar në letër. Ndodhte që punëtorët vidhnin ndonjë, unë ende ruaj libra të tillë në bibliotekën time, nuk m’i gjetën kur më arrestuan dhe mua për metaforat, se nuk lejohej hermetizmi i tyre, shumëkuptimësia e dëmshme, se përçonte ide të fshehta kundërshtuese. Më dënuan me 10 vjet burg. Aktekspertizuesit e poezisë time ishin dy anëtarë të Lidhjes së Shkrimtarëve, që zbuluan se nxinin realitetin dhe shpesh aludonin hapur kundër udhëheqjes së partisë dhe sistemit socialist. 
Perspektivë dhe retrospektivë:
I ndihmuar nga distanca kohore dhe nga vizionet e reja që të jep liria, unë them tani se shkrimtarët dhe artistët shqiptarë kanë qenë të dënuar në mënyrë gjenerale: një pjesë e ndjeshme, si kundërshtarë, duke i futur burgjeve, duke u ndaluar veprën dhe duke mos i lejuar të shkruajnë a vrarë dhe pjesa tjetër u mbyllën në metodën e realizmit socialist, duke krijuar letërsi propagandistike, mashtruese dhe lajka për sistemin, derisa u tjetërsuan, në viktima fatlume, po i quaj. Mediokriteti kështu ishte dënim po aq i rëndë, por për letërsinë dhe kulturën, jo për autorët e tij të privilegjuar. 
Prandaj dhe poeti qiellor shqiptar, liriku i mrekullueshëm Lasgush Poradeci vendosi të mos shkruante më. Ai thuri poemën e mallkuar të heshtjes së vet dhe për të mbijetuar, përkthente Gëten, Hajnen, Pushkinin, por edhe Brehtin. Nga klasikët e vdekur lejohej ndonjë gjë. Madje një hebre shqiptar, Robert Shvarc, guxoi dhe përktheu nga Brehti “Marshi i viçave” si i shkruar posaçërisht për këtu: Dhe viçat pas daulles/ hedhin çapin/ lëkurën për daulle/ vetë e japin.
Është paradoksale dhe shtirje naive të besosh që në dikturë, me mungesë të tmerrshme lirie, mund të bëhen vepra të mëdha. Regjimet totalitare e racionojnë lirinë ashtu si ushqimet e përditshme. Cave ua heqin lirinë fare dhe ndocave, të përzgjedhur dhe këta, u japin më tepër se racioni. Pse? Që të shkruajnë për të bërë alibinë e diktaturës ndaj botës jashtë dhe ndaj së ardhmes. Pati shkrimtarë në komunizëm që ditën ta shfrytëzojnë këtë kusht dhe kjo është arsyeja kryesore që dhe në diktaturë arrihen të bëhen vepra jetëgjata, të cilat ndodhte t’u jepeshin që t’i përkthenin të burgosur pa emër dhe shteti ua ofronte që të botoheshin në vende të tjera si maskë politike e diktaturës, që ajo të mos dukej aq e keqe. Dhe shpenzimet merreshin nga puna e papaguar e të burgosurve nëpër minierat infernale, ku ishin dhe kolegë të tyre, por me shenjën minus. 
Me shpërbërjen e perandorisë komuniste dhe me rënien e diktaturave të saj, Shqipëria zbuloi një letërsi tjetër, e rroposur, që vinte nga nëntoka, por që dukej se kishte dalë të priste në të ardhmen. Letërsia tjetër po sillte dëshminë e saj dhe vlera artistike të tjera dhe nuk kërkoi të përzërë ç’ka qenë vlerë, por për të sjellë vetveten. Dolën vepra nga burgjet, erdhën nga balta e internimeve, i nxorën nga sirtaret e brejtur nga koha. Shqipëria e mrekulluar pa se paskësh patur, edhe pse ilegale, disidencë, kundërshtarë, martirë, jo vetëm viktima, të cilat edhe ato ndërgjegjësoheshin në burg. 
Persekutimi frymëzoi dhe tragjeditë e antikitetit grek e shkrimet e shenjta.
