LETERSI – Page 125 – Dielli

DRAMA PERPARA TREGIMIT

August 22, 2022 by s p

Naum Prifti/

Unë kam debutuar në gjininë e dramaturgjisë në moshën 13 vjeçare, shumë vite përpara se të shkruaja tregimin e parë.

Vendlindja ime është një krahinë e largët rrëzë malit të Gramozit. Aty zanatet kryesore ishin ndërtimtaria dhe punët bujqësore e blegtorale. Mirëpo nga viti 1945 teatri erdhi në Rehove nëpërmjet grupeve amatore të reparteve ushtrarake. Ata vinin nga Erseka për të dhënë shfaqje, kryesisht skeçe humoristike e ndonjë komedi të shkurtër ose të shkurtuar prej tyre. Ne nuk ishim në gjendje të gjykonim për nivelin e shfaqeve, por na pëlqenin këto forma të artit që na bënin të qeshnim dhe na argëtonin. Pas largimit të trupës, ne si fëmijë e zgjatnim kënaqësinë duke përsëritur episode ose replika nga dialogjet e shfaqes.

Deri atëherë unë kisha shkruar gjithë–gjithë një vjershë, të cilën ua kisha recituar shokëve të mi. Ata qenë habitur paksa që atë e kisha “hapur” unë. Më shumë se krijimi origjinal mua më tërhoqi interpretimi para grupit dhe recitimi, ngritja e ulja e zërit, shpejtësia apo ngadalësimi e më në fund duartrokitjet. I nxitur nga shfaqjet e teatrit që vinin në fshat më hipi dëshira të shkruaja një skeç humoristik për ngrindjen midis një fshatari e një mullixhiu. Mullirin e njihja mire se ne kishim pronësi njërin prej tyre dhe aty mund të gjeja me lehtësi material jetësor apo të sajuar. Por vënien në skenë të skeçit tim të parë nuk e kam harruar jo se ishte shkruar mjeshtërisht, por për incidentin që ndodhi në premierën e tij. Shtëpia jonë kishte oborrë nga tri anë të saj që e lehtësonte, për mua dhe moshatarët, ndërtimin e një “skene” pa penguar punët e të rriturve. Skena ndahej nga publiku me një çarçafë të nderur mbi litarë. Dhe kuptohet se ngritja e çarçafit sinjalizonte fillimin e shfaqjes.

Konflikti i pjesës shpërthente për një qeskë misri të pabluar dhe tonet e sharjeve vinin duke u ngritur derisa personazhet kacafyteshin në lojë skenike. Mirëpo Llambi i Andresë, në rolin e grindavecit, mori zjarr gjatë shfaqjes. Ai doli nga teksti dhe filloi ta shante partnerin me fjalët më të ndyra, ashtu siç shaheshim me njëri tjetrin kur ziheshim. Nga ato sharje të rënda, “mullixhiu” u egërsua aq sa e përfshiu Llambin për mesi dhe e shtriu për tokë. Kacafytja qe reale e në fillim u pëlqye shumë nga “spektatorët” veçse shpejt u kuptua që goditjet e grushtat ishin të vërteta dhe prandaj u desh të ndërhyhej për t’i ndarë. Nuk qe nevoja të mbylleshin çarçafët që shërbenin si perde sepse në anën e “sallës” nuk mbeti askush. Të gjithë spektatorët u bënë pjesëtarë të asaj skene boksi pa improvizim. Skeçi u harrua, po finalja e tij kurrë.

Episodi i ardhshëm ishte në fund të vitit shkollor 1947 kur dhamë komedinë e Çehovit “Ariu”. Unë kisha një rol shumë të vogël. Regjisori ynë, mësues Mistoja, kishte vërë re se unë shtoja fjalë te miat gjatë provave, prandaj me porositi disa herë të mos e përsërisa gabimin në shfaqen para publikut. Me gjithë respektin për mësuesin, nuk munda t’i rezistoja tundimit tim të brendshëm prandaj e thashë para publikut replikën time të zgjedhur. Kur partneri sipas tekstit më pyeti “Vdiq? Po si ngjau?, unë iu përgjigja: “Më duket se harroi të merrte frymë.” Për fat të mirë në sallë shpërthyen të qeshura dhe suksesi e zbuti zemërimin e mësuesit.

