Dr. Etleva LALA
Budapest
Statutet mesjetare dhe rëndësia e tyre
Pas Incidentit të Kanosës në vitin 1077, e Drejta Kanonike u nda përfundimisht nga e Drejta Romake dhe Civile në Evropën Perëndimore. E Drejta Kanonike vazhdoi të mbetej e njejtë në gjithë Perëndimin, me disa ndryshime të vogla, kurse e Drejta Romake u zhvillua në mënyrë të paparë më parë. Tri drejtimet kryesore në të cilat u zhvillua kjo e drejtë mund të përmblidhen në 1. Statutet e qyteteve, 2. Ligjet mbretërore, 3. E drejta kanunore.
Ndërkohë që ligjet mbretërore që filluan me Magna Carta në Angli në vitin 1215 dhe me Goldene Bulle në Hungari në vitin 1222, gradualisht ndryshuan të gjithë fytyrën politike të Evropës Perëndimore, e drejta kanunore, që filloi të shkruhej që në vitin 1220-1230 nga Eike von Repgow në gjuhën gjermane me emrin Sachsenspiegel, dhe që u pasua me shumë Spiegel të tjera, ndryshoi të gjithë jetën sociale dhe kulturore të Evropës. Në këtë shkrim do të merremi vetëm me statutet e qyteteve, sepse statutet janë ato që u bënë përgjegjëse për krijimin e shumë superfuqive në Evropën mesjetare, siç ishte Republika e Venedikut, Republika e Gjenovës, Republika Raguzës si dhe për forcimin e identitetit lokal të qyteteve që konkurronin me njëri-tjetrin në bazë të statuteve, duke i bërë ata të zhvilloheshin në mënyrë të paprecedentë.
Statutet si rregulla të drejtësisë, të cilat i nxjerr një pushtet autonom për territorin, fushëveprimin dhe qytetarët e tij, janë burime shumë të rëndësishme historike. Ato janë tërësi normash të shkruara apo akte normative të kodifikuara që rregullojnë jetën e brendshme të qyteteve mesjetare, marrëdhëniet e tyre si qytete-komuna autonome me subjektet e tyre, por edhe raportet e kishës me qytetin dhe komunën si dhe raportet hierarkike brenda kishës në një territor të caktuar siç është kryeipeshkvia ose ipeshkvia. Duke shërbyer si referencë për vetë qytetarët dhe për të huajt, statutet krijuan norma që sollën paqe, stabilitet, identitet si dhe pushtet edhe për njerëzit që në raste të tjera do të ishin të padukshëm në shoqërinë ku jetonin.
Mbi bazën e statuteve zgjidhen dhe veprojnë të gjitha organet e brendshme drejtuese të komunës dhe të kishës, që kryejnë detyra të caktuara me karakter legjislativ, administrativ, gjyqësor dhe po mbi bazën e tyre jepen normat përkatëse juridike penale, civile, procedurale, doganore, tregtare, të pronësisë, të punës, jetës familjare, marrëdhënieve bashkëshortore, të prindërve me fëmijët, deri te normat mbi dhunën dhe sjelljet e moralit.
Shënimet e para për statutet e komunave në territoret shqiptare i hasim në qytetet-komuna përgjatë bregdetit Adriatik, që janë një vazhdimësi e statuteve të komunave dhe qyteteve dalmatine. Në krijimin e statuteve të qyteteve shqiptare dhe atyre të katedraleve, një rol vendimtar, që është edhe veçori dalluese nga statutet e ngjashme të krijuara në Evropë, ka luajtur e drejta zakonore vendase, që shfaqet në shumë institute juridike të përbashkëta.
Termi statutum në fillim përdorej për një vendim të vetëm me karakter legjislativ, i cili zakonisht kishte përdorim të gjerë dhe për një kohë të gjatë. Më vonë me këtë emër filloi të njihet tërësia e këtyre vendimeve si një korpus organik, Termi statutum, vazhdon të përdoret akoma në tekstet juridike, por vetëm me kuptimin “përcaktim ligjor, juridik, rend, rregull” duke qëndruar kështu shumë pranë fjalës latine “constitutio.” Në fillim të shek. XII përdorimi i fjalës “statuta” kufizohet vetëm në qarqe të caktuara dhe sidomos në gjuhën e përdorur për mbretin dhe për kishën megjithëse shfaqen edhe statutet e qytetit (statuta civitatis).
Nëse në fillimet e tyre këto rregulla renditeshin në mënyrë fragmentare dhe kronologjike sipas datave, me kalimin e kohës dhe me rritjen e eksperiencës renditja filloi të bëhej sipas principeve më të mira sistemuese. Ato u ndanë në pjesë dhe sektorë të ndryshëm në libra, kapituj, etj., sipas kritereve të përmbajtjes. Kushtetuta dhe administrimi i komunës, e drejta civile dhe penale, mbikqyrja e sigurisë në qytet dhe në vend, marrëdhëniet tregtare etj. të gjitha këto ishin tani forma të veçanta dhe secila u zhvillua në një mënyrë të veçantë, sipas karakteristikave dhe specifikave të komunave apo katedraleve përkatëse.
