Arjan Kallco – Dielli

100 vjet krahinë autonome (Vetë Qeverimi)

December 9, 2016 by dgreca

1 Qeveria e Korces

Shkruajnë:Arjan Kallço, Jorida Dhëmbi/

Nëse e ke patriotizmin në gjak, do të thotë se e do shumë vendin tënd dhe kjo ndjenjë shoqërohet me vullnetin që t’i shërbesh atij. Kjo është një nga shprehjet që do t’i shkonte përshtat çdo njeriu pavarësisht vendit ku jeton, racës apo gjinisë. A është vjetëruar koncepti i patriotizmit në kohët moderne? A duhet futur në një kuti dhe të lihet mënjanë bashkë me historinë dhe duhet trajtuar vetëm për të shkuarën? Një gjë është e sigurtë se në këtë shekull historia nuk është më ajo e 100 viteve më parë, por duhet mbajtur parasysh se tani kombi, atdheu dhe patriotizmi marrin më shumë natyrë relative, përballë absolutes drejt së cilës ne po përpiqemi të shkojmë: Europës. Gjithësesi patriotizmi nuk vdes, por rinovohet bashkë me gjithë jetën dhe historinë e sotme dhe merr ato forma që nuk janë një lloj revanshizmi në kohët moderne, por një tolerancë se i përkasim një identiteti tërësisht europian. Prandaj jemi dakord me Stevensonin kur thotë se Patriotizmi nuk është një shpërthim i shkurtër dhe frenetik i emocioneve, por përkushtim i lehtë, i qëndrueshëm dhe i qetë gjatë gjithë jetës.

Kaloi një shekull nga 10 dhjetori 1916 kur patriotë të mëdhenj e shpallën Korçën krahinë autonome dhe nderi i ngritjes së flamurit i takoi Themistokli Gërmenjit, pjesë e asaj plejade të shquar të rilindasve që luftoi, siç është zakon të thuhet, me pushkë e penë për mëmëdhenë, për pavarësinë e Shqipërisë, derisa kulmoi me aktin më sublim të saktificës, me jetën e vet. Në kuadrin e veprimtarive të shumta të organizuara në qytetin e Korçës, në një bashkëpunim institucionesh vendore dhe qendrore, vlen të përmendet konferenca shkencore e zhvilluar sot në Universitetin Fan S. Noli me temë: “Njëqind vjet nga vetëqeverimi i Korçës”. Si asnjëherë institucionet më të larta të shkencës sonë u mblodhen për të hedhur dritë mbi historinë e kësaj ngjarje të shquar të historisë sonë: Akademia e Shkencave, Qendra e Studimeve Albanologjike, Universiteti i Korcës me pjesëmarrje edhe ndërkombëtare nga Franca, Maqedonia dhe Kosova. Por lind nevoja që kjo ndërmarrje të bashkërendohet edhe në të ardhmen dhe të mbahet një qëndrim shkencor, jo vetëm autonomisë së Korçës, por edhe për gjarjet e tjera të historisë sonë – theskoi në përshëndetjen e saj Floresha Dado.

Të flasësh për këtë ngjarje të rëndësishme historike, do të thotë të marrësh në konsideratë gjithë njerëzit që me patriotizmin e tyre u bënë mbështetës të vendosur dhe mbrojtës vetmohues të saj. Por, gjithashtu, do të thotë të marrësh në konsideratë dhe atë grup patriotësh me në krye Gërmenjin që ishte drejtuesi dhe ideatori i vetë aktit të guximshëm të autonomisë. Me të drejtë ai është quajtur atdhetar i flaktë, rilindas fisnik, drejtuesi kryesor i Republikës së Korçës, edhe pse duhet theksuar se kjo autonimi ishte e mbrojtur nga francezët në vitet 1916-1918, me ndërhyrjen dhe ndërmjetësinë e Raul Vinetit, ushtarak që ishte martuar me një vajzë korçare. Për të gjithë këta patriotë patriotizmi duket se shkon në unison me mendimin e një mendimtari tjetër të shquar botëror kur thekson se e vetmja forcë dhe e vetmja e vërtetë e kësaj jete është dashuria. Patriotizmi nuk është (nuk duhet të jetë, a.d.v) veç dashuri, miqësi që nuk janë veçse dashuri.

Themistokli Gërmenji shfaqi dhe një herë aftësitë e tij si burrë i vërtetë shteti, si diplomat vizionar, pasi ishte dhe frymëzuesi i gjithë organizimit të structures, e përfaqësuar në administratën e saj. Bashkë me 14 emrat e komisionit mori edhe gjithë peshën për mbarvajtjen e jetës politike dhe shoqërore të krahinës. Mes emrave të shquar mund të përmendim atdhetarët : Llambro Mborjen, Rafail Adhamin, Nikolla Vangjelin, Shaqir Shabanin, Tefik Rushitin, Hysen Dishnicën etj.

E keqja e shqiptarëve janë vetë shqiptarët – do të na vinte ndërmend kjo fjali për të treguar se përçarja është faktori kryesor që në shekuj na është dashur të mbetemi gjithmonë kafshatë e fuqive dhe fqinjve. Më 9 nëntor 1917 një skuadër pushkatarësh francezë, në një kospiracion të gërshetuar qarqesh, zbrazën mbi Gërmenjin plumbin e tradhtisë, duke ia dorëzuar përfundimisht emrin e tij historisë së Shqipërisë, së Korçës dhe gjithë krahinës së saj. Do të mbeten lapidare fjalët e tij para pushkatimit:

“Të më pushkatoni me gjoksin para dhe jo në shpinë / skuadrës së pushkatimit t’i jap unë vetë urdhërin për zjarr / të mos m’i lidhni sytë” – ishin këto tri dëshirat e tij para se të vdiste i akuzuar padrejtëisht se nuk kishte besë.

E shkurtër si vetë pavarësia e vendit më 1912, kjo krahinë ishte një ngjarje e madhe pas saj që tregoi dhe një herë se kur bashkohen forcat patriotike shqiptare arrijnë të flasin me një gjuhë dhe realizojnë me urtësi detyra që vetë historia shtroi para tyre. Kjo autonomi, edhe pse e përkohshme dhe jo me të drejta të plota, solli disa ndryshime që rizgjoi ëndrrën e popullit shqiptar për liri e pavarësi, progres ekonomik dhe shoqëror dhe mbrojtje nga synime grabitqare shoviniste.