Na trondit së thelli aq sa revoltat ajo që kanë shkruar poetët e pushkatuar, aq të rinj në moshë, Trifon Xhagjika, që pasi recitoi në gjyqin e tij “Atdheu është lakuriq”, në fjalën e tij të fundit kërkoi, si altilier që ishte, një top, që t’i binte Komitetit Qendror. Poeti Bedri Blloshmi edhe para pushkatimit refuzoi kërkesën për t’u bërë bashkëpunëtor, më mirë baltë, u tha, se sa me ju. I varuri i fundit në perandorinë komuniste është bashkëvuajtësi ynë Havzi Nela, ai kishte shkruar në burg poezi për Helsinkin dhe të drejta e njeriut, kur këtu jashtë burgut nuk i dinin ç’ishin këto.
I burgosuri politik Astrit Delvina ka ende romane në dosjet e Ministrisë së Punëve të Brendshme, si dhe polemikat e tij kundër socrealizmit në hetuesi. Por ai ka vdekur që t’i kërkojë dhe në vendin tonë të vdekurit harrohen shpejt. 
Letërsisë shqipe iu shtuan veprat monumentale të kujtesës të At Zef Pllumit dhe Amik Kasoruhos, nga Fatos Lubonja e Marsen Bungo, nga Pjetër Arbnori e Agim Musta, Engjëll Çoba e Spartak Ngjela, Jorgo Bllaci e Pano Taçi, Petrit Kalakulla e Zyhdi Morava, Ahmet Kolgjini, Ylber Merdani e Leka Tasi, Frederik Rreshpja, Henrik Gjoka e Eugjen Mërlika, Gëzimët, Çela e Medolli, vëllezërit Çoku, që ishin bashkë në burg me një prangë dorë më dorë.
Dolën nga varret e heshtjes poezitë moderne të ish-të burgosurit Zef Zorba dhe komeditë e ish-të burgosurit tjetër Hekuran Zhiti. Edhe vepra madhore shkencore e Profesor Kolec Topallit, por edhe lutjet e shenjtores tonë Nënë Tereza…
Emra, emra, emra, emra një apel i hatashëm. Unë kam nxjerrë 201 emra shkrimtarësh dhe artistësh të dënuar, 43 në Kosovën e pushtuar, pra sa 1/5, kurse në Shqipëri më shumë se aq u pushkatuan, edhe gra si shkencëtarja që kishte studiuar në Torino, zonja Sabiha Kasimati. Në Kosovë u vranë vetëm 15, shumica në luftën e 1999, është fjala për shkrimtarë e artistë, kur dhe një njeri është shumë. 
Ndërkaq në Shqipëri po ndodh një dukuri e çuditshme, nëse trashëgohej dënimi si një pasuri e patundshme si për shembull, at e bir, Lazër dhe Jozef Radi, bij të dënuarish po tregojnë tani për burgun, kur shkonin të takonin prindërit si shkrimtari Agron Tufa, poetja Luljeta Lleshanaku, studiuesi Leka Ndoja, Ron Kubati dhe Ornela Vorpsi përtej detit në Itali.
Edhe unë arrita të nxjerr poezi nga burgu, botova dhe të tim eti duke besuar se po vëmë gurët tanë në këtë mozaik marramendës, që nuk është më i nëndheshëm. 
Ringjallje e quan në një nga veprat e tij historiani-shkrimtar, Uran Butka, që bashkë me Pjetër Pepën kanë zhvarrosur histori kombëtare. Por mjerisht kurrë nuk do të vijë dot ajo që nuk u la të bëhej nga jetët e ndërprera, kultura jonë do të ketë brenda një si varrezë të madhe kolektive. Koha do ta kujtojë gjithmonë që është vrarë kohë njerëzore: 
Në Shqipërinë e diktaturës socialiste shqiptarët bënë: 914.000 vjet burg dhe 256.146 vjet internim, pra më shumë se 10 mijëvjeçarë dënim. Kurse koha pas pushkatimeve është e pamatshme, llahtar me shenjën infinit.
I vetmi ngushëllim është mospërsëritja e tyre. 