Në librat e pakta që kishim në shtëpi asokohe, ndikim të veçantë për edukimin e shijeve letrare të mia në moshë të hershme, pati antologjia “Shkrimtarë Shqiptarë” – Pjesa I. Aty lexova pjesë të zgjedhura nga letërsia shqipe. Antologjia e hartuar nga Ernest Koliqi, Filip Fishta e Namik Resuli është një nga tekstet më të mira për shkollat e mesme sepse autorët kishin njohuri të gjera dhe si intelektualë të shkolluar në universitetet më të mira kishin ditur çfarë të zgjidhnin. Më kujtohet se unë lexoja vetëm fragmentet letrare, pjesët në prozë e poezi, kurse jetëshkrimin e autorëve e kaloja sikur të ishte në gjuhë të huaj dhe sikur të gjitha ishin shkruar nga e njëjta dorë. Vetëm pas një viti, kur fillova të lexoja romane, nisa t’i kushtoja vëmendje çdo libri si krijim i veçantë i autorit. Nga antologjia mbaj mend se më ka pëlqyer poema e V. Prenushit për një vajzë që qendiste një flamur me shqiponjë dhe kur e ëma e pyeste pse po qante, vajza përgjigjej: “Nanë, dashnia më ka molisë, prandaj kjaj o tue qëndisë,” më magjepste Kënga e Tretë e Lahutës së Malësisë “Preja” nga Gjergj Fishta, ku Oso Kuka pas dëgjon kujen e motrës vajtore për Vraninasin Avdi Hisa, “i u ba vlla” atij “me i a këthye nderën Shqipnis” “kundra gjaksorëve malazez”, mrekullohesha nga Kënga e 11 “Marash Uçi” dhe një copë letrare “Te kroni” të cilës ia kam harruar poetin.

Më ishte ngulitur një shprehje “prefli bisha!” të cilën e kisha shënuar me bojë mbi kapak që ta gjeja lehtë numrin e faqes ku ndodhej. Tingellimi i mallkimit gegërisht (të preftë bisha) më dukej mahnitës ende pa ia ditur kuptimin. Dhe nga ajo kohë kam mbledhur dhe qëmtuar shprehje popullore dhe fjalë të vjetra si në gjuhën e folur ashtu edhe nga folklori shqiptar. Në antologji ishte edhe një fragment i komedisë “14 vjeç dhëndër” i Çajupit, pjesa e dialogut mes bashkëshortëve për të martuar djalin e tyre e për t’i zgjedhur nusen. Ndërsa bisedonim me shokët se çfarë mund të vinim në skenë, unë u rekomandova komedinë e Çajupit se ajo të shkrinte në gaz. Mitraqi dhe Kristoja që e lexuan njëri pas tjetrit, e pëlqyen mendimin tim, por me të drejtë vërejtën se komedisë i mungonte një pjesë dhe nuk merrej vesh si përfundonte. Atëherë unë mora përsipër ta ‘plotësoja’ boshllëkun duke shkruar vazhdimin e ngjarjes dhe përfundimin e saj. Shokët e pritën me kënaqësi të madhe propozimin tim. Nuk di çfarë shkruajta në vargje, se shkrimi kaloi dorë më dorë dhe dorëshkrimi nuk dihet ku përfundoi. Sot jam shumë kureshtar të di se çfarë shkrova në atë moshë të njomë. Nuk e di sa afër apo sa larg isha nga subjekti i komedisë së Çajupit por e di se si shkrimtar profesionist kurrë nuk do ta kisha atë guxim që pata si adoleshent. Gjatë viteve të krjimtarisë sime letrare kam vërejtur se si amatorët dhe injorantët bëjnë tentativa të paimagjinueshme ngaqë nuk e kanë konceptin e vlerës së artit. Komedia jonë nuk e vu në skenë mbasi atë vjeshtë filluam shkollën unike në Ersekë. Nga njëra anë mësimet u shtuan ndërsa koha u kufizua dhe nga ana tjetër shkolla kishte programin e saj artistik.

Ne një vëllim me tregime nga Aleksei Tolstoit, që atehere sapo ishte përkthyer në shqip, u mahnita nga tregimi “Karakteri rus”. Besnikëria e vajzes ruse pas të fejuarit përkonte me psikologjinë tonë, prandaj mendova se duhej dramatizuar. Sot, që kam një përvojë të gjatë dramaturgjike, nuk do të guxoja kurrë t’i futesha një ndërmarrjeje të tillë. Kurse atëherë m’u duk shumë i lehtë konvertimi. Duhet të them se guximi i amatorëve meriton vendin e vet në art pavarësisht nga arritjet artistike. E planifikuam ta vinim në skenë me klasën tonë të shkollës unike. Drejtori e pëlqeu por rekomandoi që dorëshkrimin ta dorëzonim në zyrat e Frontit Demokratik, që ta shihnin edhe ata. Kërkesa më ra si një dush i ftohtë. Pse duhet ta shihnin njerëz jashtë shkollës? Nuk besonin ata në ndeshmërinë time? E ndjeva veten të fyer që dikush donte të mbikëqyrte nëse u kisha qëndruar besnik ideve të shkrimtarit sovjetik. Isha i ri për të kuptuar se partia kishte vendosur censurë mbi shfaqjet dhe e kundërshtova sugjerimin e tij. Drejtori e mbylli bisedën me fjalinë: “Kështu janë rregullat!” E dorëzuam dorëshkrimin në zyrat e Frontit dhe miratimi na erdhi shpejt, po mbëkqyrja më la një shije të hidhur që nuk e harrova kurrë.