Historiku i gjetjes dhe vendndodhjes së dorëshkrimit “Statuta et ordinationes capituli ecclesiae Cathedralis Drivastensis”
Statutet e Katedrales së Drishtit, titulli i plotë i të cilave në latinisht është Statuta et ordinationes capituli ecclesiae Cathedralis Drivastensis, sot gjenden në Kopenhagë, në Bibliotekën Mbretërore Daneze (Det Kongelige Bibliotek, Håndskriftsafdelingen, København,) në sektorin e dorëshkrimeve me signaturën Ny kgl. S. 1822. Ai u rigjet nga studiuesi i mesjetës, Musa Ahmeti, në vitin 2005.
Përpara se të gjendeshin këto statute, dispononim vetëm të dhëna fragmentare për vendndodhjen e sotme të tyre, të dhëna këto të marra nga shënimet e albanologut kroat Milan Shuflaj. Sipas tij, dorëshkrimi i Statutit të Katedrales së Drishtit për herë të parë përmendet në katalogun 438 të antikuarit gjerman, Karl Wilhelm Hiersemann nga Lajpcigu, në qershorin e vitit 1915, fasc. 43, nën numrin 250, i përshkruar në mënyrë shumë sipërfa-qësore, por me titull të plotë: Statuta et ordinationes capituli ecclesiae Cathedralis Drivastensis. Meqenëse dorëshkrimi nuk u shit, K. W. Hiersemann-i i përsëriti shënimet e vitit 1915 në katologun 477 për vitin 1920, fasc. 7, nën numrin 33, duke mos shtuar asgjë më shumë.
Milan Shuflaj jo vetëm që ka qenë i pari që tërhoqi vëmendjen e botës shkencore për ekzistencën, vlerën dhe rëndësinë e këtij dorëshkrimi, por edhe i pari që tregoi për përmbajtjen dhe vendndodhjen e tij, në atë kohë, pra deri në vitin 1920. Për këto të fundit, M. Shuflaj jo vetëm që kishte njoftuar Ivan Bojniçiqi në vitin 1916, por edhe ishte përpjekur me të gjitha forcat të gjente një blerës në pamundësi për ta blerë vetë dorëshkrimin e vyer. Shuflaj i ishte drejtuar banit kroat, Rauhit, që ta blente atë për Bibliotekën Universitare të Zagrebit, por blerja nuk ishte realizuar. Ai e kishte provuar përsëri përmes Thalloczy-t që Akademija Vjeneze ose ajo e Budapestit ta blenin atë, por pa sukses. Ndërsa Shuflaj po këmbëngulte që dorëshkrimi të blihej me çdo kusht [ai i ishte drejtuar edhe Akademisë Serbe të Shkencave në Beograd për ndihmë], pa pritur në vitin 1920, ai njoftohet, se një blerës anonim e kishte blerë dorëshkrimin për shumën marramendëse prej 2.000 markash, aq sa ia kishte vënë çmimin antikuari gjerman. Një gjë e tillë e shqetësoi shumë, ngaqë kishte pasur shpresë që një ditë do ta botonte vetë këtë burim me vlera të jashtëzakonshme për mesjetën e qyteteve shqiptare.
Përmes albanologut Henrik Bariq, në vitin 1924, Shuflaj arriti të siguronte emrin e blerësit, danezit Sir Thomas Phillipps. Së bashku me kolegët e tij, Viktor Novakun dhe Henrik Bariqin, i luten albanologun danez, Holger Pedersenin, që të ndërmjetësonte te Sir Thomas Phillipps për të siguruar një kopje të fotografuar të tërë dorëshkrimit. Më në fund, në vitin 1925, arrin kopja e dorëshkrimit, e cila megjithatë nuk ishte e plotë.
Shuflaj, së bashku me Novakun, iu vunë menjëherë për përgatitjen për botim të dorëshkrimit, me gjithë mangësitë që kishte. Si i tillë botohet në Biblioteka Arhiva za Arbanasku starinu, jezik i etnologiju në Beograd në vitin 1927. Edhe pse i botuar, ai mbetet pothuajse i panjohur dhe i pashfrytëzuar fare nga studiuesit dhe historianët shqiptarë dhe të huaj për arsye të ndryshme, edhe pse Novak e inkorporon në librin e tij të paleografisë latine si një ekzemplar i rrallë i stilit humanik/gotik. (Shih Viktor Novak, Latinska Paleografija, botuar në Beograd në vitin 1959 nga shtëpia botuese Naučna Knjiga. Në vitin 1972, botohet në formë të shkurtuar në gjuhën shqipe dhe me ndërhyrje të shumta në revistën: Gjurmime Albanologjike, seria e shkencave historike të Prishtinës.
Për të saktësuar dhe plotësuar historikun e ardhjes së dorëshkrimt të Statuta et ordinationes capituli ecclesiae Cathedralis Drivastensis në Bibliotekën Mbretërore Daneze, kemi pasur edhe ndihmën dashamirëse dhe të pakursyer të albanologëve dr. Noel Malcolm dhe dr. Robert Elsie. Përmes këtij të fundit, dr. N. Malcolm, na dërgoi informacione shumë të vlefshme për historinë e lëvizjes së dorëshkrimit. Nga hulumtimet e tij në bibliotekat britanike, Malcolm kishte arritur në konkluzionin që pohimi se dorëshkrimi i ishte shitur nga Hiersemann zotërisë “danez” Thomas Phillipps ishte i gabuar. z. Thomas Phillipps (1792-1872) ishte një koleksionist i famshëm anglez dorëshkrimesh dhe librash.
