Rreth një fragmenti nga tregimi i mahnitshëm “Purpuranti” i Bilal Xhaferit 

Nga Skifter Këlliçi

Para disa  vjetësh, i mbështetur në motivet e tregimin të gjatë “Tej largësive”, me temë ilire, të shkrimtarit të shquar, Bilal Xhaferi, që u shua me 1986 në Amerikë, në rrethana ende te paqarta, ( mbase i vrarë nga agjentë të Sigurimit të Shtetit, që elementët antikomunistë i ndiqnin dhe jashtë Shqiperise), botova romanin me titull “Dashuri e  gdhendur në shkëmb”.

   Ishte kënaqësi e rallë për mua që  lexuesit dhe kritika,   vunë në dukje se  stili poetik, që është veçori  e këtij shkrimtari, jo vetëm në këtë tregim, por në përgjithësi  në tërë prozën e tij të përfshirë në të vetmin vëllim “Tokë e lashtë njerëz të rinj”, në këtë roman ishte vazhdimësi e këtij stili .

 Duke u përpjekur të ruaja, pra  gjithnjë stilin e Bilal Xhaferit, që në faqet e tregimit të tij të gjatë  “Tej largësive” shfaqet thuajse tërësisht në forme të një prozë poetike, fillova të ripunoja thellësisht romanin, i cili është ende në dorëshkrim.

  Në reshtat e fundit  të tij kam përdorur  shprehjen që ai ka vënë    në gojën e Batos, njërit prej personazheve të tregimit të tij, prijës i kryengritjes ilire: ”Deri sa të na mungojë liria, ne  do të jemi gjithnjë kryengritës”.

  Dhe më  duket se kjo frazë është një përgjithësim shumë i gjetur  filozofik  që përshkon  tërë veprën  e tij .

   Mirëpo në krjimtarinë e këtij shkrimtari dhe poeti , jashtëzakonisht të talentuar,  gjen perifrazime po aq të goditura, në mos edhe më të goditura se perifrazimi i mësipërm.

  Ndërmenda tregimin”Purpuranti”, botuar për herë të parë në mesin e viteve 60-të në faqet e gazetës letrare “Drita”, që habiti lexuesit dhe kritikët. Strezi, heroi i këtij tregimi, luftëtar i  Skënderbeut, pas betejsës së Torviollit të fituar nga ushtritë pushtuese otomane, kthehet  në fshatin e tij të lindjes. Dhe befas dëgjon një këngë.

”Ishte melodia e një kënge të lashtë…- shkruan Bilal Xhaferi në këtë tregim.- Fjalët  e saj që nuk mbaheshin mend, kujtoheshin përsëri. Ato që nuk kujtoheshin, zevendësoheshin me fjalë të tjera”.

   Dhe unë po u paraqes lexuesve përmbajtjen  e kësaj kënge, të përshkruar nga autori,  e cila, ndonëse në formë proze, është një perlë poetike, që  edhe kështu, zë vend të veçantë, jo vetëm në poezinë shqiptare , por, për mendimin tim  edhe në poezinë botërore:

“Kur të mbarohen të gjitha, atëherë, për të ndezur qymyrdrurirn në farka, do të bëjmë gjyryk mushëritë tona. Dhe do të nxjerrim brinjët tona, që t’i kalisim dhe  t’i kthejmë  në shpata. Kur të mbarohen të gjitha, atëherë gratë do të presin gërshetat  dhe me to do të lidhin harqet, për  të lëshuar shigjetat. Dhe do të presin për shigjeta tërë drurët e pyjeve. Dhe në s’mjaftofshin pyjet, do të çajmë djepet e fëmijëve. Kur të mbarohen të gjitha, atëherë do të rrëzojmë shkëmbenjtë e maleve mbi kryet e armiqve  dhe do të hapim ngastra toke për grunore e vreshta, në rrënjët e shkëmbenjve. Kur të mbarohen të gjitha, atëherë do të ndezim akujt e çative lart në kupën e qiellit, te yjet dhe do t’i vemë në shandanë, në vend të qirinjve, për të na bërë dritë në netët  e vona, në netët e përgjakura e të ftohta. Kur të mbarohen të gjitha…”. 

  Ja, kjo është përmbajtja  e kësaj këngë që Bilal Xhaferi ka vënë në gojë e një plaku të fshatit, të cilën Strezi  e dëgjon,  kur po  afrohet fshatit të lindjes. 