Gjatë viteve të studimit në Politeknikumin Mjekësor, mbaj mend se erdhi aktorja Esma Agolli për ngritjen e grupit teatral të shkollës. Për herë të parë shihja një aktore të gjallë, prandaj dëgjoja i mahnitur mendimet e saj për teatrin. Fillova të ëndërroj se më kishte ardhur radha të ngjitem në një skenë të kryeqytetit mbase me ndonjë rol të denjë për talentin tim të pareklamuar si aktor në pjesët skenike në Rehovë apo Ersekë. Mirëpo pas mbledhjes së parë, grupi u shkri pa ardhur vera dhe aktorja e vërtetë nuk u duk më.

Aty më duket se u tehasën edhe ëndërrimet e mia për karrierë skenike por pasioni për artin teatral dhe filmik mbeti i pashuar.

NJË LIBËR KORAL I DHIMBJES DHE VUAJTJES, NDËRKAQ DHE UNIVERSAL…

August 21, 2022 by s p

C:\Users\User\Downloads\IMG_7600 (1).jpg

Botohet në Itali romani “Rugët e ferrit” i shkrimtarit Visar Zhiti.

“Kjo është dëshmia e tragjedisë së jetuar në heshtje nga mijëra njerëz, opozitarë, disidentë dhe martirë të diktaturës së përgjakshme komuniste. Një përvojë e jetuar në vetën e parë dhe e shndërruar në një rrëfim që, për shkak të karakterit të saj universal, interpreton emocionet, kujtimet, vuajtjet dhe mizoritë e padëgjuara të atyre që patën fatin e keq të përplaseshin me uniformat e policisë politike të Enver Hoxhës. Visar Zhiti u burgos pikërisht për veprën e tij poetike, e shmangur nga dogmat mbizotruese të realizmit socialist.

Ndodhitë e tij, që janë të njeriut, na japin një thyerje të pamëshirshme, si të papërpunuar dhe të vërtetë mbi gjendjen çnjerëzore të të burgosurve politikë të burgjeve enveriste në sistemin mizor.”

Kështu shkruhet në kopertinë të librit “Rrugët e Ferrit”, me nëntitull “Jeta ime në burgun e Spaçit”, botuar këtë vit në Itali nga Editori “Besa”, me përkthimin plot forcë të Profesor Matteo Mandalá, shef i katedrës së Albanalogjisë në Universitetin e Palermos, autori i shumë botimeve dhe studimeve dhe artikujve kritikë, të nohur në botën Universitare në Europë dhe me gjerë.

“Sulle strade dell’inferno” (“Rrugët e ferrit”) është shpërndarë tashmë në të gjitha libraritë e Italisë dhe ka tërhequr vëmendjen e lexuesit, por dhe të shkrimtarëve dhe kritikëve italianë. Të 576 faqet e librit “Sulle strade dell’inferno” (Rrugët e ferrit) vlerësohen për dëshminë artistike dhe gjuhën e tyre tronditëse, aq sa të zhveshur, po aq aq dhe metaforike, plot dhëmbje si e tragjedive, por dhe me finesat lirike,

Në ballinë të librit është vendosur një pikturë e Atjon Zhitit, birit të autorit, me plot natë e dritare të shtrembëta dhe një masiv i zbardhëllyer, që më shumë se sa një hënë e madhe, duket si ortek bore a shkëmb fatal.

Dhe në përthyerjen e parë është vendosur një pjesëz nga libri, pikërisht kjo:

Burgu i vërtetë, më i rëndë, i padurueshëm fillon kur gjithçka përsëritet. Njëshmëria. Asgjë e re nga fronti i skëterrës. E tmerrshme. Po ajo bukë e zezë e po ata policë të zinj. Ajo lopatë dhe guvë dhe po ai Vit i Ri, aspak i ri. Uria po ajo, si bora që mbulon gjithçka. Vdekja s’është më vdekje, por përsëritje e vetvetes. Puna nuk është më punë. Familja s’është familje. Njeriu nuk është më njeri. Asgjë s’është më ndryshe. Ditët janë ulëritshëm njëlloj. Si prangat, si ulërima. Si uji që rrjedh kot në çezmat e burgut. Po ai qiell e gumëzhima nën të. Telat me gjemba po ata. Tjetri po ai. Si vetvetja. S’ka më emocione. Dhe asnjë grua në ëndërr. Truall i tredhur. I harruar. I humbur. Si lëkurë kafshe të ngordhur. Diktaturë.

Ndërsa në përthyerjen e kopertinës së pasme është një shënim i shkurtër për autorin:

VISAR ZHITI, poet dhe shkrimtar shqiptar, në vitin 1979 u dënua me dhjetë vjet burg për poezitë e tij “dekadente dhe intimiste”, në kundërdhtim.me ç’detyronte realizmi socialist. Permbledhjet e tij me poezi nga “Kujtesa e ajrit” (“Memoria del vento”, 1993) te “Dyert e gjalla” (“Le porte vive” 1995) dëshmojnë jetën në burg dhe agun demokracisë,

Ka botuar tregime e romane, të përkthyer në gjuhë të ndryshme, mes të cilëve dhe “Funerali i pafundmë” 2017.