Koleksioni i Thomas Phillipps ishte kolosal dhe pjesët më të mëdha të këtij koleksioni vazhduan të shiten nga trashëgimtarët e tij edhe shumë kohë pas vdekjes së tij. Pasi N. Malcolm kërkoi në shumë nga katalogët për shitje të këtij koleksionisti, gjeti informacionin që vijon: në katalogun për shitje të Sothebys të quajtur Bibliotheca Phillippica: Catalogue of a Further Portion of the (…) Manuscripts & Autograph Letters of the late Sir Thomas Phillipps (Katalog i një pjese të mëtejshme të (…) dorëshkrimeve dhe letrave autografe të z. Thomas Phillipps të mëvonshëm (Londër, 1913), për një shitje prej katër ditësh (19-23 maj 1913) zëri në faqen 168 për koleksionin 826 (shitur më 22 maj) është shkruar: “Illyria: Statuta Pauli Angeli Archiepiscopi Dyrrhachiensis et Illyrice (sic!) Regionis Judicis et Comissarii, dorëshkrim original i shekullit XV në vellum, me miniature, në inicial, të Pal Engjëllit në rrobën e ipeshkvit. Folio. XV shek.” Biblioteka Bodleiane, Oxford, ka një fotokopje të kopjes me komente të këtij katalogu, në të cilin komentuesi ka vënë emrat e blerësve dhe gjithashtu edhe numrat e dorëshkrimeve në katalogun origjinal të printuar të bibliotekës së Phillipps-it. Në këtë rast, blerësi ishte Hiersemann dhe çmimi ishte 4 paund e 15 shilinga. Në katalogun origjinal të Phillipps-it, numri i këtij artikulli ishte 7308. N. Malcolm na tërhoqi vëmendjen edhe në një ribotim modern të këtij katalogu A. N. L. Munby, ed., The Phillipps Manuscripts: catalogus librorum manuscriptorum in bibliotheca D. Thomae Phillipps, Bt. impressum typis medio-montanis 1837-1871 (London, 1968). Zëri këtu (në faqen 111) është si vijon: “Pauli Angeli Statuta sm f. V. s. XV [d.m.th. fletë e vogël, vellum, saeculi XV], 1468”. Eshtë në një grup dorëshkrimesh nën titullin (f. 107) “Thorpe MSS, 1833. From Guilford, Naylor, Shaw, Mason, Allard, Monteil, and other Collections”.
Me fjalë të tjera, dorëshkrimi ishte sjellë nga ndërmjetësi Thomas Thorpe në vitin 1833, dhe vinte nga një prej atyre koleksioneve, dhe jo nga koleksioni i Lord Guilford-it: artikujt nga koleksioni i tij janë shënuar me ‘G’ në katalog. Fraza “…and other Collections” (dhe koleksione të tjera) e ka bërë N. Malcolm të mendojë që kërkimet tona duhet të përqendrohen tek koleksionistët e tjerë të përmendur në listë, për të mësuar historinë e vërtetë të lëvizjes së këtij dorëshkrimi.
Përshkrimi fizik i dorëshkrimit
Në Bibliotekën Mbretërore Daneze, Det Kongelige Bibliotek, Håndskriftsafdelingen, København, në sektorin e dorëshkrimeve, dorëshkrimi ruhet në një kuti kartoni, ngjyrë jeshile dhe është i lidhur me kopertina kartoni të forta, ngjyrë kafe të errët, ndërsa kurrizi është prej pergameni të bardhë.
Gjashtë faqet e para dhe të fundit janë boshe, përkatësisht janë faqe që u takojnë kopertinave kur është bërë lidhja e re në fund të shek. XIX. Dorëshkrimi është në pergamen të butë, fin dhe i tëri në gjuhën latine. Kopertina është diçka më e trashë se faqet e tjera. I tërë dorëshkrimi është i shkruar me ngjyrë kafe nga një dorë e vetme.
Dorëshkrimi origjinal në pergamen ka dy lloj faqosjesh. Njërin lart në të djathtë, që fillon nga nr. 1r dhe vazhdon deri në nr. 18 dhe faqosjen e dytë, poshtë në djathtë, që fillon nga nr. 9r dhe përfundon në nr. 26v. Të dyja faqosjet janë të kohës së dorëshkrimit. Mesa duket, ky dorëshkrim ka qenë pjesë e një apo më shumë dorëshkrimeve tjera të lidhura së bashku.
Në f. 1r (faqosja e vjetër 9r) brenda nistores “P” të praruar në flori, me dekorime shumë të bukura përreth, është një portet i kryeipeshkvit Pal Engjëlli me shkopin baritor në dorë, me mitër në kokë i veshur me rrobat e kryeipeshkvit. Mitra e bardhë, e ndarë me një vijë të kuqe nga balli lart, ka një lakim të vogël, majtas. Në ballë është vetëm një hark i vogël që shërben si bazament për fillimin e vijës. Jakat e veladonit janë jeshile. Menjëherë poshtë jakave është petku i hedhur mbi supe i cili ka ngjyrë vjollce. Nga gryka deri në fund të kraharorit, petku ka formën e shkronjës “V.” Petku është i hedhur mbi supe dhe mbi duar. Brendia e petkut është jeshile. Veladoni poshtë petku është blu dhe i arrin deri te gjunjët. Poshtë veladonit, nga gjunjët deri te këpucët është një petk i bardhë. Në dorën e djathtë, kryeipeshkvi mban shkopin baritor, i cili është i bardhë dhe ka kokën e rrumbullakët, ngjyrë gri. Dora e majtë është ngritur në pozicion lart, ashtu si kur bëhet bekimi. Sfondi është gjithkund blu i errët, ndërsa portreti rrethohet nga një rreth eliptik ngjyrë vjollce.