   Le ta kthejmë tani përmbajtjen  në prozë të kësaj kënge, në vargje,duke bërë vetëm disa zhvendosje fjalësh që më duket se i japin më shumë ritëm të brendshëm:

“Kur të mbarohen të gjitha,

Atëherë, për të ndezur qymyrdrurin  në farka,

Gjyryk do të bëjmë mushkëritë ,

Dhe brinjët tona do të nxjerrim ,

Që t’i kalisim dhe t’i kthejmë në shpata…

Kur të mbarohen të gjitha,

Atëherë gratë gërshetat do të këpusin, 

Dhe harqe me to  do të lidhin,

Për të lëshuar shigjetat,

Dhe për shigjeta tërë drurët e pyjeve do të presim…

Dhe në s’mjaftofshin pyjet,

Djepet e fëmijëve do të çajmë…

Kur të mbarohen të gjitha,

Atëherë mbi kryet e armiqeve

 Shkëmbenjtë  do t’i rrëzojmë, 

Dhe për grunore dhe vreshta,

 Ngastra toke do të hapim në rrënjët etyre.

Kur të mbarohen të gjitha ,

Atehëre do të ndezim akujt e çative,

Lart në kupën e qiellit, te yjet, 

Dhe do t’i vemë në shandanë  në vend të qirinjve, 

Që  dritë të na bëjnë  në netët tona  të vona,

Në netët tona të  përgjakura e të ftohta .

Kur të mbarohen të gjitha…

   Deri më sot kam lexuar artikuj kritikë, me vlera të veçanta, kushtuar krijimtarisë letrare të  Xhaferit  si në prozë, ashtu edhë në poezi, që janë shkruar nga autorë shqiptarë dhe kosovarë, ndër të cilët vë në dukje kritikun e njohur Bashkim Kuçuku, sidomos me  studimin “Jehonë e veprës së panjohur”, (1996) dhe Sabri Hamiti “Bilal Xhaferi, shkrimtari i etnisë”, (‘Gjurmime albanologjike’, seria e shkencave filologjike, Prishtinë , 1994, faqe 7-27). 

   Qofsha i gabuar, por deri tani nuk më ka rastisur që ndonjë   studiues të këtë  vërejtur dhe veçuar këtë fragment nga tregimi “Purpuranti “ që është poezi e rrallë dhe të cilën  Bilal Xhaferi, çuditërisht nuk e ka punuar si poezi në formën e mësipërme dhe si të tillë edhe ta botonte, por  ka parapëlqyer ta vërë në gojën e një personazhi të këtij tregimi.

   Jo vetëm kaq, por,  me sa shihet,  studiuesve u ka shpëtuar nga shikimi vlera  artistike të këtij fragmeti  prozë -poezi, e tregimit  të mësipërm, me një pasuri kaq të madhe figurative,  deri në kufijtë më të skajshëm  të imagjinatës, që sintetizon aq mjeshtërsht jo vetëm luftërat e popullit tonë  në shekuj kundër pushtuesve të huaj, por edhe luftërat  e tërë e popujvë të shtypur të botës gjatë historisë së njerëzimit. Si e tillë, kjo poezi do të meritonte të futej në antologjitë poetike të çdo vendi të botës . 

   Bilal Xhaferi, që kishte mbaruar vetëm një shkollë dyvjecare ndërtimi, u end lart e poshtë kantiereve të ndërtimit në punë të vështira , pa asnjë përkrahje nga shteti komunist, ngaqë ishte biri i një nacionalisti të pushkatuar çam.

  Si pasojë, me ashpërsimin e luftës së klasave , më 1967 atij iu  hoq edhe e drejta e botimit, nuk doli në qarkullim vëllimi poetik  “Lirishtja e kuqe ”dhe romani historik “Krastakraus”, kushtuar luftërave  të populit tonë kundër pushtimit  turk, që u botua më 1993, pas vdekjes së tij.

  Veç kësaj, diktatura  komuniste  e dënoi  Bilal Xhaferin të punonte i izoluar në në një fshat të Durrësit, aq sa në këto rrethana ai u  detyrua  të arratisej dhe të vendosej në SHBA, ku vazhdoi  veprimtarinë e tij  tij letrare dhe publicistike, së pari në gazetën “Dielli” dhe pastaj në revistën “Krahu i Shqiponjës”. 

     Nën kujdesin  e pr. Bashkim Kuçukut Shtëpia Botuese “Toena” botoi më 1996 librin ”Tej kaltërsive”, ku veç disa  tregimeve te botuara në vëllimin e tij të vetëm “Tokë ë lashtë njerëz të rinj”(1965), u përfshi publistika e botuar në faqet e kësaj reviste.