LISTA IME ME TË DËNUAR, SHKRIMTARË E ARTISTË: 

1. Arbnori Pjetër – shkrimtar
2. Ahmeti Sadri – piktor, poet
3. Ajazi Beqir – historian
4. Ajazi Namik – kineast (i biri)
5. Aliaj Kujtim – poet
6. Aliko Tomorr – studiues
7. Andoni Sotir – shkrimtar
8. Araniti Mit’hat – shkrimtar, shqipërues
9. Agolli Telat – artist cirku
10. Bego Medin – gazetar, kineast
11. Belishova Bardhyl – studiues
12. Berberi Abdulla – prozator
13. Biba Eqerem – shqipërues
14. Bishqemi Osman – shkrimtar
15. Bllaci Jorgo – poet, shqipërues
16. Blloshmi Bedri – hulumtues
17. Boriçi Nuredin – shkrimtar
18. Bubani Gjergj – gazetar, shqipërues
19. Bungo Makensen – shkrimtar
20. Burimi Luan – poet
21. Bushati Ahmet – prozator
22. Cangonji Abdullah – piktor
23. Çela Gëzim – tregimtar
24. Çobani Ron – kritik
25. Çoku Bedri – prozator
26. Çoku Zeus – poet (vëllai)
27. Çomo Drita – poete
28. Culaj Caf Jonuz – prozator 
29. Dashi Veniamin – përkthyes
30. Deda Guljelm – shqipërues, kritik
31. Delvina Astrit – shkrimtar
32. Dema Mark- shqipërues, studiues
33. Dine Dine – kritik letrar
34. Dizdari Tahir – shqipërues, orientalist
35. Donat Kurti – at, etnograf, kompozitor
36. Dushi Kin – shkrimtar
37. Dushi Mark – folklorist, gjuhëtar
38. Dyrzi Inga Tarasova – studiuese, stiliste
39. Dyrzi Valer Tarasov – piktor (i biri)
40. Farka Ismail – inxhiner-shkencëtar
41. Filaj Luigj – muzikolog
42. Filipeu Fotaq – muzikant, kompozitor
43. Fishta Bashkim – prozator
44. Fishta Filip – studiues, kritik
45. Floqi Kristo – dramaturg, shqipërues
46. Frashëri Anton S. – shkrimtar
47. Furxhi Dhimitër – aktor estrade
48. Gardini Giacomo – at, italian, studiues 
49. Gazulli Nikollë – gjuhëtar
50. Gjeçi Pashko – shqipërues
51. Gjergo Edison – piktor
52. Gjergji Kolec – shkrimtar
53. Gjini Miho – kritik teatri
54. Gjini Pjetër – poet, kompozitor
55. Gjoka Henrik – shkrimtar
56. Gjolaj Konrad – at, shkrimtar
57. Golemi Ahmet – shkrimtar
58. Greblleshi Mustafa – shkrimtar
59. Gruda Zef – kompozitor
60. Gumeni Daut – poet
61. Haçi Beqir – poet
62. Hakiu Nexhat – poet 
63. Hamiti Agim – shkrimtar 
64. Hamzaraj Ventigjar – shkrimtar
65. Harapi Mark – at, shkrimtar, shqipërues
66. Hasanaj Ibrahim – poet bektashian
67. Hasanaj Xhevdet – folklorist
68. Hisku Halida – këngëtare
69. Hyseni Bajram – poet
70. Ilia Frano (Dom) – folklorist
71. Jakova Prenk – muzikant,
72. Jakova Tuk – gazetar
73. Jubani Simon, dom – studiues i letërsisë 
74. Jero Minush – kritik teatri
75. Kabashi Leon – at, piktor ikonograf
76. Kaçaj Lluk – këngëtar opere
77. Kalakulla Uran – shkrimtar
78. Karma Gjon – at, folklorist
79. Kaso Tanush – shkrimtar 
80. Kasoruho Amik – përkthyes, shkrimtar
81. Kati Vasil – shkruan kujtime 
82. Koçi Mandi – kineast
83. Kodra Lame – poet, përkthyes
84. Kokoshi Kudret – poet, përkthyes 
85. Kolgjini Ahmet – poet
86. Koliqi Mikel – at, kompozitor, kardinal
87. Komnino Gjergj – poet
88. Kostreci Uran – poet
89. Kotani Niko – studiues 
90. Kote Nikolla – përkthyes
91. Kuteli Mitrush – shkrimtar, shqipërues
92. Kripa Reshat – shkrimtar 
93. Kuqi Pirro – poet
94. Lala Dhimitër – kineast
95. Lamaj Fatmir – publiçist
96. Lamaj Klito – publiçist
97. Laze Halil – shkrimtar, gazetar
98. Leka Dhora – kompozitore
99. Leka Zef – kompozitor
100. Luarasi Mihallaq – regjisor
101. Lubonja Fatos – shkrimtar
102. Lubonja Liri – autore kujtimesh (e ëma)