Në të gjitha faqet e dorëshkrimit ka iniciale të dekoruara. I tërë dorëshkrimi ka 66 iniciale. Zakonisht në iniciale janë përdorur tre ngjyra: e kuqja, kafeja dhe bluja e mbyllur!
Në f. 4r-v; 5r-v; 6v; 7v; 8r-v; 9v; ka shënime në hapësirën anësore të faqeve, marginave, menjëherë në vazhdim të tekstit me ngjyrë të kuqe. Shënimet në margina shkojnë gjithmonë në drejtim të fundit të faqes. Në faqen e fundit të dorëshkrimit është një gjenealogji e familjes së Engjëllorëve, e cila lexohet me vështirësi sepse është shumë e zverdhur. Kopertina e fundit e dorëshkrimit është mjaft e dëmtuar. Në të ka disa rreshta me shënime në fund të faqes, por janë shumë të dëmtuara nga koha dhe leximi i tyre është pothuajse i parealizueshëm.
Dorëshkrimi ka gjithsej 922 rreshta: 32 faqe kanë nga 27 rreshta, dy faqe nga 26 rreshta [f. 14v dhe 17v] dhe një faqe 6 rreshta [f. 18r], me 53 kapituj dhe dimensione: 17.5 x 25.7 cm.
Koha dhe rrethanat e krijimit të dorëshkrimit
Dorëshkrimi është shkruar nga kanoniku dhe noteri i Tivarit, Simon Dromasys me 12 janar 1468, i cili bën gjithashtu përshkrimin e variantit të zyrtarizuar të vitit 1464, nga libri i noterit dhe kanonikut të Durrësit, Gjon Mauros, që njëkohësisht ka qenë edhe sekretar i kryeipeshkvit të Durrësit, Pal Engjëllit. Gjon Mauro kishte vdekur tashmë në vitin 1468.
Variantin e Statuta et ordinationes capituli ecclesiae Cathedralis Drivastensis nga viti 1464 e kishin punuar kanonikët nga Drishti, të cilët ishin të ditur, të shkolluar, dhe njihnin rrethanat, situatën dhe gjithçka tjetër që kishte të bënte me katedralen dhe me zakonet e Drishtit në të kaluarën. Për zakonet e lashta të katedrales së Drishtit flet vetë teksti në mënyrë eksplicite: laudabilem consuetudinem antiquorum nostrorum immitantesi (kap. 2); pastaj: antiquissimam constuetudinem imminantes (kap. 39) dhe antiquissima et observata consuetudine (kap. 44) si dhe secundum morem et consuetudinem antiquorum (kap. 46). Pra, përveç përvojës, njohurive dhe njohjes së situatës së përgjithshme, kanonikët nga Drishti, kishin si shembull edhe këto statute të lashta a maioribus nostris quasdam constitutiones traditas [f. 2v], që datonin të paktën nga viti 1397.
Sipas të dhënave të tjera arkivore, mësohet se ky statut ishte “edituar” në vitin 1456, kur papa Kalisti III, i kishte dhënë autorizimin ipeshkvit të Sapës Gjergjit [ishte ipeshkv në Sapë gjatë viteve: 1440-459] për një veprim të tillë, ipsique capitulum et canonici nonnulla statuta ediderunt. Shkaku se pse ky editim nuk u njoh zyrtarisht, ishte vdekja e papës Kalisti III. Ndërkohë, në vitin 1459, vdiq edhe ipeshkvi i Sapës Gjergji, kështu që papa Piu II, pas një lutjeje me shkrim të bërë nga katedralja e Drishtit në vitin 1463, emëron dy persona autoritarë për të verifikuar dhe nëse ka nevojë për të plotësuar statutin ekzistues të Katedrales së Drishtit. Këta ishin, kryeipeshkvi i Durrësit Pal Engjëlli dhe kryediakoni i Shkodrës, emri i të cilit nuk na bëhet e njohur në statute, por që sipas Hierarchia Catholica të Eubelit (vëll. II, f. 256) ai duhet të jetë domenikani Manuel (1451-1465).
Pas një pune të kujdesshme, të kryeipeshkvit dhe kryediakonit, më 21 nëntor të vitit 1464, në manastirin benediktin të shën Theodori de Elohiero bëhet njohja zyrtare e Statuta et ordinationes capituli ecclesiae Cathedralis Drivastensis në prani të “zotit at Nikollë Lalemit, abatit të manastirit në fjalë dhe në praninë e zotit Gjergj Topia dhe të burrave të nderuar, zotit Pjetër, rektorit të shën Demetrij de Plumsis dhe të zotit Gjin, rektorit të shën Venere de Managastis dhe në prani të dëshmitarëve dhe të të ftuarve të tjerë edhe të rogatëve…”
Përmbajtja e dorëshkrimit
Që nga themelimi i komunave-qytete, kisha ishte drejtuese e segmenteve kryesore të zhvillimit të përgjithshëm shoqëror. Një gjë të tillë e dëshmojnë statutet ekzistuese, por edhe burimet historike dokumentare të kohës të në të cilat vërehet pushteti dhe ndikimi i “dorës së fortë“ jo vetëm në përditshmëri, por deri në detajet më të imta të jetës, të cilat kontrolloheshin në forma të ndryshme, ndërsa në këtë rast përmes Statuteve, sepse luftoheshin në mënyra të ndryshme faktorët negativë dhe të dëmshëm për individin dhe shoqërinë dhe në të njëjtën kohe ishte ajo, pra kisha, e cila ofronte kujdesej, mbrojte dhe bashkim në gjirin e saj.