  Në një botim të mundshëm në të ardhmen, do të ishte mirë që ky vëllim të ribotohej dhe në të të përshihej edhe kjo “poezi”, e fshehur në tregimin “Purpuranti” dhe krahas saj edhe poezi të tjera kundër diktaturës komuniste, të ushtruar nga arma e tmerrshme e Sigurimit të Shtetit, të shkruara në SHBA, si  “Shqipëri ‘76”, që po rendis më poshtë:

‘Vend i vogël , kohë e vogël, racion i vogël,

Errësirë e madhe  ,frikë e madhe, mjerim  i madh…

Dhe rrugëve të atdheut, 

Si kukuvajkë nën  hënë,

Leh dhe ulërin “Gazi  69…’

…Dhe,krahas poemës kushtuar,vendlindjes se tij, #amërisë,  poezia “Kosovë”, truall  tjetër shqiptar, ku UDB-ja, ku simotra e këij,  Sigurimi, ushtronte mbi vëllezërit tanë kosovarë:  

‘Kosovë,

legjendë e mbetur në udhëkryqet e historisë,

Kosovë,

Gjithnjë ashtu si gjithnjë,

Me dhëmbë shtrënguar e me shpirt në dhëmbë,

Kosovë,

Ku shqiptarët flasin një gjuhë, 

Dhe dëgjojnë dy gjuhë,

Së bashku më gjuhën e nënës ,

Dhe gjuhën e UDB-ës.’

(Shënime për librin me tregime “E puthura” të AndonAndonit)

RECENSE

Shkruar: Nga Fran Gjoka

Thuajse tërësisht letërsia e shkrimtarit devolli AndonAndoni, pjesën më të madhe të së cilës unë e kam shfletuar dhe shijuar prej vitesh, tetë  librat me tregime, dy romanet, përfshirë edhe librin e fundit “E puthura” botim i shtëpisë botuese “Naimi” i adresohen fshatit. Subjektet, janë po nga fshati. Gjuha dhe koloriti është atje, mes lumit, gjelbërimit, korijes me lajthi… madje, duke dalë nga vetja, kam bindjen se shkrimtarët dhe poetët e Devollit, janë që të gjithë rrëfimtarë të përkryer sepse i tillë është mjedisi i tyre, fryma, historitë, njerëzit bujarë dhe plot dashuri…ja shikoni letërsinë e Driteroit, më të bukura se gjithçka ka tregimet. “Zhurma e erërave të dikurshme” për mua është një magji. Ka sigurisht poezinë, por tregimi i tij është tokë dhe dhé Devolli. SotirAndoni ka  tregime të pakrahasueshme për fshatin, Teodori, me librat “Ajri i ftohtë i mesnatës”, “Portat e dashurisë” dhe deri tek i fundit” Trokitje në shpirt” ështëi përkorë brenda vetes edhe pse ka plot romane drama dhe skenarë filmash shumë dinjitozë.Petraq Zoto, nuk ka frikë të shkruajë për Çezmën e Llëngës dhe Brodat, për Lisin e Shën Gjergjit dhe korijen e Pikove.  Ndaj them që tregimi, rrëfimii shtruar, i përqasur me natyrën e jetës bujare dhe punëtore të devolliut,është në krye të vendit në letërsinë e shkrimtarit AndonAndoni si bir i devollit dhe pasardhës i shkollës se rrëfimit Kuteljan.

Pasi lexon librin e fundit të këtij autori vë re se kurbeti është ndër tematika më e spikatur, si nga fabula e ngjeshur dhe dinamike, ashtu edhe nga lirizmi i gjuhës. 

Kurbeti i devollinjve ështëidhembshur, po të kesh parasysh se ikin dhe e mbajnë kokën gjithmonë pas nga njerëzit që lënë këtu, gjë e mall. Ikin sinë kohë, dhe zemrën e shpirtin e lënë tek fshati. Tregimi “Gishti” tek libri “Frymë e bardhë” dhe “Emigranti” tek libri “E puthura” janë një apologji e kësaj dhimbjeje. “Frymë e bardhë” një simbolikë thërresë për pleqtë e plakat që mbeten në vendin tonë, kur bij e bija ikën larg në mërgim, dhe vetëm tymi i bardhë iavionëve në qiell i lidh me të afërmit apo ndonjë telefon i harruar në degët e gështenjës, që përdorte gjithë fshati në fillim të viteve 90.