Është zgjedhur deputet i Kuvendit të Shqipërisë në vitin 1996, minister i kulturës në 2013. Ka marrë shumë çmime për veprimtarinë e tij letrare, mes të cilëve “Ada Negri” në 1997 dhe Çmimin Ndërkombëtar “Mario Luzi” për poezi të pabotuara.

Vepra nis me shënimin ashtu si dhe në shqip, edhe në italisht:

“Roman me personazhe reale e ngjarje që s’do të doja të ishin të vërteta, ndërkaq nuk shpika asgjë, vetëm përzgjodha nga përjetimet. Por të shkruarit e tyre ngjante me një tjetër burg”.

* * *

Me daljen e romanit “Sulle strade del’inferno”, gazetaria dhe njohësja e letërsisë shqipe, të përkthyer në Itali, Anna Latanzi i mori një intervistë autorit për median e vendit të saj. Visar Zhiti është i njohur në Itali me poezinë e tij dhe romanet dhe është vlerësuar me shumë çmime letrare. Ky korpus është përkthyer mjeshtërisht nga Profesor Elio Miracco dhe ka marrë shumë çmime letrare në Itali Ndër të tjera gazetarja shkruan: …e rijetova emocionalisht atë kohë… Është një libër koral, i përbërë nga dhimbje dhe vuajtje. – A ishin vërtet ato poezi kundër? – pyet gazetarja italiane. – Në çfarë fryme i keni shkruar ato? Dhe Visari përgjigjet: – Kam dashur të shkruaj me shpirtin tim… Siç thoshte i madhi Umberto Eco, madje duke cituar Visar Zhitin, që regjimet totalitare donin në shërbim të tyre poezinë dhe poetët. “Nëse kompozimet e tyre nuk ishin në favor të diktaturës, ato konsideroheshin kundër dhe asnjëherë thjesht krijime të atyre që shkruanin poezi. Ashtu siç ndodhi me Visar Zhitin, i cili dërgoi një libër me poezi dhe kur regjimi lexonte vargjet kushtuar trëndafilave, (është fjala për përmbledhjen e Zhiti “Rapsodia e jetës së trëndafilave”, shën. bot.) dhe jo pushtetit, ato gjykoheshin si kundërshtare të diktaturës”. Në atë kohë, dëshmon Visar Zhiti, kur shkruaj fshehurazi në burg, mendoja të shkruaja për të lënë një dëshmi; më vonë, kuptova se motivimet ishin shumë më të thella, më magjike dhe pothuajse të frymëzimit hyjnor… Ne donim të krijonim lirinë tonë, sepse kur shkruan, shpik lirinë tënde dhe je njësoj si të gjithë shkrimtarët e tjerë jashtë burgut, me ata që janë në Romë, Paris, Moskë, Uashington etj. Për këtë arsye regjimi e ndalonte poezinë, sepse në atë moment je i lire… – Do të ishte e drejtë që ata njerëz që bënë keq të kërkonin falje? – pyet gazetarja italiane. – Në Shqipëri munguan dy çështje të rëndësishme, përgjigjet Visari, – të kërkuarit falje nga ata që bënë mëkate kriminale dhe dënimin moral e ligjor të diktaturës… Unë mund t’i fal ata që më kanë dënuar mua, por nuk mund të fal për të tjerët që janë vrarë e s’janë më, ata që kanë lënduar Shqipërinë. Kanë të drejtë të falin të pushkatuarit, – përfundon Zhiti – Poezitë e mia janë hakmarrje ime dhe falja ime… Ky ishte dhe mesazhi që gazetarja gazetarja italiane, Anna Latanzi vuri në krye të intervist:es. Është për t’u përshëndetur, por dhe për të mësuar nga kritika italiane, që ndryshe nga kritika e komplesuar shqipare, e sheh dhe e vlerëson kumtin njerëzor dhe tekstin e veprës duke e ngritur në lartësinë e universales, ku kritika jonë vetëm ngurron. Për çdo botim të Visar Zhitit në Itali ka patur jehonë në gazetat e mëdha italiane, kur për librat e tij kanë shkruar dhe Mario Luzi, poet i madh i poezisë së shekullit XX, Sebastiano Grasso, Presidneti i PEN Clubit Italian, poeti dhe gazetari i njohur, etj, deri dhe Umberto Eco, një nga mendjet më të ditura, semiolog, dijetar dhe shkrimtar me njohje botërore.

Nga Lajmëtari i së Mirës.