Por cila ishte jehona e kësaj ngjarje madhore në shtypin e kohës? Në disa gazeta të atyre viteve të nxjerra nga arkivat me këtë rast, mjaft t’u hedhësh një sy titujve dhe do të shohësh sesa vëmendje merr autonomia e një krahine, e shprehur me fjalët vetëqeverim. Gazeta Adriatik e datës 11 dhjetor 1916 shkruan në faqen kryesore : Vetë Qeverim i Shqipërisë :

“Dje u mblodhë njëerëzia, sipas lajmës që u dha, në shkollën të Shën Gjergjit që më orën 9 gjër në 11 qenë mbledhur në shkollën. Më orë 11…vjen Themistokliu si kur se dhe gjithë parësia e Korcës. Një shumicë mjaft e madhe ishte mbledhur si kur edhe ruga e gjërëishte plot dhe përpara prefekturës ishin radhitur ushtria franceze. Populli nuk dinte shkaknë e mbledhjes dhe po prisnin me padurim hapjen e mbledhjes”

Po e njëjta gazetë një ditë më vonë 12 dhjetor 1916 shkruan: Nderim ne kolloneli Descoins dhe lavdin ne Franca

“Gazeta Adriatik me gaz të math bëhet përgjigjës i popullit Korçës dhe kazasë së saj që të dëftenjë njojtiet e mirësisë ne kolloneli komandar z. Decuen i cili dëften me të vërtetë shënjën e Francës “liri, vëllazëri dhe njëihësi” dyke marrë masa të forta për të sjellë në këtë vent dashurinë në të gjithë kombëtarët, vëllazërinë e qetësinë, se intrigat, të përndarat, zënka dhe të tjera e kishin sielë këtë vent në një fatkeqësië të madhe”.

Në një gazetë tjetër shkruhet titulli : Korcha madhestore edhe Franca liberale.

“ Per se dyti here ungrit Flamuri madheshtor ne Korche, si dhe reth chargut Korches. O’ ch lumteri, o ‘sa gezim, i math per ate popull fatkeq qe vojti vitra me radhegjithe idherimetnga nje komp katilqe nuk ngopet me gjak Shqipetari…O popull trim I Korches merni ere liri te paqme, sallutoni Francen liberalle e qyteteruar e cila kur do here eshte perpjekur per chlirimin e kombeve vegjel”.

Dhe në fund disa vargje të gazetës Adriatiku, datë 15 dhjetor 1916, me siglën P.K, kujtojmë se letërsia e kohës ishte mbështetëse e plotë e patriotizmit dhe e ngjarjeve të një llojë rilindjeje të përkohëshme, ku lexojmë:

Flamuri q’ ungrit në Korcë

Prite shqipen me dy krerë

Me flamurin që valon

Ardhi dita dhe një herë

Për mi Korcën fluturon

Me të gjithë anët përpiqet

Armikët po i dëbon

Si dragua po vërtitet

Kur i zë i copëton.

A është koha ilaçi më i mirë?

August 2, 2014 by dgreca

Shumë vite më parë, në Tiranë, në një takim mësuesish të gjuhës italiane, një zonjë e nderuar e Ambasadës italiane, sot një mikja jonë e madhe, prof. Luçia Nadin, besoj se e njihni të gjithë për veprat e saj të mrekullueshme që ka shkruar për lidhjet shqiptaro-italiane, pas bisedës sonë, do të ma jepte këshillën e saj proverbiale se koha shëron gjithçka, edhe vuajtjet më të tmerrshme të ferrit. Besova se ishte një ngushëllim i thatë dhe që kërkonte të më jepte forcë për ta kapërcyer situatën, e të them të drejtën nuk i vura shumë rëndësi që të hyja dhe të depërtoja thellë në të. Kanë kaluar shumë vite qysh atëherë dhe ja përsëri kjo shprehje ma sjell në kujtesë një mik tjetër italian, që edhe këtë besoj se e njihni, Pierfranko Bruni, me origjinë arbëreshe dhe me të cilin kemi shkruar herë pas here artikuj me tematika të ndryshme. Përgjigjia ime, por edhe e shumë njerëzve, e them me bindje këtë, është se koha vërtet i shëron shumë dhimbje dhe kujtime të hidhura të jetës, por të gjitha jam ende skeptik. Meqë asgjë nuk është absolute në jetë, edhe shërimi prej plagëve të jetës duhet pranuar relativ, pasi edhe plagët nuk janë absolute.Ka gjëra në jetë që edhe mund të mos shërohen kurrë dhe kjo nuk varet nga shkalla e dhimbjes, sesa nga gjurmët që kanë lënë në ndërgjegjen tonë, në mendjen dhe shpirtin tonë. Kjo pyetje është moment reflektimi edhe për shumë ngjarje shoqërore tipike shqiptare që herë të duket se koha si budalle i shëron tërësisht, dhe në këtë rast është dominues ligji i absolutes, por që vepron gabim dhe nuk duhet të ndodhë dhe herë ngjarje me përmasa më të vogla, të parëndësihme i ruan gjatë në kujtesë pa mundur t’i fshijë apo t’i shërojë plotësisht. Kapriçot e jetës dhe të ndërgjegjes sonë që nuk bëjmë dot dallimin mes plagëve të paharrueshme dhe atyre që duhen harruar shpejt.Ndoshta është vetë ekzistenca e komuniteteve që e bën të mundur këtë përmbysje të ligjëesive në emër të mbijetesës.A duhet harruar për të harruar apo për të mbyllur plagë? Druhem se në këtë kohë po fiton shpesh logjika e parë e fjalisë dhe jo e dyta. E para ta mbyll mendjen dhe ta errëson arsyen, aq sa mund të të çojë edhe në gabime më të mëdha dhe fatale, por megjithatë e zgjedhim, të detyruar nga konjukturat, për të cilat jemi vetë shkaktarë dhe pësues.
A na shëron gjithçka koha? Është një ndër pyetjet filozofike që lidhet me ekzistencën tonë.Jeta është një periudhë kohore që jetohet nga lindja e deri në vdekje. Gjatë saj rrethanat na përballin me shumë ngjarje të bukura që i kujtojmë gjithmonë me nostalgji, por edhe me të pakëndshme që duam s’duam na mbeten gjatë në kujtesë. Shpesh varet nga se jetëgjatësia e tyre, kur vetëdija dhe arsyeja na thonë se nuk mund të dilnim mbi veten tonë, apo jashtë natyrës sonë njerëzore. Por keqardhja ndonjëherë lidhet edhe me mënyrat e zgjedhjes dhe një gabim, mund tëna kushtojë shumë. Gjurmët e lëna krijojnë një ndjenjë faji që kur jemi të pazotë ta kapim demin për brirësh mund tëna sjellë telashe dhe mund të na rrëzojë. Mendimet që sillen rrotull na mundojnë dhe nuk na lënë të qetë, të kapur pas një ideje që gabuam dhe nuk ia falim vetes. Megjithatë njeriu duhet të gjejë forca dhe ta kapërcejë këtë situatë të vështirë.Sa më i fortë brenda vetes, aq më shpejt del prej këtij kompleksi edipian që të mban të mbërthyer for pas kujtimeve. Të duket se nuk e shkul dot apo nuk shkulesh dot prej tyre.Koha i shëron të gjitha plagët, dhe kjo duhet parë një shprehje si një bindje, bindje e thellë në shpirtin tonë, para së të bëhet në logjikë.Ndërsa unë për herë të parë e dëgjova prej gjyshit tim dhe ishte momenti kuri isha i dashuruar me një vajzë shumë të bukur. Atëherë isha djalë iri, pak a shumë 18 vjeçar. Fati apo rrethanat që ma sollën pranë mbetën peng të origjinës, pasi nuk ishte e sërës sonë.Mesa duket kur njeriu është i dashuruar, dëgjon më shumë zemrën, sesa arsyen. Në dashuri të gjitha këmbanat e tjera i dëgjojnë vetëm ata që janë jashtë historisë, ndoshta dhe gjykatës të paepur apo shpesh të rreptë dhe intolerantë, por vetëm i dashuruari nuk i dëgjon, pasioni nuk mund të shkelet me këmbë apo të dominohet, apo nuk do t’i dëgjojë dhe për këtë e bën veshin shurdh, sepse nuk duan që t’ia prishin apo vjedhin lumturinë. Është kalimtare më thoshte xhaxhai im i ndjerë, do kalojë si të gjitha të tjerat.Mos e vri shumë mendjen.Dashuria është e verbër.Ndërsa gjyshi i kapërceu pritjet e mia, pasi mendoja se do të ishte mëelastik, meqë kishte jetuar më gjatë se të tjerët dhe ngjarjet duhet t’ia kishin mençuruar mendjen. Turp të keshna vetja – m’u drejtua – por koha është e mirësjellëshme dhe shëron gjithçka. Dashuria për atë vajzë më kishte futur nëtë ashtuquajturën jetë e bukur, të cilën e zbulova edhe në stinët kur nuk kisha patentë makine, por si çdo i ri i shkelja edhe unë disa rregulla dhe në fshehtësi i jepja asaj. Mendimi se jemi kalimtarë në këtë botë, të përkoshëm sikur ma forconte bindjen se nëse njeriu vdes, duhet ta provojë gjithçka dhe gjithçka lejohet.Koha është ilaç, të shëron gjithmonë.Mund të jetë e vërtetë, porna lejon të mos jemi më të rinj dhe të plakemi ngadalë. Sa më ngadalë tëplakemi aq më mirëi jetojmëngjarjet, aq më pak efekte negative na krijojnë. Kjo duhet tëna bëjë të duruar si në rini, por në fakt durimi nuk është në natyrën e saj, ashtu dhe në pleqëri që nuk duket se ka shanse nxitimi. Urtësia e ka kaluar tashmë provën e vet, shpesh me sukses, shpesh jo dhe pak pritje më shumë vetën sa e bën më të shenjtë moshën. Nëse nxitimi ynë nuk ka fre, atëherë vërtet koha nuk mund ta shërojë gjithçka, pasi si çdo gjë edhe “sëmundja” kërkon kohën e vet të shërimit. Gjithçka do të varet nga sa jemi apo dimë që të presim dhe ta ndihmojmë kohën që ta kryejë mrekullinë e vet. Gjërat përgjysëm, asnjehrë nuk funksionojnë mirë. Koha ndoshta nuk do ta shërojë kurrë eksodin e madh të arbëreshëve që lanë trojet e tyre, por e vështruar sot ishte nevojë e mbijetesës së një pjese të kombit. Babai im mëthoshte :“Mbaj me vete durimin dhe nuk do të kesh të bësh asnjëherë me shifrat e moshës. Ata jetuan me numërat.Jemi arbëreshë me rrënjë e degë dhe jemi krenarë”. Ferdinando Camon shkruan se ne jemi në botë, jo çfarë jemi, por çfarë ishin paraardhësit tanë. Ne jemi pasardhësit që lanë prindërit tanë, krenarë dhe asnjëherë harresëtarë.Koha që kalon e shëron vetëm memorien e atyre që nuk i kanë përjetuar vetë ngjarjet.
Arjan Th. Kallço, Pierfranko Bruni