Andoni si tregimtar është lirik dhe natyralist. Ai nuk i kursën ngjyrat e natyrës në përshkrimin e tregimeve.Natyra me dëborën e bardhë dhe me ujërat e Devollit që rrjedhin e rrjedhin zë vend kryesor në krijimtari. Madje ka tregime të stisura vetëm eme këtë motiv, sicështë tregimi me titull” Në kodrat e Ziçishtit “ kushtuar patriotit KostëÇekrezi.. Ka një magjepsje pas natyrës sepse vetë puna e njerëzve e ka begatuar atë dhe vendin jetë e mot.

Duket se tregimet e Andonit nuk janë dhe vijnë prej kulturës së por ato janë përjetime të gjalla të jetës në lulëzim. Janë vajza dhe djem çapkënë që dashurojnë dhe përvëlohen prej dashurisë nën degët e shelgjeve dhe pranë korijes së lajthishtave, janë përjetimet e një njeriu plot gëzim, si çobaniifshatit tek tregimi “Gratë e katundit” që nuk ndjen kurë pezm e mëri, por gazmon si këmborët në mal dhe ndaj gjuha e tregimeve është një lirizëm në prill, një syth që ndizet si gjethnaja dhe rrjedhin si përroskat në këngëzim.

Në këto tregime vihet re se ka një humor çehovjan që rrjedh prej dhimbjes. Ka tregime të tilla të shkruara me mjeshtëri si “Dasma” ku dhimbja kthehet në dashuri për jetën dhe njerëzit. Heroi i tregimit, pret këmbën me sëpate që të mos bëhet ‘pengesë” në dasmën e vajzës së tij që e do shumë. Nga ana tjetër humori është një element i njerëzve të ditur, gaztorë, punëtorë, të papërtuar. Kjo mënyrë e të përshkruarit të tyre në tregime i bën shkrimet interesante dhe të këndshëm. Kjo mënyrë e tillë nuk e lodh lexuesin, përkundrazi, e çlodh dhe e dëfren. Ka sigurisht letërsi të shkruar edhe prej nursëzesh dhe burra e gra që nuk “ju qesh buza kurrë” por pasqyrimi i vetvetes në letërsi, edhe me dozat e humorit është një qasje që e bën lexuesin tëperjetojë emocione pozitive.

Letërsia e Andonit ka njohur rritje dhe cilësi të admirueshme pop të kemi parasysh se libri i tij i parë u botua që në vitin e largët 1987. Natyrisht, përvoja e jetës e hedhur në letërsi është determinonte. Në këtë kuptim në librin e fundit me tregime gjejmë edhe të tilla me tematikën e mësuesisë, ku përvoja e tij e gjatë edhe si ish kryeredaktor i “Mësuesit” i ka dhënë mundësi të shpalosë perla të vërteta .Tregimet e tilla si mësuesi, apo e puthura, që mban titullin edhe vetë libri i fundit, na futin në boten e vyer të arsimit, tënxënësve dhe problematikave të tyre sa të vështira aq dhe të bukura.

Të mbetem së fundi tek ky orientimi…Shoh si ish mësues por dhe gazetar, që nëpër kurrikulën tonë të gjuhë-leximit, vijojmë të mbetemi tek autorë dhe letërsi klasike e para dy shekujve me besë dhe këmbëngulje të madhe. Sigurisht që duhet të flitet për to, por kur bota e sotme ka dhe lëvron letërsi të jashtëzakonshme bashkëkohore,të përkthyera dhe botuara në gjuhën tonë si  romanet e XhoxhoMoja, të AnnëRayn, Stainberg , etjetj dhe të merresh ende me vetëm me Balzakun apo ViktorHygon, ështe tejet e mangët.

Madje do mendoja se si dikur, në tekstet shkollore të përfshihen sa më shumë letërsi e jona, nga tregime dhe romanë të tilla me vlerë, edhe të autorëve si AndonAndoni, lëvrues i një shkolle kuteljanë në letërsi  që sot është në zhdukje.