Sulle strade dell'inferno. La mia vita nel carcere di Spaç

Ballina e librit në italisht dhe shqip

Ndjesi mbi vëllimin poetik të Visar Zhitit – “Hedh një kafkë tek këmbët tuaja”

August 21, 2022 by s p

Dr. Iris Halili

Ky vëllim poetik ka qënë botuar andej nga fillimi i viteve ’90. Kurrë më parë nuk kisha lexuar një poezi që të kishte në të njëjtën masë sa dhimbje aq edhe dëshirë për jetën, sa pak liri dhe sa shumë optimizëm! Mes shënimeve dhe eseve të shkruara ndër vite gjeta këto rreshta të hedhura. Sot atyre nuk mund t’u heq asgjë. Zhiti mbetet sërisht sa tragjik, aq edhe madhështor në fatin e tij .

“Do të vij

Do të vij

Me një kafkë të tmerrshme ..”

Përshtjellim, përzierje, neveri. Asgjë me tepër , në përfytyrimin e një dite që po lind dhe ty të detyrojnë ta shtypësh me këmbë, sikur shtyp një kacabu. Atje është tragjizmi. Atje është ironia tragjike. Njëkohësisht ti shtyp një çast që të afron me tepër drejt vdekjes dhe para teje “buzëqesh humnera”. Ty të kanë lidhur, të kanë qethur, të kanë rrjepur shpirtin dhe të duhet të mbushësh këtë katraurë të nayrës , simbol i vemies dhe i vakumit. Në këtë ecje pa rrugë, ndeshesh me tundimin e lashtë sa njerzimi “Një kokërr mollë’ .Por edhe kjo ngjasje i humb ngjyrat e reales dhe merr dimensionin e errësirës. Errësira të gjitha ngjyrave u jep të zezën. E kuqja bëhet vetvetitu e zezë. Por shija e asaj kokrre molle nuk mund të humbasë. Ajo krijon dhe rikrijon imazhe irreale të një përjetimi magjik , ndonëse xhamat janë zëvendësuar nga llamarinat dhe sytë e shokëve janë venitur. Makthi ironik bëhet i thjeshtë. Ti nuk mund të shikosh, apo më saktë ti nuk ke të drejtë të shikosh. Edhe gjëja më e pavlerë e galaktikës ka të drejtë të shikoj, ndërsa ti jo!! “Një pellg i ndyrë shikon në sytë e mi”. Një shi i imët si venat e gjakut (që s’di në kanë mbetur të tilla ) bie mbi ballin tënd dhe shton rrudhat. Natyrshëm diku ai fshin një parrullë..

Ky njeri çdo mbrëmje lufton me obsesionin e vetvrasjes. Ka diçka të tmershme që e shtyn drejt saj, humbja e gjithckaje, sikur ka diçka të mahnitshme që e armiqëson me të, shpresa.

Po çtë jetë ky njeri? Është ai që vuan por sërisht shkruan poezi. Atij i heqin lirinë, që ka filluar më një qethje që e bën njeriun të harroje se ka flokë. I mbyllin veshët, që të mos dëgjojë. I mbyllin gojën që të mos flasë, të mos puth. Duan t’i lidhin dhe shpirtin , por ai nuk lidhet, pasi të gjitha shqisat janë atje. Atje është realja e kthyer në irreale. Atje mbetet ekzistenca.

Ky njeri i drejtohej njeriut dhe kuptonte se edhe kafshët e kishin të vështirë ti bënin vizitë mbikafshës – njeriut. Njeriut që shkatërroi njeriun. Njëriut që hapi kaq e kaq burgje kundra fjalës së lirë. Njeriut që masakroi shpirtra e më pas pyeti: “Cfarë është shpirti?”. Njeriut që në fjalore shkruajti vetëm “ferrin” Njeriut që mashtroi, zhgënjeu, braktisi dashurinë. Atij njeriu që u xhelozua për disa qënie që ushqeheshin me racion qesharak buke, vetëm se ato dinin të dashuronin edhe pse binin në shtrat të gjithë me imazhin e të njëjtës grua, që kishte format e hënës dhe embëlsinë e ndjenjës. Ajo ishte kujtesa e dashurisë së shkuar. Ajo ishte vigjilja e dashurisë së ardhme. Ata ishin të gjithë të dashuruar me dashurinë, sikur ishin të dashuruar me lirinë. Është vetë fati i njeriut të dashurohet me atë që i mungon. Ky ishte njeriu i “ Atdheut te çmendur”. Ti merr kafkën e këtij njeriu dhe e shfaq para nesh. As tragjedië më të tmershme nuk kishin kaq shumë gjak, skelete, varre, mizori sa në 160 -faqe poezi dhimbjeje. Ajo kohë pakësoi njerzit dhe shtoi kafkat.