Dita e diversiteteve gjuhësore dhe kulturore

May 20, 2014 by dgreca

Nga Arjan Th. Kallço/
Panorama e botës sot nuk është ajo e viteve të shekullit të kaluar, as e shekujve të kaluar, ku shpesh herë në emër të hegjemonive kombëtare, të hegjemonive racore, apo hegjemonive politike ndodhnin përplasje të mëdha mes fuqive për interesa të caktuara ekonomike. Një nga kapitujt më mizorë të përplasjeve mes tyre kanë qënë luftrat dhe në veçanti Lufta e I dhe e II botërore ku u shpalosën në plan ndërkombëtar të gjitha egërsitë e regjimeve dhe diktaturave ushtarake të kohës. U vranë, u gjymtuan dhe u plagosën miliona njerëz, u shkatërruan qytete, trashëgimi dhe punë e brezave që vetëm luftrat janë në gjendje t’i bëjnë. Një goditje të madhe mori edhe kultura me pasojat e pallogaritëshme të shkatërrimit që preku jo vetëm anën materiale, por edhe atë shpirtërore të popujve. Ajo kulturë që iku me luftrat është praktikisht e parikuperueshme, e paprodhueshme, e patransmetueshme. Kush llogariti vetëm interesin ekonomik, duket se harroi të vlerësonte se bashkë me të do të luftohej edhe e gjithë trashëgimi kulturore që krijon një popull. Në kohët e sotme të tjera kushte po e degradojnë kulturën, të tjera mjete po e shkatërrojnë atë, të tjerë njerëz në dukje të qytetëruar po e marrin në qafë. Edhe kjo është një luftë, por jo në dimensionet e përplasjeve me armë, por me të njëjtin efekt shkatërrues. Jemi dëshmimtarë sesi gjuhë dhe kultura në të gjithë botën po zhduken në emër të dominimit të një kulture që vetë krizat ekonomike, poltike dhe shpirtërore po përcaktojnë rrjedhën e ngjarjeve. Zgjidhja në shumë vende të prekura nga kriza po sheh gërshërën e buxheteve të bjerë fort mbi të. Por nuk ndalet këtu, pasi të tjera ide të çmendura po i serviren kulturës dhe këto jo pa qëllime, si privatizimi i tyre gjoja në emër të mbrojtjes. Zëri i intelektualëve të shquar për rrezikshmërinë e shkatërrimit duke se bie në vesh të shurdhër në qeveritë përkatëse të cilat para krizave janë dorëzuar gjithmonë. Edhe pse sot më shumë se kurrë po kërkohet një vlerësim dhe ruajtje e kulturës nga të gjitha institucionet ndërkombëtare, po shohim se plagët e vetëvrasjes po bëhen më të mëdha. Në këtë vorbull kaotike edhe Shqipëria nuk mbetet pas, ku edhe pse datat e rëndësihme të shpallura edhe nga Unesco-ja proklamohen dhe përkujtohen me forcë, shkatërrimet janë në rend të ditës, pak e nga pak çdo ditë të vitit asistojmë në humbjen e shumë vlerave të pallogaritëshme kombëtare. Në tunelin e errët shqiptar duket se një dritë shprese po hapet nga qeveria, por jemi ende larg nga mënyra sesi vendet rreth nesh apo edhe më larg përpiqen ta ruajnë dhe zhvillojnë kulturën. Është një mallkim tipik i yni që hamë vetveten sidomos në kohët e turbullta të tranzicioneve dhe kjo duket qartë në të gjitha këto vite ku dora e njeriut që e ndërtoi, po e zhduk në emër të një injorance që është mbjellë dhe po mbillet rëndom në shoqërinë tonë. Shoqëria është familja e madhe ku individët së bashku kanë një rol të madh jo vetëm ekonomik, por edhe kulturor, pasi jemi të gjithë bashkë që krijojmë trashëgiminë tonë kombëtare e më tej botërore. Nëse brezat nuk do të jenë në gjendje ta ruajnë atë që shekujt krijuan, atëherë do të gjendemi gjithmonë tek hapi i parë i qytetërimit, i përsëritshëm sa herë ndryshojnë kushtet, ndërojmë dhe krijojmë e më pas e shkatërrojmë, pra nuk jemi në gjendje ta ruajmë atë që vetë ne e krijuam. Jo gjithçka e krijuar ka vlera dhe detyrimisht nuk do t’i rezistojë kohës, por nuk mund të fshihet gjithçka që të parët tanë krijuan. Vlerat e reja të krijuara rishtazi ende nuk e kanë marrë vulën e trashëgimisë, duhet që koha ta provojë dhe ta vendosë në vendin që meriton. E nëse do të ndaleshim në krijimtarinë material dhe shpirtërore, nuk mund të mos kujtonim dy data : pak kohë më parë Dita e Diversiteteve gjuhësore dhe sot ajo e Diversiteteve kulturore. Kemi një gjeokulturë gati të njëjtë në shumë vende dhe të anashkalohen disa rregulla bashkëjetese mes popujve, ngjarjet tragjike nuk i shkaktojnë popujt, është gabimi më i madh dhe padrejtësia që peshon shumë në ndërgjejgjen e një kombi. Pakicat kombëtare të mbetura si thika në shpirtin e një kombi tjetër dikur tash kanë një vizion të ri, barazie dhe lirie, të sanksionuara edhe në Deklaratat e shumta të Unesco-s. Nga kaosi politik dhe epshi i shfrenuar i mentaliteteve dominuese lindi dhe u shfaq fenomeni i pushtimit dhe më pas i copëzimit, por kjo nuk do të thotë se këto gabime duhet të shkojnë më tej dhe të çojnë në asimilim me çdo kusht të kulturave të të tjerëve. Shovinizmi është qëllimi i fundit i një nacionalizmi fanatik, prandaj është e patolerueshme që ende në mendjen e të fuqishmëve të planetit të skicohen ide apo teori të tilla.