Sevdai Kastrati/

Viti 1914 qe viti i mbrapshtë për Shqipërinë dhe shqiptarët. Atë vit, në fillim të qershorit, në Shijak rebelët turkomanë të nxitur nga xhonturqit në njërën anë, nga myftiu i Tiranës Musa Qazimi në anën tjetër dhe të përkrahur nga dervish Haxhi Qamili, nga shehu i Shijakut Hamdi Rubejka si dhe nga refugjatët myslimanë nga Bosnja (edhe boshnjakët ishin të shqetësuar për mbretin e krishterë të caktuar nga Perëndimi) shpallin programin e lëvizjes së tyre për krijimin e një Turqie të dytë. Ata kërkojnë heqjen e pavarësisë së Shqipërisë dhe rikthim në sundimin turk; zëvendësimin e Princ Vidit me një princ mysliman; shpalljen e gjuhës turke¹ si gjuhë zyrtare, kurse shqipja të shkruhet me shkronja arabe dhe në fund fanatikët myslimanë kërkojnë që flamuri shqiptar të zëvendësohet nga gjysmëhëna turke.
Përballë fanatikëve me dinin në gojë, me helmin në bark qëndronin forcat qeveritare në krye me kolonelin Lodewijk Thomson (i dërguar nga Fuqitë e Mëdha për krijimin e xhandarmërisë shqiptare) dhe vullnetarët që kishin ardhur në ndihmë trupave qeveritare. Në agim të 15 qershorit rebelët u hodhën në sulm kundër Durrësit. Atë ditë, koloneli Thomson gjatë një inspektimi të artilerisë, jo më pak se treqind metra nga vija e armikut u qëllua nga një snajper për vdekje. Të nesërmen, më 16 qershor 1914, në ceremoninë e varrimit të kolonelit, Faik Konica në fjalën e përzieshme² në frëngjishte, ai ngriti lart figurën e tij, si mbrojtës të pavarësisë së Shqipërisë, për sakificën e lartë për mëkëmbjen e shtetit shqiptar. Konica e përfundon nderimin me këto fjalë: “Shqipëria, që ishte mësuar ta donte mbrojtësin e saj të madh të rendit publik, tani e qan si një martir të lirisë së saj. Thomsoni vdiq në fushën e lavdisë”.
Pas dy javësh nga vdekja e Thomsonit, Fan S. Noli e shkroi vjershën “Thomsoni dhe kuçedra” gjatë qëndrimit në Triesht më 1 korrik 1914 dhe e dërgon në Boston që të botohet në gazetën “Dielli”. Në rubrikën “Vini re” të gazetës “Dielli” të datës 24 korrik na bëhet me dije se numrin e ardhshëm të gazetës do të botohet vjersha “Tomsoni dhe Kulçedra” edhe pse është në kundërshtim me programin e gazetës. Sikurse dihet, gazeta “Dielli” në vitin e parë të daljes nuk boton asnjë vjershë, kurse në vitin e dytë lejon të botohen vjersha që kanë të bëjnë me ngjarje të ditës që francezët i quanin les pieces de circonstance.
Vjersha “Thomsoni dhe kuçedra” botohet në gazetën “Dielli” më 28 korrik 1914³. Në këtë botim të parë vjersha ka 54 vargje, pra nëntë strofa gjashtëvargëshe (vargjet janë gjashtërrokëshe të dyzuara).
Mitrush Kuteli është i pari që ka përmbledhur vjershat e Nolit në vëllimin “Mall e brengë” i botuar në Tiranë më 1943. Edhe pse sipas një dëshmie që kemi nga Noli, me rastin e botimit të vjershës Marshi i Barabbájt në gazetën Liria Kombëtare më 28 nëntor 1928, kishte në plan të botonte vëllimin poetik Tragjedia e Kryqit, siç thotë ai ‘një vepër poetike që trajtón pësimet e Krishtit’ e për fat të keq kjo përmbledhje nuk e pa dritën e botimit.
Përsëri mund të themi se është meritë e Kutelit4 që ka ndikuar në mënyrë të tërthortë për ta nxitur Fan Nolin që t’i botonte vjershat e mbetura në dorëshkrim, të cilat i kishte shkruar gjatë qëndrimit në Vjenë, Berlin dhe Hamburg më 1926-1930: Kënga e Qirenarit, Krishti me kamçikun, Plak, topall dhe ashik, Anës lumenjeve të Babillonës. Këto vjersha do të botohen në gazetën “Dielli” gjatë viteve 1945-46 me pseudonimin Robo Rogozhina dhe Bajram Domosdova. Po në këtë kohë, më 27 shkurt 1946, Noli boton vjershën Sofakliu dhe Ferid Asllani kinse është shkruar në Venedik më 2 janar 1946 me pseudonimin Bajram Domosdova. Dy muaj më vonë Noli shqipëron vjershat Asaj që shkoj nga Charles Baudelaire dhe Jetimi nga Paul Verlaire. Po ashtu Noli riboton vjershat Hymni i flamurit, Rent, or marathonomak (e përpunon nga ana gjuhësore dhe i shton një strofë), Shën Pjetri në mangall dhe Mosiu në mal.
Disa studiues janë të mendimit se Fan Noli nuk ishte i njohur në Shqipëri si poet para botimit të Kutelit. Ata kanë parasysh botimet historiografike të viteve ’20, ’30 e ’40.
Në veprën e Àt Justin Rrotës “Letratyra shqype”, Shkodër 1925, Noli përmendet si përkthyes, vlerësohet vepra “Historia e Skënderbeut” dhe njihet si gojëtar nga studiuesi françeskan.
Në veprën e Gaetano Petrottës “Popolo, lingua e letteratura Albanese”, Palermo 1930, Noli njihet si dramaturg, përkthyes dhe si historian i Skënderbeut.
Në veprën “Shkrimtarët shqiptarë” vëllimi i II-të, Tiranë 1941, Noli në këtë kristomaci nuk përfaqësohet me asnjë poezi.
Në fakt, i pari që e ka njohur Nolin si poet në Shqipëri është Vangjel Koça, i cili në një fjalim³ që mbajti në Gjirokastër më 6 nëntor 1923, të organizuar nga shoqëria “Drita” për nder të Imzot Nolit thotë:
«Po më pëlqen veçanërisht t’a përshëndosh si Poet nga më të mëdhenjtë që numron sot Shqipëria e Re»5.
Më pas ai shpreh habi në shkrimet mbi letërsinë: pse Fan Noli nuk përfshihet krahas vjershtorëve të tjerë shqiptarë?
Është e qartë për V. Koçën se poet mund të jesh edhe me një vjershë të vetme. A nuk ka thënë edhe ky burrë që jemi mbledhur sot ta kujtojmë se Félix Arversi u bë i famshëm me tingëllimën Dashuria e fshehët.
V. Koça përmend përkthimet e Nolit si Othellon, Skënderbeun, Korbin dhe Annabel Lee. Po kështu përmendet edhe dy vjershat e Nolit “Thomsoni dhe kuçedra” dhe “Jepni për nënën”. Ai shprehi habi: pse Fan Noli nuk merret me vjersha origjinale? Supozojmë se edhe kjo mund të jetë një nxitje për Fan Nolin që do të shkruajë vjershat më 1926-1930.
Ribotimin e vjershës “Thomsoni dhe kuçedra” e bën Mitrush Kuteli (1943), por siç shihet e bën me disa ndryshime e përmirësime. Ai fillon që nga titulli, se në botim të parë kemi “Tomsoni dhe kulçedra” dhe duke e hequr strofën e gjashtë:
Dhe prapë petriti
Së treti e priti
Me armë, me topa, me kordh’ e me shpata,
Tomsoni kaluar me nam në rigata.
Prej qielli dërguar, me pallë në shesh,
Luftón trim’ i huaj për né kundrë nesh