Pothuajse në të gjitha statutet e njohura deri me sot, vërehet roli dhe ndikimi i madh i kishës gjatë mesjetës, sepse pa përjashtim, normat e para të statuteve fillojnë me rregullat e kishës, obligimet, rolin dhe vendin që ka kisha në shoqërinë komunë-qytet. Ky veprim është i pranishëm edhe për faktin se kisha ishte promotore pothuajse e të gjitha segmenteve të jetës, qofshin ato laike apo kishtare, si në aspektin ekonomik, tregtar, politik, diplomatik, social, shëndetësor, kulturor etj, pra ishte boshti i zhvillimit dhe marrëdhënieve të njeriut në shoqërinë mesjetare, qoftë me individin qoftë me pushtetin.
Kushtetuta që zyrtarizoi katedralja e Drishtit, më 12 janar të vitit 1468, nuk ishte tjetër veçse përmbledhja e rregullave që ishin në fuqi prej një kohe të gjatë. Duke qenë se këto statute bazohen në një shkallë të lartë tek zakonet e vjetra ekzistuese antiquissima et observata consuetudine (kap. 44) duke i hedhur në letër ato që tashmë ishin praktikë e përditshme në shoqërinë shqiptare secundum morem et consuetudinem antiquorum (kap. 46), statutet fillojnë me një normë zakonore që duhet të ketë qenë shumë e përhapur në traditën e lashtë shqiptare si është ajo e respektit të ndërsjellë të brezave dhe pikërisht me “Në ç’mënyrë të rinjtë duhet të respektojnë pleqtë dhe në ç’mënyrë pleqtë duhet t’i duan të rinjtë…” [kap. I] duke theksuar kështu që në fillim vlerat tradicionale dhe rëndësinë që ata u jepnin këtyre vlerave vendore.
Në kapitujt në vijim përcaktohet mënyra e zgjedhjes së rektorit dhe prokuratorit [kap. II], saktësohen detyrat dhe përgjegjësit e rektorit [kap. IV], kanonikëve [kap. VII, VIII, IX, XLIV], rregulli për diskutim në kapitull dhe respekti ndaj pleqve [kap. XVII], ruajtja dhe përdorimi i vulës; dokumenteve dhe privilegjeve [kap. XX], gjobat për vjedhje dhe mashtrim [kap. XXIII], përfaqësimi i kanonikëve dhe të deleguarit e tyre në bisedime ose marrëveshje të ndryshme [kap. XXIV], dënimet për rrahje [kap. XXIX], shqyrtimi i ankesave të ndryshme nga qytetarët, por edhe nga kanonikët [kap. XXX-XXXIII], në rast të mungesës së normës statutore, të veprohet sipas drejtësisë dhe ndershmërisë, duke pasur gjithmonë parasysh frikën e Zotit [kap. XXXV], dënimet e konkubinatit [kap. XXXVI], ndërsa kap. XLI, flet për ndihmën dhe mbështetjen e studiuesve dhe atyre që shkojnë studime, kurse kap. LI, trajton “Mosmarrëveshjet rreth respektimit të statuteve”, etj.
Familjet fisnike të përfaqësuara në radhët e kanonikëve si Kalanci, Prekasi, Beli, Çezani, Kelanti, Pishiragu, Hungari, Jonima, Suma, Sakati, Golemi, Xaoni, Kazeli, Merti, Mazioti, Engjëlli, Frangu, etj. e zotëronin tashmë prej kohësh ekonominë dhe politikën e qytetit. Administrimi dhe drejtimi i abacive dhe i dioqezave-ipeshkvive e kryeipeshkvive shqiptare bëhej nga rrethi i ngushtë i klerikëve të lartë vendas, po kështu edhe rrethin e ngushtë të kanonikëve e përbënin vendasit, kryesisht nga familjet e kamura fisnike. Familjet e shumta të përfaqësuara në rradhët e kanonikëve si Hungaro, Summa, Prekali dhe Zaon zotëronin jo vetëm ekonominë dhe politikën në qytetin në hyrje të universit malor shqiptaro-verior, por edhe të dy pushtetet atë kishtar dhe laik, të bashkuar në personin e ipeshkvit.
Edhe në Durrës katedralja ishte një qendër e pushtetit, sepse përcaktonte zgjedhjen e kryeipeshkvit, e princit kishtar më të rëndësishëm të Shqipërisë së mesme dhe jugore, rreth mesit të shekullit të 15-të edhe udhëheqës shpirtëror e mendor i kryedioqezës së tij. Kryedhjakët në Tivar, por veçanërisht në Durrës, radhiteshin ndër personalitetet më të rëndesishëm të qytetit. Durrsaku kishte udhëhequr deri rreth 1350-ës gjatë sundimit ortodoks një komunë katolike, por e ruajti pozicionin e tij edhe pas vendosjes së një kryeipeshkvi katolik. Kryedhjaku ishte shkalla e fundit në rrugën për titullin e ipeshkvit ose të kryeipeshkvit. Kryedhjaku dhe patrici nga shtëpia e Vladëve në Ulqin është vetëm një shembull (1406). Kryedhjaku i Ulqinit ishte i dërguar i princit të Balshajve, Gjergj II në Dubrovnik (1403). Kolegu i tij shkodran merrte pjesë njëkohësisht në tregtinë e kripës.