Studiuesi me origjinë arbëreshe, Bruni, thotë se procesi historik është gërshetim i trashëgimisë dhe se gjuhët minoritare ruajnë histori dhe qytetërime të popujve. Janë një takim në realitetin e gjeografisë dhe politikave. Pakicat gjuhësore dhe identiteti, një raport që zë rrënjë në traditën e një kombi, por edhe në ndërgjegjen e një populli. Proceset historike që Italia ka jetuar kanë një rrënjë të artikuluar dhe komplekse që ka si rrënjë prioritare kulturën, sigurisht greko-romake, por në këto procese ka trashëgimi të thella mesdhetare që gjejnë tek Homeri një pikë të fortë referimi. Homeri nuk është vetëm kultura greke, ashtu si Virgjili nuk është vetëm i botës latine.
Në Shqipëri kohët e fundit po lindin shumë ide lidhur me gjuhën shqipe, me dialektet që duhet ta zëvendësojnë gjuhën standart apo edhe ide të tjera që zgjojnë tek disa orekse që sot nuk do të kishin kuptim. E nëse me ndonjë pakicë kemi bërë hapa të shkëlqyera edhe para viteve ’90, përmend këtu atë greke dhe maqedonase, qytetërimi shqiptar nuk duhet të ketë asgjë të përbashkët me histeritë kombëtare, kemi harruar dy të tjera të cilat mbijetojnë në sajë të vetë individëve, pa kurrëfarë përkujdesje shtetërore. Bëhet fjalë për atë rom dhe egjyptian, në vite të harruar dhe të lënë në kulmin e varfërisë. Edhe ata kanë një gjuhë dhe një kulturë që gjithmonë është parë nën një vështrim disi racist dikur dhe tash plotësisht i abandonuar, pavarësisht përpjekjeve të Europës që të ringjallë dinjitetin dhe identitetin e tyre. Krijimi i kushteve për formimin e njerëzve përkatës të ditur dhe më pas dëshira për t’i ndihmuar që ta shkruajnë gjuhën dhe ta zhvillojnë kulturën, janë sfidat e ardhshme me të cilat duhet të përballemi. Edhe Europa ka të njëjtin qëndrim për këtë problem, meqë një nga kushtet e statusit kandidat janë komunitetet në fjalë.
Më 21 maj, Dita botërore e Diversiteteve kulturore për dialogun dhe zhvillimin, është rasti i mirë që ta tregojmë këtë vullnet dhe tolerancë ndaj të drejtave të tyre të mohuara. Nuk është turp që në vëmendjen e shoqërisë sonë të jenë edhe ata, turp është të luash ende sot rolin e indiferentit. Kjo ditë është mundësi, e parë dhe nga vetë OKB-ja, për të reflektuar për kontributin e kulturës në arritjen e një zhvillimi të qëndrueshëm, të respektueshëm të personave dhe mjedisit, në shërbim të dialogut dhe paqes. Në përcaktimin e Unesco-s diversitet kulturor do të thotë : Shumësia e formave përmes së cilave kulturat e grupeve dhe shoqëritë shprehen, ajo reflektohet edhe përmes mënyrave të dallueshme të krijimit artistik, të prodhimit, përhapjes, shpërndarjes dhe vlerësimit të shprehjeve kulturore, pavarësisht teknologjive dhe mjeteve të përdorura. Kjo ditë u shpall nga OKB-ja në fund të vitit 2001 me rezolutën 57/ 249, në një moment të veçantë historik, me tension të madh ndërkombëtar, menjëherë pas ngjarjeve të 11 shtatorit në Amerikë dhe pasi Unesco-ja adoptoi Deklaratën Universale të Diversitetit kulturor. Kjo deklaratë njeh vlerën thlbësore të dialogut mes kulturave që të garantojë paqen dhe një bashkëjetesë të harmonishme mes popujve. Prandaj kjo datë nuk duhet përkujtuar vetëm një herë në vit dhe me ndonjë takim apo festë u mbyll gjithçka, por do të duhet çdo ditë e vitit që të arrihen objektivat e një qytetarie gjithëpërfshirëse. Por vetë Unesco-ja nuk u ndal këtu, pasi krioji edhe kuadrin e vet të plotë ligjor dhe në vitin 2005 u aprovua edhe Konventa mbi mbrojtjen dhe promovimin e diversiteteve të shprehjeve kulturore ku thuhet : Diversiteti kulturor krijon një botë të begatë dhe heterogjene në gjendje t’i shumëfishojë të gjitha zgjedhjet e mundshme, aftësitë dhe vlerat njerëore. Objektivi i parë është mbrojtja dhe promovimi i diversiteteve të shprehjeve kulturore, duke krijuar kushte që kulturat të mund të begatojnë dhe ndërveprojnë reciprokisht në një dinamikë shkëmbimi të lirë dhe prodhues. Sipas organizatorëve të Unesco-s këtë vit Dita botërore merr një kuptim edhe më të madh, sepse futet në kontekstin më të gjerë ndërkombëtar të afrimit mes kulturave gjatë së cilës, siç ka deklaruar edhe Sekretari i Përgjithshëm i OKB-së Ban Ki Moon, do t’i bëhet homazh diversiteteve kulturore dhe do të tregohet, sesi mirëkuptimi dhe dialogu ndërkulturor janë esencialë për të realizuar një botë më paqësore. Për më tepër do të nënvizohet roli themelor që kultura luan në kuadrin e zhvillimit. Koha që do kalojë do të na tregojë sesa të mençur jemi ne shqiptarët, në shekuj e kemi vuajtur superioritetin e kombeve të tjerë, duke mos rënë në të njëjtat gabime, sidomos tash që globalizmi po i fshin kufijtë. Çdo vlerë e krijuar nga shqiptarë apo pakica është pasuri kombëtare dhe si e tillë duhet të marrë të gjitha ndihmat dhe përkujdesjet e shtetit shqiptar.