Vargu i gjashtë i strofës së katërt te botimi i parë del:
Me grusht prej rrufeje, që grin e që tret,
kurse te Kuteli dhe në Album është:
Me grusht prej rrufeje, që ngrin e që tret.
Vargu i tretë i strofës së nëntë te Kuteli del: Po ikni, po hij’ e Kalorësit s’ikën! i njëjti del edhe tek Fan S. Noli Vepra 1 (2003), kurse tek Albumi: Ju ikni, po hij’ e Kalorësit s’ikën!
Mitrush Kuteli i shkruan me shkronjë të madhe: Ura, Gjol, Fron, Shqiponjë, Nënë dhe Flamur.
Në fakt, Kuteli ka bërë ndërhyrje edhe në vjershat e tjera si p.sh. Hymni i flamurit, nga gjashtë strofa (28 vargje) sa kishte në variantin e parë të botuar në gazetën “Liria kombëtare” më 28 nëntor 1926 boton vetëm tri strofa (10 vargje) me ndryshime të mëdha. Vjershën tjetër Moisiu në mal e boton nga 10 strofa që kishte në variantin e parë në gazetën “Liria kombëtare” të datës 27 janar 1930 në pesë strofa. Dhe kështu me radhë.
Një nga tiparet që bie në sy në vjershën “Thomsoni dhe kuçedra” dhe në gjithë krijmatarinë e Nolit është zanorja “ë”. Ai për t’u shmangur nga ky breshëri pikash dhe për të mos dalur nga vendimet e Kongresit të Manastirit, e merr zanoren “є” prej alfabetit të Stambollit, duke i dhënë një formë më arkaike (veçse ndryshon nga epsiloni), por që e përshtatet me shkronjat latine.
Fan Noli ka vepruar drejt në përdorimin e theksit aigu,6 kur theksi bie në rrokjen e fundit: për dhé, atdhé, ajó, për né, po ashtu ai përdor theksin tek fjalët dyrrokjesore, atje ku rëndon zëri: hyén’, pastáj, luftón si dhe ka vënë theksim mbi formën foljore të vetës së tretë njëjës të foljes dua: dó.
Sa i përket apostrofit, Noli apostrofon rregullisht ë-në fundore të patheksuar të fjalëve para zanores e: me kordh’ e me shpata, kulçedr’ e Turqisë, hyén’ e urisë, vet’ e vratë.
Një veçori tjetër është pjesëza e mesores ai e shkruan gjithnjë të ndarë me vizë, sidomos kur ndodhet para foljes u-ngjalle, u-ngrite, u-vërvite. Po ashtu, ndan me vizë edhe trajtat e shkurtra kur vijnë pas foljes prit-më.
Një dikuri tjetër në këtë vjershë është edhe shurdhimi i bashkëtingëllorëve b në p.
Mendojmë se vjershën “Thomsoni dhe kuçedra” Noli e përpunoi duke u mbështetur në botimin e Kutelit. Dhe për këtë hipotezë kemi një fakt që mbështet mendimi tonë: në fund të vjershës kemi shënim se kur është shkruar vjersha “Korrik 1914” te përmbledhja Mall e brengë, po të njëjtin shënim të ngjajshëm e gjejmë edhe në Albumin e Nolit. Megjithatë nuk gabojmë, në rast se pohojmë se kjo është dhe arsyeja pse vjersha doli me një strofë mangut. S’ka dyshim se Nolit i ka munguar dorëshkrimi i vjershës (dorëshkrimin e vjershës nuk e kemi gjetur deri më sot) në njërën anë dhe nuk mund ta përjashtojmë si mundësi edhe mungesën e kopjes së gazetës “Dielli” ku është botuar vjersha, në anën tjetër. Ashtu sikurse edhe nuk mund të besojomë se për shkak të përpunimit Noli vendosi ta fshinte këtë strofë.
Së fundi, deri më sot nuk është bërë ndonjë krahasim ndërmjet këtyre botimeve të vjershës “Thomsoni dhe kuçedra” nga studiuesit e ndryshëm që janë marrë me krijmtarinë poetike të Nolit.