Të huajt nuk ishin të mirëpritur në Drisht, sidomos në shekullin e katërmbëdhjetë, por edhe më vonë. Në shekullin e pesëmbëdhjetë të huajt me funksione në qytetet shqiptare u zëvendësuan plotësisht nga klerikët vendas. Kjo shpjegon edhe faktin që në katedralen dhe komunën e Shkodrës kemi shqiptarë si Progonin, ipeshkv të qytetit në vitin 1402, Gjergj Pelinin, abat të Rotecit dhe Pal Engjëllin, kryeipeshkv të Durrësit. Të gjithë këta rridhnin nga fisnikëria vendase e Drishtit, Shkodrës dhe Tivarit dhe janë shembuj të dukshëm për kontrollin e patriciatit vendas mbi kishën katolike në hapësirën shqiptare edhe gjatë sundimit venedikas.
Me një fjalë, Statutet janë ligje në të cilat është saktësuar, përkatësish është rregulluar ose sanksionuar, e drejta e individëve dhe shoqërisë si tërësi si dhe marrëdhëniet e tyre të përbashkëta apo ato të veçanta. Nëse i shikojmë si strukturë, Statutet janë të ndarë në libra, të cilat në brendi të tyre janë të ndara pastaj në kapituj. Çdo libër në vetvete përmban rregulla të përcaktuara saktë të një fushe përkatëse të drejtësisë, derisa kapitujt me terminologjinë praktike të sotme mund ti quajmë nenet përkatëse të një ligji të caktuar. Përveç fazës së parë të krijimit të Statutit, (zyrtarizimit të tij të parë), kemi edhe pjesët shtesë të Statuteve, të cilat zëvendësojnë një normë përkatëse ose reformojnë atë që ka filluar të “vjetrohet“ apo “tejkalohet.“
Është e sigurt se Statuti, në vetvete, nuk mund të kishte rregulla të cilat do të mbulonin të gjithë veprimtarinë shoqërore, por në këto raste, kur mungonte ndonjë rregull, atëherë aplikohej analogjia e rasteve të ngjashme qoftë nga e drejta zakonore vendore, ose ajo e ndonjë statuti të komunave fqinje, por, jo rrallë aplikohej edhe e drejta romake ose ajo bizantine, e njohur dhe e praktikuar për shekuj me radhë në këto troje.
Konteksti gjeografik dhe historik i statuteve të Katedrales së Drishtit
Nuk është çudi që i vetmi statut katedraleje nga brigjet e Adriatikut na vjen nga qyteti i Drishtit. Drishti njihej si qytet me një karakter të fuqishëm katolik dhe me një ndërgjegjshmëri të lartë qytetare. Ka shumë elementë që kanë ndikuar në krenarinë e lartë të Drishtit. Shumë studiues janë rrekur t’i marrin ato një nga një në analizë dhe të vënë theksin në këtë apo atë element.
Vetë emri i Drishtit ka tërhequr vëmendjen e madhe të gjuhëtarëve të cilët duke kërkuar përmendjen e parë të emrit të Drishtit dhe prejardhjen e tij, e kanë konsideruar atë si një provë të rëndësishme që vërteton vazhdimësinë iliro-shqiptare të kësaj treve.
Karakteristikë për vazhdimësi iliro-shqiptare, në qytetin e Drishtit është edhe arkitektura e qytetit. Ndryshe nga qytetet bizantine, që kanë mure rrethuese dhe akropol, në të cilin banonte aristokracia dhe nëpunësit e administratës shkencore, Drishti dhe qytetet e tjera mesjetare shqiptare të ngjashme nuk e kanë një strukturë të tillë të qytetit dhe as teknikën e ndërtimit të mureve mbrojtëse tipike bizantine. Për këtë, një rol të madh ka luajtur sigurisht, autonomia administrative e këtyre qyteteve, por për të drejtën qytetare në mesjetën e hershme, tani për tani ne kemi vetëm një përfytyrim të zbehtë.
Megjithatë nuk është vetëm lashtësia e këtij vendbanimi, por edhe elementi i tij katolik ato që e bëjnë atë karakteristik. Përsa i përket kohës së krijimit të ipeshkvisë së Drishtit, Shuflaj e vendos atë në të ashtuquajturën shtresë e dytë të krijimit të ipeshkvive në shqiptare, secundäre Schicht, shtresë kjo e krijuar si rezultat i migrimit të madh të popujve. Në dokumentet e shkruara, ipeshkvia e Drishtit përmendet për herë të parë më 16 maj 743, kur mesa duket ishte nën juridiksionin e kryeipeshkvit të Dubrovnikut, në atë kohë të njohur me emrin Epitauritane.