LUMTURIA E PAJETUAR E LIDIAS

May 10, 2014 by dgreca

Nga Arjan Th. Kallço/
Arisit i ndodhte shpesh të shkonte në zyrën e mikes së vet që punonte diku në katin e tretë të një shkolle të lartë në periferi të qytetit, pasi aty gjente mundësi të punonte, edhe për pak kohë, mjaft që të hidhte disa rreshta në memorien e një disku të çuditshëm katror, kur ruante gjithçka. Ishte mësuar të punonte me makinë shkrimi, prandaj tastiera nuk ishte më problem për të, por ai send plastik i zi, i hollë dhe me një kapsë metalike brenda së cilit kishte një copë celuloidi të errët, ia shtonte kërshërinë, sesi mund të memorizonte gjithë punën e një libri. Në atë zyrë kishte një kompjuter me të cilin ishte e pamundur të ndahej gjatë ditëve të punës, si diçka e re kur të vjen në jetë, ndihesh shumë i tërhequr pas tij, dersisa një risi tjetër të ta shpallë joshjen e vet, duke e harruar të mëparshmen. Duke shtypur nuk e shikon sesi koha merr tjetër nocion në jetën tënde, ka filluar kursimi i saj në mënyrë përbindëshe. Kur e ke kohën me tepëri, edhe jeta ecën vërtet ngadalë, por kur ajo fillon e të vrapojë mes risive, atëherë e kupton se ato me kursimin, ta kanë hedhur në ritëm. Nëse më parë fletët e panumërta ishin një problem serioz, jo vetëm bezdie, që t’i mbaje me vete, tash dhjetra faqe fletoresh apo librash i kishe gati në çdo çast në një send të pakuptimtë në xhep. Arsi mundohej ditë pas dite të hidhte në arkiv materialet e tij të shumta për t’i patur për leksione, si dhe përkthime për botim, nëse do të gjente ndonjë mundësi të shpejtë për ta nxjerrë libër.
Pasi e përshëndeste me një kortezi të pashfaqur më parë, ia jepte dorën si shenjë të një miqësie të sigurtë që nuk do të dëshironte kurrë ta ndërronte dhe aq më pak ta humbte. Gjendemi shpesh në jetë, për shkaqe shpesh të papërfillshme për disa, por tepër serioze për të tjerët, në rrethana që miqësia zgjat edhe një ditë të vetme dhe në fund të saj, të lë shëndenë, mes zhgënjimesh që shpesh edhe të plagosin. Natyrisht në një ditë nuk ke njohur asgjë prej mikut fantazmë, por gjithësesi disa veprime për të kuptuar natyrën e tij, tashmë është vështirë të fshihen nga kujtesa për disa kohë. Shija e hidhur nuk të lë që ta kapërcesh hendekun dhe sado të përpiqet të afrohet, zvërdhepsja është roja efikas që të shpëton nga trauma të ardhshme.
Mirëmëngjes Lidia, si je? Si të ecin punët sot? A po lodhesh ndopak me punën e re? Ndërsa e pyeste vinte re se Lidia e shihte gjithmonë drejt në sy kur kishte kohë, shenjë e mirë e sinqeritetit – mendonte ai me një pamje gëzimi. Nëse personi që ke përballë t’i fsheh sytë, hipotezat në kokë janë të shumta, druhet nga prania, ose kërkon të fshehë diçka nga frika se shikimet e drejtpërdrejta do t’ia zbulojnë. E qindra mendime të tjera, shpesh racionale e mbyllin debatin brenda vetes me një të rënë të shkopit. Kur ajo nuk kishte kohë dhe punonte për ndonjë material që i duhej ta përgatiste shpejt, e kthente vetëm kokën, e përshëndeste dhe e ftonte të ulej sa të mbaronte punë.
Mirë faleminderit, po ti? – përgjigjej ajo me një ëmbëlsi tepër të natyrshme, por me një dialekt të theksuar karakteristik që tek Arsi ngjallte një lloj buzëqeshje, për të të pakuptimshme. Ndoshta ajo e kishte pyetur veten kush e di sa herë për atë buzëqeshje pas fjalëve të saj, por nuk kishte guxuar që ta pyeste. Kishe ndonjë orë më parë apo ke tani?
Nuk kishte shumë kohë që e njihte dhe çdo pyetje e pavend, mund ta prishte këtë njohje që mesa dukej u pëlqente të dyve. Por të dy e dinin se jo shumë larg shpjegimet do të ishin të pashmangshme. Në jetë, nëse me një mik të ngjiz muhabeti që në takimet e para, dije se e ke përgjithmonë të ngushtë. Nuk jemi ne që e kërkojmë me insitim apo me selektim miqësinë, janë zemrat ato që e bëjnë vetë zgjedhjen. Kur ndihesh keq, pa humor, mjafton t’i telefonosh dhe nëse është vërtet i tillë, do të lërë çdo punë dhe do të vrapojë tek ty. Por në kohë shndërrimesh të mëdha tranzicioni njeriu nuk është më vetvetja, i duhet pak kohë që ta rigjejë ekuilibrin e vet dhe të fillojë të jetë më human. Nëse oshilacionet nuk marrin fund, atëherë edhe ai do të gjendet gjithmonë në shilarësen, ku si nga para dhe nga prapa e shtyjnë erërat me fuqi të ndryshme dhe që do ta mbajnë gjithmonë në lëkundje.
Mirë, përgjigjej shpejt ai, duke iu afruar me hap të kujdesshëm dhe me të njëjtën ngrohtësi. Sapo mbarova me një grup tani dhe kam pak kohë, një pushim parase të filloj orën tjetër me një grup pjetër.
Kur kishte ditë që nuk shkonte për impenjimet e tij jashtë punës, kishte dëshirë dhe ta qaste kokën dhe ta përqafonte, por nuk e hidhte atë hap që të mos krijonte iluzione të rreme përfitimi. Pasi shkëmbenin disa copëza bisedash të shpejta, për të mos humbur kohë, sytë vetvetiu i hidhte menjëherë tek kompjuterat që ndodheshin në zyrë, për të parë nëse kishte ndonjë të lirë. Buzëqeshja e tij tek e dëgjonte të fliste ishte tepër delikate dhe nuk i kapercente kurrë hamendjet në kokën e saj për ndonjë tallje apo përbuzje. Nuk donte që ta ofendonte me ndonjë të qeshur të papërmbajtur që në sytë e saj do të gjëmonte si dëshirë e hapur për ta vënë në lojë. Butësisë së natyrës së saj nuk mund t’i përgjigjej me një sjellje jashtë një etike qytetare. Kur njeriu të ofron një shoqëri brenda rregullave të bashkëjetesës, atëherë do të ishte çmenduri që të mos tregoje të njëjtin respekt dhe dashamirësi, aq më tepër kur përballë kishe një femër dhe për më tepër të edukuar.