103. Lubonja Todi – autor kujtimesh (i ati)
104. Luci Namik – studiues shkencor nga Kosova
105. Maluka Luan – regjisor
106. Marko Petro – shkrimtar
107. Marko Jamarbër – poet (i biri)
108. Martini Viktor – prozator 
109. Mazreku Filip – at, muzikolog
110. Mazreku Nikollë (Dom) -studiues
111. Medicina Maria (Dvorani) – shkrimtare 
112. Medolli Gëzim – poet
113. Mëhilli Xhavit – pedagogjist 
114. Merdani Sherif – këngëtar
115. Merdani Ylber – poet
116. Merlika Elena Gjika – studiuese
117. Merlika Eugjen – shkrimtar (i biri)
118. Mëshkalla Pjetër, at- poet, teolog
119. Miçaço Dionis – publicist
120. Mirakaj Lek – gazetar
121. Mishtari Loni – shkrimtar
122. Morava Zydi – shkrimtar
123. Moreka Llazar – kompozitor
124. Mulleti Tanush – gazetar 
125. Murati Kujtim – poet
126. Musta Agim – historian
127. Myftari Bedri – shkrimtar
128. Myftiu Luan – tregimtar, eseist
129. Myftiu Mehmet – shkrimtar
130. Namik Ajazi – kineast
131. Ndoja Mark – poet, shqipërues
132. Ngjela Spartak – prozator
133. Nika Ndoc – shkrimtar
134. Dakaj Nikollë – shqipërues, poet
135. Ogranaja Zhaneta – poete
136. Oseku Ali – piktor
137. Paçrami Fadil – dramaturg
138. Palaj Bernardin – at, shkrimtar
130. Peci Gaqo – prozator 
140. Peçi Gjergj – poet 
141. Pengili Natalia Arkadij Rozengolc – përkthyese 
142. Pervizi Lek – piktor
143. Peshkëpia Gëzim – prozator
144. Perdoda Ernest -poet
145. Pipa Arshi – shkrimtar
146. Pllumi Zef – at, studiues, shkrimtar 
147. Prifti Leonard – studiues, psikolog
148. Prodani Medi -kitarist 
149. Radi Lazer – shkrimtar, përkthyes
150. Radi Jozef – poet (i biri)
151. Rafaeli Stavri – këngëtar opere
152. Rakipaj Maksim – përkthyes
153. Ratkoceri Gani Demir – prozator 
154. Repishti Sami – eseist, historian
155. Reshpja Frederik – poet
156. Resuli Kapllan – shkrimtar
157. Riza Selman – gjuhëtar, albanalog
158. Rrapaj Mero Fatos – folklorist
169. Sadiku Hito – poet (sekretar i Faik Konicës)
160. Selfo Halit – shqipërues
161. Shehu Bashkim – shkrimtar
162. Shehu Mehmet (Tepelena) – studiues 
163. Sheldija Gjush – folklorist
164. Shllaku Gjon – shqipërues
165. Simoni Zef – at, studiues
166. Sirdani Marin – at, historian, studiues
167. Skanjeti Marin – shkrimtar
168. Skura Gani -poet
169. Sokoli Ramadan – muzikolog, folklorist
170. Spahiu Islam – shqipërues
171. Starova Dylber – muzikant
172. Stratobërdha Viktor – regjisor, kineast
173. Taçi Anastasia – librare, studiuese
174. Taçi Pano – poet
175. Tase Leka – instrumentist, shkrimtar
176. Tasi Akile – gazetar
178. Tasi Koço – gjuhëtar
179. Tasi Napolon – shqipërues
180. Titani Gjergj – poet 
181. Toto Leka – dramaturg
182. Trebeshina Kasem – shkrimtar
183. Vako Milto – dirigjent kori
184. Vaqari Selman – shkrimtar
185. Varfi Andrea – poet
186. Vasija Ndoc – shkrimtar
187. Velaj Petrit – shkrimtar
188. Velo Maks – arkitekt, shkrimtar
189. Volaj Viktor – at, studiues
190. Vrioni Hazis – shqipërues
191. Vrioni Jusuf – përkthyes
192. Vullkani Robert – përkthyes, kritik
193. Xhaferri Astrit – tregimtar. 
194. Xhuvani Visaroin – teolog, gjuhëtar
195. Zallari Mihal – publicist, shqipërues 
196. Zeka Aleksandër – poet
197. Zezaj Gjovalin – studiues 
198. Zhiti Hekuran – dramaturg, aktor
199. Zhiti Visar – shkrimtar (i biri)
200. Zorba Terezina Pali – aktore 
201. Zorba Zef – poet, regjisor (i shoqi)

nga Lega në Prishtinë:

1. Abazi Hajdin (Lum Haxhiu) – poet, publicist
2. Avdyli Merxhan – poet
3. Beqiri Azem – poet
4. Brovina Flora – poete
5. Buja Ramë – publicist
6. Bytyçi Sali – poet, studiues i letërsisë
7. Ceraja Jakup – poet
8. Çuni Martin – poet, publicist
9. Demaçi Adem- shkrimtar
10. Demolli Arif – shkrimtar
11. Dervishi Teki – shkrimtar
12. Fetiu Sefedin – kritik letrar, prozator
13. Gashi Adem – poet
14. Gërvalla Zeqir – poet 
15. Hajrizi Mehmet – publicist
16. Halimi Bedri – poet
17. Hasani Nait – poet
18. Haxhaj Ardian – poet, prozator
19. Haziri Ramadan – shkrimtar
20. Hyseni Hydajet – poet, publicist
21. Kelmendi Ramiz – shkrimtar 
22. Kosumi Bajram – poet dhe publicist
23. Krasniqi Jakup – publicist (historian)
24. Kryeziu Ekrem – dramaturg
25. Kurti Albin – gazetar
26. Matoshi Halil – poet
27. Musliu Beqir – poet, shkrimtar 
28. Novosella Selatin – publicist
29. Nura Xajë – poet
30. Radagoshi Kadrush – shkrimtar
31. Ramadani Sali – poet, publicist
32. Rogova Muhamet – pedagog, publicist
33. Riza Selman – gjuhëtar, albanalog*
34. Rrustemi Sabit – poet 
35. Sadiku Rrahim – poet, gazetar
36. Selmanaj Rasim – poet
37. Shatri Xhafer – publicist (më pas i arratisur)
38. Sinani Ramadan – poet
39. Smajli Rexhep – akademik
40. Syla Ismail – poet
41. Ukaj Vezir – poet
42. Vinca Agim – poet, studiues.
43. Zyberaj Bedri – poet, publicist

VARREZA MONUMENTALE
në letërsinë shqipe: 
të pushkatuar, varur, vdekur në tortura,
pa varre:

1. Blloshmi Vilson – poet, përkthyes, pushkatuar
2. Bonati Jul – imzot, përkthyes, pushkatuar 
3. Çela Beqir – poet, pushkatuar 
4. Çika Nebil – gazetar, pushkatuar
5. Çuçia Gasper – muzikant, pushkatuar 
(akuza: falsifikim parash) 
6. Çuni Sem Mark – stilist, pushkatuar 
7. Deda Simon – shqipërues, vdekur në burg 
8. Draçini Qemal – kritik, vdekur në burg 
9. Dushi Mark – folklorist, arkeolog
10. Falla Dhimitër – përkthyes, pushkatuar
11. Haxhiademi Et’hem – dramaturg, vdekur në burg
12. Gazulli Nikollë – at, gjuhëtar, vdekur në hetuesi
13. Gruda Pjetër – aktor, vdekur në kamp 
14. Ivanaj Mirash – poet, studiues, ministër i Arsimit,
vdekur në burg
15. Idrizi Sulejman – gjuhëtar, vdekur në burg
16. Janina Myqerem – përkthyes, vdekur në burg
17. Fundo Zai – poet, filozof, masakruar
18. Kasimati Sabiha – shkencëtare zoologe, pushkatuar