¹ Më 17 maj 1914 shqiptarët e Amerikës protestuan në Boston kundër vendimit të qeverisë për futjen e turqishtes si gjuhë zyrtare: shih gazetën “Dielli” të numrave 313-314.
²Shih Fjala e z. Faik beg Konica në qivur të Thomsonit, “Zâna”, Durrës, 1 gusht 1914, nr. 3, f. 43-44.

³Këtë të dhënë, se kur është botuar vjersha për herë të parë, e gjejmë edhe në shënimet e vëllimit të parë të veprave të plota të Nolit, botim i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, që e ka përgatitur studiuesi Vehbi Bala.
4Pra, kemi të bëjmë edhe me një letër që Kuteli i ka dërguar Nolit më 1945 kur ndër të tjera i shkruan se “ju keni krijuar këtu një shkollë letrare, ryma e të cilëve ndjehet shumë në shkrimet e të rinjve”: Mitrush Kuteli, Letër Fan Nolit, “Dielli”, 13 shkurt 1946, nr. 5710, f. 2. Po kështu, mund të supozojmë, ka ndikuar si nxitje në botimin e vjershave edhe zgjedhja kryetar nderi i Lidhjes së Shkrimtarëve të Shqipërisë në tetor 1945-ës.

5Krh gazetën “Dielli” ku është botuar fjala e Vangjel Koçës më 17 maj 1924, nr. 2715 (258), f. 8; 20 maj, nr. 2716 (259), f. 6.

6Shih Faik Konica – Fan S. Noli: Orthografia shqipe. Ca shënime. “Dielli”, 7 nëntor 1912, nr. 174, f. 1.

Tomsoni dhe kulçedra
Sipas «Diellit»

Te ura, te ura
Vraponi, o burra,
Me armє, me topa, me kordh’ e me shpata,
Se dolli Kulçedra e errєt nga nata,
Se ngriti bajrakun e lyer me gjak
Dhe sulet prej Shjaku nє Durrєs me vrap.

Kulçedr’ e Turqisє
Hyén’ e urisє,
E rrahur nga Greku, nga Sєrbi e Bullgari
Dó gjak tє thєthijє dhe vjen te Shqiptari,
Si gjarpєr zvarniset, i sillet pєr qark.
Me dinin nє gojє, me helmin nє bark.