Ti mban në duar një kafkë. Të jetë dyzimi yt? Mos është rreth i ferrit?Mos është çmeduria e Atdheut tim, e Atdheut tënd? Çfarë do të jetë ajo kafkë u takon atyre që stë kuptuan dhe stë kuptojnë. Atyre që heshtën para fjalës dhe e luftuan atë. Ashtu i palirë ti sërisht jetoje më shumë se njerzit që ishin jashtë mureve ku të kishin mbyllur…

E megjithëse kafkë, sërisht ajo që mban në duar ka një masë që ndjen .. dhe kjo është koha:

“Do të vij,

I butë si zjarri, I egër si zjarri,

I ngrohtë si zjarri

I marrë si zjarri dhe i mëncur si zjarri

Tek ty do të vdes , si zjarri që s’vdes”

Se kështu vijnë poetët apo sikur njihen me një fjalë tjetër profetët!

“Kudo ku kam shkuar kam gjetur poetët të kenë qënë përpara meje”, Z. Freud.

Çerçizi…

August 18, 2022 by s p

Gezim Zilja/

Në hyrjen para pallatit, gjysmëhotel ku banoj u përballa me një çift të moshuarish dhe disa fëmijë të vegjël. Një thes i madh me patate, një tjetër me perime, nja dhjetë shalqinjë, një qyp me ullinjë, një kuti metalike me djathë, katër pula lidhur nga këmbët, dy lepuj në një kafaz me rrjetë teli dhe ca trasta kishin zënë sheshin para ashensorit. Mbi gjithë këtë bagazh qëniesh të gjalla, sendesh e ushqimesh vigjëlonte një qen stani, që kruhej gjithandej nga pleshtat që gëlonin mbi qimet e tij, më hodhi një vështrim armiqësor dhe hungëriti, duke nxjerrë ca dhëmbë të mëdhenjë, që të kallnin datën. Pas një ore në ballkonin një kat më poshtë dëgjova ca zhurma jo të zakonta. Në kafazin prej teli pulat po çukisnin të zilepsura ca kokrra misri. Lepujt të sistemuar te kafazi i tyre, mbi pulat përtypnin lakra. Qeni, lidhur me zinxhir në krahun tjetër, po hante në një tas alumini një lloj qulli që nuk dallohej mirë. –Epo,- thashë me vete, – kaq ishte kjo punë. Nga mesi i natës qeni filloi të lehte aq fort sa mund ta dëgjonin dhe qentë e fshatit nga kishte ardhur. Iu përgjigjën me të lehura një lukuni qensh endacakë, që po kalonin aty pranë. Koncerti vazhdoi gjatë dhe hera-herës dëgjohej zëri i përgjumur i të zotit: – Pusho Murrooo, hyyy të çaftë ujku! A të helmoftë ajo që di unë, dëgjove?- Aty nga ora katër e mëngjesit, kur nata fillon e davaritet e ia lëshon vendin ditës, Murrua, pushoi së lehuri dhe zëri i njeriut nuk u dëgjua më. Mendova se mund të duroja bashkë me banorët e pallatit, koncertin e Murros, që iu shtua kakarisja e pulave, era e padurueshme e urinës së lepujve dhe glasave të pulave. Nja dy ankesa që bënë banorët në polici për prishje qetësie nuk bënë punë. Madje polici që erdhi për verifikim doli i njohur me Çeçon, mori një bidon raki dhe u zhduk. Në det Çeçua nuk ishte larë ndonjëhere por as kishte ndërmend. E shoqja nuk dilte nga shtëpia, vajzat e vogla luanin gjithë ditën me ashensorin e ulërinin nëpër shkallët e pallatit. Nga dita e pestë dikush më kap për krahu, aty qe qoshja e pallatitit : – Jam Çeçua, turisti poshtë teje. Më uli me forcë në karrige, ndërsa i bënte me shenjë kamerierit, që solli dy gota bosh. Çeçua vinte i shkurtër, në mish të vet, veshur me një këmishë plot lule të verdha e palma jeshile, në gishta kishte dy unaza, në kokën mbuluar me kapele republike dilnin tufa flokësh si tel i sertë, të paqethura prej muajsh, pantallonat e modës, shumë të ngushta te kërcinjtë e shkurtër e të harkuar sa mund të kalonte lirisht topi i futbollit. Në këmbë kishte veshur atlete të shtrenjta, të kuqe. – Të njoh unë ty se kam pasur një keçe kur jeshe mësues. Jam na Matohysenaj. Tërvit më dërgoi djali paratë për pushime po unë me to bleva një lopë barsë. Sivjet më tha shko në filan vend se të kam paguar hotelin për dhjetë ditë. Mos më shiko ashtu, se rrobat më vijnë nga Anglia mua, mi dërgon djali.