Kishte diçka fisnike tek ajo vajzë me trup të drejtë, pa deformime apo shpërpjestime të gjymtyrëve, me fytyrë ku linjat e saj krijonin një shëmbëlltyrë të një bukurie që ishte vërtet e këndshme, jo vajze kopertine, me flokët disi me onde të prera diku afër shpatullave, e rezervuar në të folur, me një sjellje që të impononte gjithmonë respekt. Ishte ndryshe nga mjaft të tjera që kishte njohur dhe takuar deri më tash. Kishte patur shumë shoqe në universitet, nga qytete të ndryshme, por një klas të tillë sjelljesh, pak i kishte rënë në sy, me ndonjë përjashtim në jetën e vet në kryeqytet. Ndoshta ishte një ëndërrimtar i pandreqshëm, pasi në biseda e shprehte dukshëm se ishte hidhtar i një miqësie që merrte shkas nga ajo te një libër që I kishte mbetur gjithmonë në kujtesë. Idealisti nuk zbret kurrë në pazarllëqe të pista, kur bëhet fjalë për imazhet e tij lidhur me mënyrën sesi e koncepton ai jetën.
A ka ndonjë kompjuter të lirë sot? Kam vetëm 1 orë kohë dhe dua të hedh disa faqe formati, pasi më vonë kam mësim dhe nuk dua që koha të kalojë kot – e pyeste ai me një ton zëri të ulët, si një pyetje së cilës edhe mund t’i jepte vetë një përgjigje, duke u ulur menjëherë para kompjuterit nën dhunën e prepotencës. Por do të ishte një tekë që nuk do të mbetej pa pasoja. I kishte ndodhur shpesh të asistonte në dhunë të tillë, por vetë nuk do ta bënte kurrë. I dukej se një lloj instikti shtazarak kishte mbetur tek njeriu që kërkonte me çdo kusht të imponohej edhe aty ku nuk do të ishte e nevojshme ushtrimi i asaj të drejtë që të drejtën e merrte vetëm nga vetja. Një fjalë apo një përgjigje do ta zgjidhte paqësisht pyetjen dhe kështu nervat do të ishin në kontroll të plotë.
Po, ai kumpjuteri aty është i lirë për momentin. Nuk është kolegia ime dhe mund të ulesh dhe të shkruash sa të duash – ia kthente ajo e qetë.
Faleminderit shumë, shumë – i përgjigjej dhe menjëherë afrohej tek tavolina e vogël ku ndodhej makineria e çuditëshme me ekranin e ndezur. Lëvizte karriken ngadalë pa bërë zhurmë, futej me kujdes midis tavolinës dhe karrikes dhe pa e tërhequr zvarrë, ulej me një lloj delikatese që asaj nuk i shpëtonte. Habia e shoqëronte për disa çaste, sepse shpesh i duhej të përballej me fërkimin neveritës së karrikes mbi çimento. Ku të jetë mësuar me këtë mënyrë tepër elegante të uluri? – e pyeste veten e saj, por pa i dhënë drejtim. Më pas zhytej në punën që po bënte dhe për minuta të tëra heshtja ishte e vetmja mënyrë komunikimi mes tyre.
Ndërsa Arsi ulej që të shkruante, herë pas herë i drejtohej me ndonjë pyetje apo i tregonte ndonjë të re nga ato që kishte dëgjuar dhe parë në emisionet e kanaleve të shumta që bujtnin në televizor. Biseda bëhej pa u shkëputur nga puna, por kishte raste kur e ndërprisnin të dy dhe shiheshin në sy që të shkëmbenin disa mendime. Përsëri secili para kompjuterit të vet rifillonte punën ku e kishte ndërprerë.
Ndonjëherë ndodhte që të kishte njerëz në zyrë që diskutonin për problemet e punës dhe Arsi e kuptonte menjëherë që nuk ishte çasti i duhur për të hyrë. E përshëndeste me përzemërsi dhe largohej në kërkim të ndonjë libri apo materiali në bibliotekë. Aty e kalonte kohën që kishte në dispozicion derisa ora e detyronte ta linte gjithçka dhe të largohej. Edhe Lidia ia kthente me të njëjtën përzemërsi, ndonjëherë duke i bërë me shenje se nuk ishte e mundur që sot të shkruante ndonjë faqe. Nuk kishte nevojë për fjalë të shumta, kuptoheshin vetëm me shikime.
Një ditë e thërret vetë në zyrë dhe ai shkoi pa vonesë. Do të ketë ndonjë problem që po këmbëngul kaq shumë – mendoi Arsi. E kush e di se përse e kërkonte. Ndoshta kishte nevojë për ndonjë ndihmë, apo për ndonjë gjë tjetër. Askujt nuk mund t’i refuzohet ndihma, qoftë edhe njeriut me të cilin nuk ke qef të flasësh. Është mëkat që ta shohësh tjetrin në nevojë dhe të mos tundesh nga vendi, pa bërë asnjë përpjekje fare. Jeta është si topi i rrumbullakët i cili, tek vërtitet. faqet e tij harkore të kalojnë para fytyrës, me përsëritje jo me të njëjtin ritëm, por të kalojnë. Sikur në to të jënë shkruar fatet e njeriut, gëzime dhe hidhërime, do të lexonim çdo herë nga një kujtim, në një përsëritje rrokapujë tek secili prej nesh.
Pasi trokiti dhe mori përgjigjen e zakonshme që jepet, hapi derën dhe hyri me hap të matur brenda. Në mendje i rrihnin të gjitha mundësitë e kësaj bisede. Por ishte i vendosur se sado e thellë të ishte, do ta ndihmonte. Në kësi rastesh mendja gjithmonë hyn në thellësinë interpretuese të varianteve, shpesh pa e kuptuar se sa thellë ke hyrë. Versioni për biseda jo impenjuese vjen në radhë të dytë, kur, pasi i ke hamendësuar të gjitha, zgjidhjet janë të thjeshta.