19. Kokalari Musine – shkrimtare, vdekur në internim, pas burgut.
20. Kokalari Muntazi – botues, pushkatuar (vëllai Musinesë)
21. Kokalari Vesim – botues, pushkatuar (vëllai Musinesë)
22. Kokalari Syrja – pedagog, pushkatuar (kushëriri)
23. Kokalari Salim – studiues, pushkatuar
24. Kokomani Fadil – gazetar, pushkatuar 
25. Koprencka Xhelal – poet, pushkatuar
26. Leka Genc – poet, pushkatuar
27. Korça Xhevat – studiues, historian, vdes me grevë
urie në burg
28. Lezho Vangjel – gazetar, pushkatuar 
29. Mala Zef – drejtor biblioteke, vdekur në burg
30. Nela Havzi – poet, varur
31. Omari Gramoz – fizarmonikist, pushkatuar
32. Panariti Qani – përkthyes, pushkatuar
33. Pantalia Gjon – regjisor, vdekur në hetuesi 
34. Peshkëpia Manush – poet, pushkatuar
35. Pipa Myzafer – gazetar, kritik, vdekur në hetuesi
36. Prennushi Vinçenc – poet, vdekur në tortura
37. Shantoja Lazër – (Dom) shkrimtar, pushkatuar
38. Toçi Terenc – gazetar, historian, pushkatuar
39. Tushi Vangjush – piktor, vdekur në burg
40. Xhagjika Trifon – poet, pushkatuar
41. Shllaku Gjon – at, kritik, gazetar, pushkatuar
42. Sirdani Aleksandër – folklorist, vrarë 
43. Stefa Kristaq – studiues, pushkatuar 
44. Tomorri Ali – poet, pushkatuar
45. Toto Selaudin – shkencëtar, deputet, pushkatuar
46. Venetiku Kiço – dirigjent, vdekur në burg
47. Venetiku Krisanthi – fotografe, vdekur në burg
48. Zadeja Ndre – (Dom) dramaturg, poet, pushkatuar 
49. Zdrava Dane – akademik (hap kinemanë e parë.
në Berat), vdekur në burg 
50. Zhiti Maksut – studiues, poet, vdekur me tortura 
në hetuesi

nga Prishtina: 

1. Agani Fehmi – sociolog, filozof
2. Berisha Latif – poet, studiues, vrarë, 1999
3. Bicurri Esat – artist, këngëtar, vrarë, 1999
4. Elmazi Rexhep – poet, vrarë pas burgut 
5. Graiçevci Fazli – poet, mbytur me tortura nga 
UDB-1964
6. Çaushi Bardhyl – jurist, prof. i së drejtës romake, vrarë
7. Gërvalla Jusuf – shkrimtar, vrarë
8. Hadri Enver – poet, publicist, vrarë, 1990
9. Hoti Ukshin Hoti – politolog, filozof (i zhdukur)
10. Konjusha Selman – poet, vrarë, 1999
11. Mustafa Xhemail – publicist, kritik letrar
12. Ramadani Agim – poet, piktor
13. Sulejmani Gursel – piktor, rënë në luftë
14. Topalli Enver – poet, publicist, vrarë në burgun
e Dubravës, 1999
15. Zeka Kadri – publicist, vrarë.(Kortezi-RD)