–Si shumë “municion” kishe me vete,- e ndërpreva. -Po ja a derëzi, gjuna të blej zarzavatet e bulmetin, i kemi të gjitha në fshat. Kam marrë me vete fëmijët e vajzave, po ndonjë koqeve të freskët e duan ato? I dëgjon në mëngjes kur kakarisën pulat? Kënaqet njeriu! Lepujt, njerin e therra, tjetrin më vonë se ka lezet mishi i freskët. Murron e kam qënin e shtëpisë nuk mund ta lija. Ndërkaq nxori nga xhepi një shishe raki dhe më mbushi gotën. – Pije e kam bërë vetë. Do të të bije një bidon? Do ta jap lirë: tetëmijë lekë bidoni. Po ke dhe ndonjë shok që do…. Aty nga mesdita u ktheva nga plazhi. Një çift të moshuarish italjan që banon në pallat prej kohësh po mbanin një qenush, që angullinte plot dhimbje. Sa më panë filluan të më ankoheshin se një qen i egër, i ishte vërsulur qenushit të tyre dhe i kishte futur dhëmbët në qafë. Një i panjohur ( Çeçua mendova) kishte marrë qenin e egër dhe ishte ngjitur lart. – Durim!- u thashë italianëve.- Jeni ne Albani. Në ballkon turisti nga Matohysenaj i përpirë nga ethet e fitimtarit përkëdhelte e puthte qenin e vet: – Uuu të keqen Murro! Më nderove! Ia bëre mirë qenit të pipinos se vetë tu turr pari… Në darkë një çun problematik, (i fortë, thonw) që kishte hotelin aty pranë kishte vijëzuar sheshin midis pallateve dhe kishte vendosur një tra si postbllok. Kohw më parë gjysmën e rrugës së makinave e kishte kthyer në parking duke e bërë me një kalim. Djali që shërbente më kërkoi pesëmijë lekë për një natë. – Po unë banoj këtu,?! i thashë. – Nuk di gjë unë. Parkingun e kemi me leje. Pronari më tha asnjë pa pagesë… Dy orë më vonë gjeta parking më të lirë. Tani jam strukur në kat të katërt, ku ndihem relativisht i qetë. Kam filluar të ndihem ndihem i huaj, pa vlerë, me frikën se nesër mund të më ndodhin të tjera gjëra “të vogla” që më lodhin e mërzisin. Si ia dalin këta çeçot e “të fortët” të na imponohen me zakonet e tyre, të na kufizojnë hapësirat, të na prishin qetësinë, të bëjnë ligjin në transportin publik, në plazhe e dete, të na bëjnë të ndihemi të pafuqishëm në vendin ku jemi lindur e rritur, e të kalojmë rrëzave si buburrecë për të shkuar në shtëpi!? Këta kanë pushtuar gjithë qytetin dhe kanë vendosur ligjet, rregullat dhe kulturën e tyre. Mos vallë duhet të pajisemi edhe ne me hunjë, thika e revolverë? Ndërkaq koncerti i Murros dhe qenve endacakë sapo ka filluar. E nesërmja do të jetë si e sotmja ndoshta edhe më keq….

Dy libra të çmuar të Qerim Vrionit, në dy vitet e fundit: “Miq në 50 foto” dhe “Shqetësime qytetare”

August 15, 2022 by s p

Shënime nga Shpend Sollaku Noè

Qerim Vrioni bën pjesë në atë plejadë krijuesish që u ngjajnë visareve të rralla, që i ekspozojmë pas kornizash të blinduara, pasi ndruhemi se na i grabisin apo na i dëmtojnë. E çmuar është eksperienca e tij prej forografi të shquar, të çmuara opinionet dhe studimet e tij për fotografinë, sidomos atë historike. Kjo përvojë është përhapur tashmë edhe jashtë Shqipërisë dhe jo vetëm në botën shqipfolëse. Bashkoi këtyre vlerave krijuese edhe fisnkërine e tij prej zotërie të vërtetë, qarku mbyllet në mënyrë të përkryer.

“Miq në 50 foto”

nuk është një album banal me foto të njëpasnjëshme. Ai është një libër përmbledhjesh të biografive konçize të mjaft personaliteteve të spikatura shqiptare, me vlera të mëdha historike. Ato jetëshkrime nuk janë një parashtrim faktesh, por esenca e vlerave të gjithsecilit personazh të marrë në shqyrtim, nxjerrë në pah nga mbresa të drjetpërdrejta. Ilustrimet janë foto në bardhë e zi, shpesh të magjishme, të shkrepura prej Qerim Vrionit nga këndvështrime origjinale, me tendencën e realizuar prej autorit që të japë thelbin e shpirtit të atij që ka fiksuar, fillimisht në celulozë dhe më vonë sipas teknologjisë së sotme në jpg apo png… Pjesa dërmuese e këtyre shkrepjeve janë kryevepra të verteta, si në rastin e portreteve të Uran Kostrecit, Lumturi Blloshmit, Skënder Kamberit apo Shpend Bengut, sa për të emëruar disa. Thelbi i personazhit gjëndet gjithandej. Informazionet që i afrohen lexuesit për Ali Podrimjen, Suzana Varvaricën, KasemTrebeshinën, Maks Velon, Emil Lafen, Bujar Kapexhiun, Petrit Rukën e një galeri të tërë personazhesh të tjerë janë të rëndësishme, antologjike, enciklopedike. Ato e çojnë lexuesin në një botë të thellë idesh e ngjarjesh, e njohin me artistë që shpesh edhe nuk i kemi më midis nesh, ndonjëherë edhe pak apo aspak të njohur për frekuentuesit e nxituar të socialeve.