Si je? Punët ç’thonë, Lidia? – i them pa asnjë fije tradhëtie në meditim. Ajo qëndronte ulur në një karrike metalike të zezë, veshur me sfungjer dhe skrivania para ishte plot me letra, libra, faqe të shkruara me dorë dhe me kompjuter. Nuk i pëlqente kaosi po ta kishte skrivaninë e vet. Do ta rregullonte që sa të hynte në zyrë në mëngjes. I krijonte përshtypjen se kaosi i botës, nuk duhej të pasqyrohej edhe në një zyrë të vogël. I pëlqente rregulli se kështu ishte mësuar dhe e kishte edukuar veten qysh kur ishte student. Rregullsia tregon një karakter të prirur drejt antikaosit që ia rrethonte jetën.
Mirë, faleminderit. Ja, siç e shikon në zyrë që në mëngjes se më duhet të mbaroj disa gjëra sot. Do lodhem pak, por duhet ta bëj. Po ti?
Mirë të themi, kjo është shprehja që na ka mbetur në këtë vend – vazhdoi Arsi. Në jetën e tij kishte patur tronditje të mëdha saqë i dukej se fatalitetet ishin shpikur vetëm për jetën e tij. Shpresonte që kjo mirësi e natyrës të mos kishte halle, për të cilat do t’i vinte vërtet keq. A mund të jetë natyra e pamëshirshme me një engjëll të tillë?
Po mirë, nëse nuk e mbaron sot, nesër ka ditë – ia prita me shaka. Puna aty është nuk lëviz prej vendit.
Mirë e ke ti, por m’i kërkojnë sot deri në drekë.
Si mund të të ndihmoj – u ofrova vullnetar menjëherë. Të duhet të shtyp në kompjuter? Ja, menjëherë, gati.
Jo, jo nuk e kam hallin aty, për tjetër gjë të kam thirrur. Është shumë e rëndësishme, e kupton?
Kështu pa një fill, e kam të vështirë ta kuptoj, por derisa thua e rëndësishme, kjo nuk ia heq aspak seriozitetin bisedës sonë.
E vura re që ndihej pak në siklet dhe nuk po hapej dot. Po sillte rrotull bisedën me një pavendosmëri që diçka e pengonte. Arsi nuk e dinte se ishte beqare, nuk e kishte pyetur kurrë, nuk do të guxonte nëse nuk do t’ia kishte thënë ajo e para.
Dua të të pyes për një shokun tënd që ti e njeh mirë, keni qënë nxënës bashkë, se ma kanë rekomanduar për fejesë. Nuk keni qënë në një klasë, por kishit shumë miqësi.
Çudi sa mirë e dinte që kishim qënë shumë shokë në shkollë – po e bluante në kokë fjalën e Lidias. Ndoshta dinte edhe shumë gjëra të tjera për ne, për mua dhe për të. Do na kenë njollosur fare, guxova të depërtoja në njohuritë e saj të fituara nga tregimet e të tjerëve. Po çfarë mund të kenë thënë? Këtu e ndali gjykimin dhe iu drejtua asaj : mund ta di se cili është? Pa e ditur emrin është disi e vështirë të të them. Nuk kemi qënë pak ato vite, 5 matura.
Quhet Mario, Mario….është inxhinier. Më kanë folur mirë për të, por thashë se mëqë ti e njeh, të mund të marr një mendim. Më duhet të mendohem mirë para se ta hedh këtë hap. Ti e kupton se për një femër nuk është e lehtë nëse ndodh diçka më pas.
Po, po të kuptoj fort mirë, Lidia. Sidomos në këtë qytet të voglë ku të gjithë i njohin të gjithë. Unë nuk do të merakosesha shumë për të tjerat, kur nuk e dimë sesi do t’i vejë filli. Po, e njoh dhe e njoh mirë – u përgjigja me një siguri që të mos i lija rrugë për dyshime. Për një shok si Mario…nuk kishte vend për fjalë të këqia.
Tani Arsit i kujtohej gjithçka nga jeta shkollore në qytetin e vogël,por edhe në qytetin e ëndrrave të tyre të rinisë dhe sapo Lidia përmendi emrin, sa e sa ngjarje i erdhën ndër mend. Katër vjet në të njëjtën shkollë nuk ishin pak. Shoku i tij i ngushtë Dori rrinte në një bankë me Arsin dhe shpesh takoheshin të tre së bashku në shkollë e shumë veprimtari jashtë saj. Dilnin edhe shëtitje nëpër qytet, sidomos kur kishin kohë të lirë apo pas mësimeve. Filmit me ngjarje të përshpejtuara në kokë i dha fund që të mos kishte ndonjë pauzë të gjatë para përgjigjes. Ankthet se mos kishte ndonjë të fshehtë surprizuese në jetën e tij shkollore po e mbanin disi në tension Lidian. Perceptohej qartë nga lëvizjet e shumta që bënte në karrike dhe dukej sikur i thoshte : a, do ma japësh përgjigjen apo jo?
Lidia, nuk kam as më të voglën dëshirë të të gënjej. Nuk bëhet shakak me jetën dhe sidomos të një femre. Nëse do ta dish mendimin tim për Marion, nuk kam fare rezerva : është ndër djemtë e rrallë të këtij qyteti. Ta përsërit me plot gojë, të rrallë. Nuk ke nevojë të pyesësh më. Kaluan pak kohë dhe llokumet e Lidias dhe Marios u shfaqën një ditë nëpër kutia mbi skrivaninë e Lidias. Çdo gjë ishte futur në rrjedhën e duhur dhe kishte përfunduar në një të shtunë apo të dielë në vizitat e ndërsjellta të familjeve. Lumturia e përkohëshme e lidhjes i kishte shpërthyer dyert dhe tashmë sytë e Lidias vezullonin çdo ditë e më shumë. I lumtur ndihej edhe Arsi në lumturinë e saj që për vite e bekoi si një princeshë të vërtetë, në të gjitha fluturimet e tyre. Por diku në ndonjë qoshe të fshehur të fatit, askush nuk e dinte se ngadalë po përgatitej një tradhëti që do ta helmonte lumturinë. Asnjë lumturi nuk është e përjetëshme, të ngjall iluzionet e një qielli pa re dhe të kaltër, por papritur ngryset dhe bëhet pus i zi dhe e mbyt atë, pikërisht atëherë kur plane të tjera të mëdha bën në jetë. Qielli e detyroi Marion ta prishte betimin solemn– derisa vdekja të na ndajë para Lidias, ende pa u tharë boja me të cilën nënshkruan lumturinë e tyre.