Kulçedrєn e vrarє
E hasi mє parє
Tomsoni nє Vlorє, kur vinte prej detit
Me katєrqint krahє, lubi’ e Dovletit;
E zuri pєr gryke, e shtriu pєrdhé,
Nga thonjt’ i rrєmbeu tє mjerin atdhé.

Pastáj pєr sє dyti
Nє Durrєs e mbyti
Dhe kokєn i shtypi me top nga kalaja,
Kur hodhi Esadin nga froni, nga maja,
Nga forca nє pluhєr, nga bregu nє det,
Me grusht prej rrufeje, qє grin e qє tret.

Kulçedra e thyer,
Me turp e pєrlyer
Pєrmblidhet e kthehet nga toka nє Durrєs
Dhe ngrihet m’e fortє, nє gjol afєr urєs.
Shqiptar’ i verbuar vєrsulet nє det,
Shkel flamur e nєnє dhe vllezєr po vret.

Dhe prapє petriti
Sє treti e priti
Me armє, me topa, me kordh’ e me shpata,
Tomsoni kaluar me nam nє rigata.
Prej qielli dєrguar, me pallє nє shesh,
Luftón trim’ i huaj pєr né kundrє nesh

Dy herє tє theva,
Tє shtriva, tє ndeva,
Po prapє u-ngjalle dhe prapє u-ngrite!
Prit-mє, the, prit-mє!” Dhe prap’ i u-vєrvite,
Dhe hovin Kulçedrєs ia preve, po re,
Kalorєs i huaj, qє vdiqe për né.

Nga ura, nga ura
Po ikni, o burra?
Ju ikni, po hij’ e Kalorєsit s’ikєn!
Kulçedrєs tєrbuar ajó i fut frikєn,
Se urєn e ruan, se urєn e mpron
Stihia-shqiponjє, me qip e me thonj.

Te ura, te ura
Vajtoni, o burra,

Tomsonin e ngratє që ju vet’ e vratє,
Qє pas nuk i ratє, po vetєm e latє,
Kur shkonte kaluar tє vdesє pєr né,
Pєr ju, tє mallkuar, qє s’doni atdhé.

Triesht, 1 korrik 1914

Thomsoni dhe kuçedra
Sipas «Albumit»

Te Ura, te Ura
Vraponi, o burra,
Me armë, me topa, me kordh’ e me shpata,
Se dolli kuçedra e errët nga nata,
Se ngriti bajrakun e lyer me gjak
Dhe sulet prej Shjakut në Durrës me vrap.

Kuçedr’ e Turqisë
Hyen’ e urisë’
E rrahur nga Greku, nga Sërbi e Bullgari
Do gjak të thëthinjë dhe vjen te Shqiptari,
Si gjarpër zvarniset, i sillet përqark.
Me dinin në gojë, me helmin në bark.

Kuçedrën e vrarë
E hasi më parë
Thomsoni në Vlorë, kur vinte prej detit
Me katërqint krahë, lubi’ e Dovletit;
E zuri për gryke, e shtriu përdhe,
Nga thonjt’ i rrëmbeu të mjerin Atdhe.

Pastaj për së dyti
Në Durrës e mbyti
Dhe kokën ia shtypi me top nga kalaja,
Kur hodhi Esadin nga Froni, nga maja,
Nga forca në pluhër, nga bregu në det,
Me grusht prej rrufeje, që grin e që tret.

Kuçedra e thyer,
Në trup e përlyer
Përmblidhet e kthehet nga toka në Durrës
Dhe ngrihet m’e fortë, në Gjol, afër Urës.
Shqiptar’ i verbuar vërsulet në det,
Shkel Flamur dhe Nënë dhe vllezër po vret.

“Dy herë të theva,
Të shtriva, të ndeva,
Po prapë u-ngjalle dhe prapë u-ngrite,
Prit-më, the, prit-më!” Dhe prap’ iu-vërvite,
Dhe hovin kuçedrës ia preve, po re,
Kalorës i huaj, që vdiqe për ne!

Nga Ura, nga Ura
Po ikni, o burra?
Ju ikni, po hij’ e Kalorësit s’ikën!
Kuçedrës tërbuar ajo i fut frikën,
Se Urën e ruan, se Urën e mpron
Stihia-Shqiponjë, me qip e me thonj.

Te Ura, te Ura
Vajtoni, o burra,
Thomsonin e ngratë që ju vet’ e vratë,
Që pas nuk i ratë, po vetëm e latë,
Kur shkonte kaluar të vdesë për ne,
Për ju, të mallkuar, që s’doni Atdhe.

Korrik, 1914