Përsa i përket arkitekturës kishtare të Drishtit, Aleksander Meksi është i mendimit se fillimet e këtyre ndërtimeve i takojnë kohës së sundimit të perandorit Jan Cimiskes (969-976). Në atë kohë, Drishti përmendet si ipeshkvi në varësi të Durrësit. Meksi është i mendimit se në këtë qytet duhet të ketë ekzistuar që herët një domus episcopalis ose ndryshe i njohur edhe si palatium episcopatus, ndërtesë kjo e njohur si rregull në të gjitha qytetet ipeshkvnore. Përmendja e parë në dokumente e një domus episcopalis në Drisht daton nga viti 1251. Në vitin 1397 përmendet përsëri një domus episcopalis, dhe Meksi mendon se sa herë përmendet ky term, bëhet fjalë për katedralen e qytetit.
Qyteti i Drishtit duhet të ketë pasur shumë kisha, siç mund të dokumentohet në tekstet e shkruara. Kështu p.sh. që në vitin 1353 kemi të përmendur katedralen e Shën Mërisë, e cila edhe në vitin 1553 mendohej të ishte pikturuar nga Shën Luka i famshëm i gjithë hapësirës së Adriatikut. Krahas katedrales së Shën Mërisë, në Drisht gjejmë të përmendur edhe kishën e Shën Stefanit, e madje që prej vitit 1290. Katedralja e Shën Gjergjit ishte gjithashtu e famshme dhe kisha e shën Françeskut përmendet shpesh (1353, 1368), (1404). Kisha Sancta Maria Veteris (1403) dhe kisha e Shën Shelbuemit (1399), si dhe kisha e Shën Prendës janë vetëm disa të tjera për të mos i përmendur të gjitha.
Duke qenë se kapitulli i Drishtit, ashtu si ai i Tivarit ishte i ndarë në kolegje, mendohet që të gjithë jetonin në një kuri të përbashkët që quhej kanonikë. Përderisa në vitin 1400 përmenden canonisi de sancta Maria dhe canonisi de san Zorzi kjo do të thotë që në këtë kuri (canonica) bënin pjesë klerikë nga të gjitha kishat e qytetit, që mesa duket zgjidheshin kanonikë me anë të shumicës së votave.
Vlera dhe rëndësia e statuteve të Katedrales së Drishtit
Dorëshkrimi “Statuta et ordinationes capituli ecclesiae Cathedralis Drivastensis” është tepër i rrallë dhe unik, sepse përmban kapitujt e një katedraleje, respekti-visht ato të Katedrales së Drishtit. Si i tillë, pra si statut katedraleje, ai është i vetmi që është zbuluar deri më sot në qytetet e bregdetit Adriatik, dhe për këtë arsye ka një vlerë të jashtëzakonshme për historinë e krishterimit, në aspektin e një ndërthurje ideale të jetës shekullare me atë fetare në një aparat të tillë normativ.
Krahas Këshillit të Madh, i cili kishte autoritetin ekskluziv për të ngritur qytetarët e thjeshtë në sërën e fisnikërisë, edhe katedralja kishte një peshë mjaft të madhe për të shtuar numrin e fisnikëve, sepse nëpërmjet zgjedhjes kanonike në radhët e larta të institucioneve fetare mund të vinin edhe njerëz të thjeshtë që pastaj shndërroheshin në fisnikë. Kjo ishte një ndër arsyet kryesore se përse në territoret shqiptare kishte shumë që vendosnin të bëheshin klerikë, për të shërbyer pastaj në funksione të rëndësishme fetare në gjithë Dalmacinë e më gjerë deri në Hungari, ku ata automatikisht pranoheshin në radhët e fisnikërisë së lartë vendase.
Krahas ipeshkëve, katedralet e qytetit, shpesh të ndara në shumë kolegjiume, ishin një faktor tjetër shumë i rëndësishëm i pushtetit. Komuna e Drishtit administrohej në mënyrë të mirëfilltë nga ata. Kanonikët e katedrales ushtronin detyra qytetare si atë të noterit dhe të mbledhësit të taksave. Ata shkonin edhe si të dërguar të bashkëqytetarëve të tyre jashtë vendit me funksione diplomatike. Nga këto të fundit, për t’u përmendur janë rastet e Gjon, Ndre dhe Pal Gazulit, Martin Muzakës, Pal Engjëllit, Gjergj Pelinit, Paganinos, Andrea Sumës që në kohën e Skënderbeut shërbenin edhe si ambasadorë.
Me zgjedhjen e ipeshkëve ata kishin ndikim të drejtpërdrejtë në politikë. Nëpërmjet rikonfirmimit dhe zyrtarizimit që u bëhej rregullave antike, pasi ato u plotësuan dhe iu përshtatën rrethanave të reja politike, ekonomike dhe zhvillimeve të përgjithshme sociale, statutet e katedrales së Drishtit të vitit 1468 u përgjigjeshin më mirë këtyre nevojave organizative dhe administrative.
Statutet e qyteteve-komuna dhe të katedraleve shqiptare janë një dëshmi që vërtetojnë edhe një herë ekzistencën e qyteteve-komuna shqiptare, të botës qytetare në kompleksin mesdhetar, zhvillimin e tyre dhe ngjashmëritë me qytetet-komunat e tjera të Evropës si dhe zhvillimin e të drejtës kanonike kishtare, e cila ishte mjaft specifike sepse ruante në vetvete rregullat zyrtare të kishës duke i përshtatur ato sipas të drejtës dhe traditës vendëse.