Përditshmëria tek shkrimtari amerikan John Cheever

April 23, 2014 by dgreca

Nga Arjan Th. Kallço/
Në botë ai është përcaktuar mjeshtër, këngëtar i hipokrizisë dhe palumturisë, shkrimtar artistikisht i sinqertë, i sofistikuar dhe therrës. Për shumë të tjerë konsiderohet brilant dhe i shumë i dashur, pavarësisht shpirtit të tij dhe personit shpesh të rënduar nga rezultatet e një malinkonie të pashlyeshme dhe të një ndjenje shumë të thellë vetmie. Cheveer zë një pozicion, në plan të parë, në kuadrin e skenës letrare amerikane të ‘900, brenda së cilës është dalluar se është një prej autorëve më të mirë të historive të shkurtra që ka nxjerrë ndonjëherë Amerika. Që zëri i Cheever vjen nga shumë anë, i konsideruar si një prej zërave më të pashmangshëm në të gjithë letërsisë së ‘900 të përtejoqeanit, nuk të befason, nëse merret parasysh se shkrimtari i Masaçusetit, duke filluar nga mesi i viteve ’30 e deri në fillim të viteve ’80 të shekullit të 20-të, përpunoi dhe zhvilloi dora dorës një stil letrar që, edhe pse duke iu referuar disi kordinatave stilistike preekzistuese dhe të përcaktuara mirë ( e afrojnë me Kafkën, Çehovin, Fitzeralsin, por edhe me shkrimtarë të tjerë amerikanë si Fante dhe Caverin e ri që duket se me Cheever kanë të përbashkëta disa aspekte jete jolineare të kaluara në rini) i paraqitet lexuesit si original dhe shumë i njohur. Për shkurtësinë dhe formën e veçantë në të cilën konkretizohet, në historitë e tij të shkurtra të panumërta, shprehja narrative cheeveriane, mund ta kujtojmë si shkrimtarin i cili është filluesi i një stili letrar që pret brenda vetes një amalgamë shumë të goditur të gjurmëve realiste dhe minimaliste. Ironik dhe shpesh me dhunti shumë të holla humori në historitë e tij, ai përshkruan ngjarje ëmbëlsisht të hidhura, jo rrallë të ambientuara brenda familjeve borgjeze. Tregimet tij me një ton që sipas rasteve mund ta quajmë konfidencial, i përshpëritur, bindës, diskorsiv, i kthjellët dhe gjithmonë mungues nga çdo rëndim sintaksor, mund të tregojnë minuta të përditëshme dhe raporte të vështira mes komshinjve apo vëllezërve që jetojnë larg dhe që nuk çmohen aspak, për nëna dhe gra nervoze, çifte në krizë, mirëmbajtës të impenjuar dhe të duruar bashkëpronarësh, shtëpiake konfuze dhe gra shërbimi në depresion, manovrues të ashensorit të papunë etj. Duket i qartë objektivi i fundit i shkrimit cheeverian, që evidenton parapëlqimin e autorit për historitë që e lejojnë lexuesin të reflektojë për kufizimin, për meskinitetin, egoizmin dhe dobësitë e lindura në kushtet shoqërore. Nuk ndodh kurrë që në tregimet e tij këta elementë, të lidhur si janë me sfumaturë hidhësie dhe sugjestione nostalgjike që përbëjnë atë mjet të domosdoshëm dhe herë herë vendimtar i cili të ndihmon ta rrokësh kuptimin më intim të historisë së treguar, janë shprehur në mënyrë të qartë dhe të hapur. Studiuesi Italian Bajani mendon se në këtë mohim të fantazmave, ose më mirë në veprimin e tyre shqetësues, turbullues, me pjesë tallës, qesharak…ka një nyjë poetike të Cheeverit dhe për këtë krizë të klasës së mesme që kap shumë vend tek tregimet dhe romanet e tij. Studiuesi tjetër Cioni thotë se ishte shumë i lidhur me atë shoqëri për të cilën përshkruante meskinitetin, në një dorëzim të lumtur që pak janë në gjendje ta njohin. Motivet e kësaj lidhje duken jo krejtësisht të panjohura për ata që i njohin ngjarjet rinore të autorit amerikan : biseksual që për një kohë të gjatë të jetës bashkëjeton pak e lumtur me prirjet dhe alkolin, dihet se i ati që në momentin e gjizjes, i kërkoi gruas që ta abortonte, por edhe fakti se fëmijëria e tij u vulos rëndë me kushtet ekonomike dhe shoqërore të familjes, për shkak të alkolizmit të prindit. Vetë i ati nuk ia këshillonte që ta ndërmerrte profesionin letrar. Autori në vitet e fundit të jetës u rrëfye dhe thotë: Nuk u diplomova, as shkollën e mesme nuk e mbarova. Periudhën që duhet të isha në Universitet e kalova vetëm, i uritur, në një dhomë të ftohtë të Manhatanit. Këto dhe përvoja të tjera e pushtuan shpirtin e shkrimtarit në rëniet më të thella gjatë gjithë jetës. Vetëm në fund të viteve ’70 të shekullit të kaluar, u shërua nga alkolizmi dhe përsa i përket biseksualizmit e pa veten me më shumë dashamirësi. Thelbi tek poetika e tij sintetizohet me efikasitet nga vetë autori me pohimin : Zoti X u përmor tek sirtari i gruas. Ky është një fakt, por unë them se nuk është një e vërtetë. Është dhe mënyra e Cheeverit sesi i mbyll historitë që të dalin në pah. Autori amerikan, larg nga historitë që mbyllen me aksione ekstreme, shqetësuese, të pazakonta, e përqëndron vëmendjen në ngjarje apo ndodhi që gjenden në mesataren e rasteve të jetës së protagonistit dhe në realitet të konsumimit të tyre ditor, shumë të ngadaltë, kjo është mundësia më e madhe që efektivisht të verifikohej një gjë e tillë. Kjo natyrisht nuk e përjashton se në tregimet e tij ka gjithmonë të pranishëm në reshta agroëmbëlsinë, hidhtësinë, shqetësimin dhe në kundërdritë, një sfond dhimbjesh intensive që protagonistët e përthithin brenda vetes, gati në heshtje. Karakteristikat e shkrimit të tij nuk mungojnë as në tregimet që i ambjenton në Itali, autori jetoi aty gati nja dhjetë muaj në gjysmën e dytë të viteve ’50. Mes tyre shembuj përfaqësues të barabartë për aftësinë e dukshme që të përshkruante rrethana dhe mjedise të cilat paraqiten në imagjinatën e lexuesit, si shumë të vërteta, dhe ta thellonte psikologjikisht profilin e personazheve të ndryshëm që janë të pranishëm në tregimet e tij, si tek Një djalë në Romë, Bota e mollëve, Gjuha e bukur dhe Klementina, ngjarje që ka si protagoniste një vajzë fshati italiane të rritur mes paragjykimesh dhe bestytnish, e cila shkon në Amerikë pas një familje amerikane, ku e detyruar nga rrethanat, vë në diskutim themelet e edukatës që kishte marrë në Itali. Aty tronditet nga stili i jetës dhe nga mjetet e modernitetit shumë të përhapura në botën e re, ku jeta është kaq absurd dhe e ndryshme. Për të atin e vet, e bija e tij Susan, thotë në një intervistë : Është një prej atyre prindërve që shkaktojnë brenda teje ndryshime perspektivash. Pasi e ke lexuar, kur i ngre sytë, bota duket pak ndryshe, sesa ishte më parë. Ky është, si për të thënë, efekti anësor që lexuesit e historive të Cheeverit e njohin mirë dhe duket se tregon aftësinë e tregimeve që t’ia lërë të hapura rrugët për interpretime, nga më të ndryshmet, atij që i lexon. Bëhet fjalë për një pavendosmëri false, edhe lexuesi më pak i vëmendshëm mund ta interpretojë si dobësi strukturore të mesazhit që autori synon ta përhapë, ose të mungesës së kurajos nga ana e shkrimtarit që të tregojë në botën ekstreme dhe aspektet më të errëta, apo më të parrëfyeshme të personalitetit të vet. Për t’i larguar dyshimet e mundshme, edhe një herë është vetë Cheeveri që i jep drejtim. Pyetjes në një intervistë të dhënë në vitin 1976, nëse të shkruash njëkohësisht është më shumë autobiografik në lidhje me të shkuarën, ai përgjigjet : …autobiografia dhe letrat mund të jenë më interesante, sesa përcaktimi, por unë do të vazhdoj ende me romanet që është një mënyrë intensive komunikimi nga ku tipet e ndryshme të lexuesve mund të marrin përgjigjet që nuk i marrin nga letrat apo ditaret. Fjalë plot me të vërteta të thëna nga një shkrimtar që e kthehu në poezi përditësinë e thjeshtë dhe ndodhitë e jetës të asaj qënie njerëzore më të brishtë që është njeriu.
Përgatiti për botim:Arjan Th. Kallço