Ky libër është gjithashtu mjaft i dobishëm për studiuesit, për materialin e freskët faktik dhe jetësor që ofron, për larminë e personazheve. Fotot e botuara në të janë burim i çmuar për të pasionuarit e fotografisë, si dhe eksperiencë që mund t’u vlejë shumë atyre që kanë ndërmend të merren seriozisht me këtë lloj arti të magjishëm.

“Shqetësime qytetare”

ndërkaq është i një tjetër lloji botimesh. Në të mbizotëron elementi publicistik. Edhe në këtë libër, sidoqoftë, pikënisja shpesh është një foto, sidomos me rëndësi historike. Ngacmimet vijnë nga burime të rralla, janë frut i një pune murgjërore, apo edhe i rastësisë, element ky që dëshmon guximin e studiuesit Vrioni.

Materialet e këtyre faqeve janë të një rëndësie të posaçme historiko-artistiko-arkivore. Tek shkrimi “Një foto e rrallë e De Radës, me shënimin “J. De Rada me fshatarë arbëreshë”, nënvizohet idea se ndoshta ajo foto ka shërbyer si burim kryesor për krijimn e imazhit të poetit tonë të madh të Rilindjes Kombëtare, për realizimin e portreteve të tij të mëvonshme në pikture dhe skulpturë. Me interes të theksuar kombëtare është edhe shkrimi mbi një foto me diçiturën “Isa boletini në Vlorë”, ku jepen ide të reja rreth këtij dokumenti historik të datuar 30 nëntor 1912. E çmuar edhe fotografia e restauruar me mjeshtëri “Zëri i Nolit në një foto të vjetër”, por edhe shkrimi që analizon vlerat dhe historikun e saj. Në brendësi të këtij shkrimi edhe përmendja e një inçizimi të At Gjergj Fishtës që reciton pjesë nga “Lahuta e Malcisë”. Materiali i lidhur me këtë foto përbën një burim të veçantë për studiuesit e letërsisë por edhe të historisë të asaj epoke të papërsëritshme të kulturës shqiptare. Nuk mund të mos përmendesh edhe foton “Berat 1936” të fotografit të madh beratas Ilia Xhimitiku. Në këtë foto të shkëputur nga albumet e vjetra të familjes Qerim Vrioni paraqet nderimin e bërë nga beratasit atdhetarëve të shquar Çerçiz Topulli dhe Muço Qulli, gjatë zhvendosjes së eshtrave të tyre për në Gjirokastër dhe Leskovik. Duke u nisur nga kjo foto autori gjen shkas të përshkruajë me besnikëri edhe atmosferën e ditës së përcjelljes të patriotëve. Si studiues profesionist ai hedh dritë rreth organizimit të gjithë ceremonisë edhe në Gjirokastër e gjetkë. Detajet janë të mahnitshme, përfshirë këtu edhe fjalimet në nderim të Topullit e Qullit nga patër Anton Harapi, Ernest Koliqi etj.

Në pjesën me portrete të këtij libri të Vrionit paraqet interes të veçantë ajo e fotografit të harruar Mandi Koçi, po ashtu portretet me foto e prozë të Ndoc Kodhelit e Niko Stefanit. Interesantë recensionet mbi albumet fotografike e librat e Pirro Stefës, të austriakut Alfred Wollner mbi Ulqinin, apo edhe ai mbi antropologjinë e fotografisë të Xhyher Canit. Kapitullin “Shqetësime qytetare” Vrioni e nis me shtysën nga një album fotografik i botuar në Londër në vitin 2000, në të cilin gjenden edhe dy foto të lidhura me Shqipërinë. Njëra foto është e Marubit, e vitit 1922, për kapitenin Mark Raka dhe Bajraktarin e Shalës. Tjetra është e Gjon Milit, e vitit 1949, që ka fiksuar në celulozë Pikason. Ky fakt e shpie autorin në idenë e domosdoshmërisë së çeljes të një pavioni për fotografinë në Galerinë e Arteve në Tiranë. Në këtë kapitull të larmishëm gjenden edhe shkrime të tjera ndjellëse që, edhe pse i lexova me vëmendje, këtu po i anashkaloj, për të mos djegur kureshtjen e lexuesit, të cilit i uroj blerjen dhe leximin e këtyre dy librave që të ushqejnë me kulturë rreth një fushe të artit shqiptar pak të studiuar, pothuaj asnjëherë të thelluar si tek Qerim Vrioni.

Shpend Sollaku Noé