Qytetet-komuna me komunitetet e tyre janë ndër manifestimet më të suksesshme të zhvillimit të Evropës mesjetare. Këto forma të jetës dhe kulturës qytetare u krijuan përgjatë brigjeve të Adriatikut. Rregullimi i jetës sociale brenda komunës, por edhe marrëdhëniet e komunës me botën tjetër përreth saj janë disa nga proceset që kanë sjellë deri te zhvillimet e hovshme të këtyre njësive të vogla administrative, por të rëndësishme për njohjen dhe kupti-min e drejte të zhvillimit të mesjetës përgjatë brigjeve të Adriatikut. Fillimi i rregullimit të marrëdhënieve shoqërore përmes Statuteve mendohet si fillimi i krijimit të shoqërive të reja komunale si pasojë e zhvillimeve të përgjithshme të shoqërisë mesjetare të kohës.
Debati për Statutet e qyteteve-komuna bregdetare në përgjithësi dhe atyre shqiptare në veçanti, është njëkohësisht edhe debat për fillimin e njohjes së historisë së të drejtës së kodifikuar zyrtare në territoret e sotme shqiptare. Këto statute mesjetare në përgjithësi janë shumë më të gjëra dhe të detajuara se sa statutet e sotme, dhe një gjë e tillë pamundëson krahasimet e mundshme të këtyre statuteve të krijuara në kohë të ndryshme, por në hapësirë territoriale të njëjtë. Me statutet e qyteteve-komuna mesjetare janë rregulluar pothuajse të gjitha marrëdhëniet juridike relevante, me përjashtim të atyre që kishin të bënin me të drejtën zakonore, e cila ishte me ndikim të fortë edhe në këto qytete-komuna, por veçanërisht në hinterland. Megjithatë duhet theksuar se e drejta zakonore vendore që rregullonte marrëdhëniet brenda-komunitare shpesh shërbenin si pikënisje për statute të reja, sepse ato rregulla aplikoheshin në jetën e përditshme, por kishte edhe raste, kur këto rregulla, liheshin anash qëllimisht për shkak se konsideroheshin si të panevojshme ose edhe pengese për zhvillime të reja ekonomike, tregtare dhe kulturore.
Historikisht, numri më i madh i statuteve të qytet-komunave, është i njohur në brigjet e Adriatikut pas ndikimit të madh venedikas në këto territore, i cili u manifestua si në jetën politike e ekonomike ashtu edhe në atë kulturore, sociale e fetare. Faktikisht ne shqiptarët, sot kemi në duar vetëm dy Statute, atë Shkodrës dhe këtë që botojmë ne, të Katedrales së Qytetit të Drishtit, edhe pse është i njohur fakti se në dorëshkrimet e Milan Šufflay-t që ruhen në Arkivin Shtetëror Kroat në Zagreb, gjenden dorëshkrime komplete ose fragmentare të disa statuteve të qyteteve-komuna shqiptare, të cilat nuk janë botuar deri me sot. Në këto dorëshkrime të pabotuara të Milan Šufflay-t, gjenden të dhëna me shumë interes, të cilat pothuajse çdo herë janë të mbështetura në burime arkivore, të shoqëruara me literaturë të bollshme, por dhe me studime dhe komente të shumta nga vetë Šufflay.
Edhe studimet e botuara janë me interes të veçantë. Milan Šufflay, në studimin e tij “Kulturne struje na srednovječnon Jadranu” të botuar në vitin 1923, e ribotuar në vitin 1999, shprehimisht shkruan: “Ka gjurmë të sigurta, të Statuteve të Tivarit, Ulqinit, dhe Durrësit, ndërsa na është ruajtur Statuti i qytetit të Drishtit, i cili në shekullin e XIV, ishte nën jurisdikcionin e ipeshkvit. Këto statute, pra edhe ai tre gjuhësh, greqisht, latinisht e shqip, i Durrësit, janë shkruar gjithashtu latinisht.”
Nga ana paleografike, Statuti i Drishtit është një momument unik i mesjetës shqiptare. Ai konsiderohet si dorëshkrimi më i vjetër i stilit humaniko-gotik në bregdetin e Adriatikut perëndimor. Dorëshkrimi ka shumë elemente të gotikut, si p.sh. shkurtesat dhe elementet e morfologjisë gotike, të cilat vërehen kryesisht te inicialet dhe më së shumti te titujt dhe nëntitujt e kapitujve të dorëshkrimit. Kjo është gjë shumë e rrallë dhe ndër rastet e vetme ku kombinohet humaniku me gotikun, pasi në këtë periudhë ndarja e tyre ishte bërë prej kohësh. Një pjesë e këtij kodiku është në humanistikën kursive, sidomos në margina. Në disa raste kjo formë e shkrimit që haset te kodiku i statuteve të Drishtit konsiderohet nga specialistët e paleografisë si i fundit të stilit karolin të shek. XV dhe kalimi në stilin gotik-humanistik të po këtij shekulli. Ata e kanë quajtur littera antiqua horum temporum , të cilin paleografët italianë e quajnë ndyshe edhe si lectere antice nuove. Te paleografia bashkëkohore gjermane njihet si Die Schrift der Ranaissance, Die Ranaissanceschriften, Die humanistische Schriften, Ranaissance-minuscel, die Humanisteschrift, ndërkohë që sipas paleografëve italianë scrittura romana del rinascimento, scrittura umanistica, umanistica.
