Jusuf Buxhovi/

Botimi në anglisht i veprës voluminoze me 677 faqe, “MACEDONIA – FROM ANTIQUITY TO OUR TIME” nga botuesi amerikan “Jalifat Publishing” në përkthim të Avni Spahiu, krahas përkthimi në anglisht të “Kosovës” në tre vëllime, që tashmë ka depërtuar në shumë nga universitetet amerikane dhe ato botërore si litetaturë alternative për historinë e Evropës Juglindore, paraqet një tjetër të arritur historiografike në përballje me falsifikimet dhe gënjeshtrat e historiografisë serbe, si dhe me diskursin antishkencor sipas të cilit Mbretëria e Maqedonisë, në njërën anë (nga historiografia institucionale shqiptare) përjashtohet nga bota ilire së cilës i ka takuar, dhe në tjetrën anën, nga historiografia greke dhe ajo europiane, shihet si pjesë e helenizmit grek, ndonëse autorët antik nuk e shohin si të tillë, po pjesë të familjes pellazge. Botuesi “Jalifat Publishing” veprën “Macedonia – from atiquity to our time”, nga nxjerrja nga shtypi para një viti, pas shumë promovimeve të sukseshme (në Prishtinë, Shkup, Tiranë dhe shumë vende të tjera), tashmë e ka dërguar në Bibliotekën e Kongresit Amerikan dhe në të gjitha institutet hulumtuese shkencore amerikane si dhe në bibliotekat e universiteteve amerikane, përfshirë këtu edhe atë të Harvardit.Botuesi amerikan vlerëson se përkthimi i këtij libri në anglisht si dhe plasimi në qarqet shkencore dhe universitare amerikane por edhe botërore në përgjithësi, është me interes të veçantë, ngaqë përhap të vërtetën rreth Maqedonisë si pjesë e botës ilire nga antikiteti, të përvetësuar nga grekët, siç përhapë edhe të vërtetën se në shtetin e sotëm të quajtur Maqedoni e Veriut, të shtrirë në pjesën më të madhe të Dardanisë antike dhe më vonë në vilajetin e Kosovës, ndërlidhet identiteti historik, etnik, shpirtëror, kulturor dhe politik i shqiptarëve nga lashtësia i mohuar nga historiografia hegjemoniste serbe, ruse, bullgare dhe ajo e sajuara “maqedone” me ç’rast ata paraqiten “ardhacakë”, “pushtues”, “zullumqarë” të ardhur në këto hapësira nga shekulli XVII e këndej me ndihmën e osmanëve! Mbi këto platforma, nga Kriza Lindore e këtej, janë ndërtuar edhe hartat e reja të shteteve në pjesën evropiane të Perandorisë Osmane, ku hapësira etnike dhe ajo shpirtërore-kulturore e shqiptarëve është copëtuar nga shtetet fqinje (Serbia, Mali i Zi, Bullgaria dhe Greqia). Ato u kanë sherbyer edhe programeve antishqiptare nga shpërnguljet e deri te etnocidet dhe gjenocidet, siç ka ndodhë në vitin 1878, 1912, 1944 për të vazhduar edhe me konventat me Turqinë për shpërnguljen e tyre në vitin 1938 dhe 1953. Prandaj, i konceptuar mbi këta faktorë dhe i mbështetur mbi fakte të qëndrueshme historike, libri në anglisht përhapë të vërtetën për vendin dhe rolin e shqiptarëve në këtë shtet të krijuar politikisht në vitin 1944 nga Titoja (fillimisht si pjesë e federatës jugosllave në përputhje me vendimet e AVNOJ-it të vitit 1943) dhe në vitin 1992 si shtet i pavarur, me ç’rast ata do të diskriminohen qoftë si pakicë kombëtare gjatë Jugosllavisë së Titos, qoftë me statusin e qytetarisë “me të drejta njerëzore” në rrethanat e shpalljes së Maqedonisë shtet-komb.Duke marrë në shqyrtim edhe zhvillimet më të reja nga shpallja e shtetit të Maqedonisë, krahas kritikës që u bëhet politikave antishqiptare nga Shkupi dhe Beogradi, të cilat, në forma të ndryshme, vazhdojnë edhe në rrethanat e reja, duke shfrytëzuar në njërën anë faktorët gjeopolitikë rajonalë dhe në tjetrën anë dobësitë e mëdha të të shtetit shqiptar dhe atij të Kosovës në raport me injorimin e çështjes shqiptare në Maqedoni, në këtë vepër, me sy kritik, vlerësohet edhe roli i faktorit politik shqiptar në skenën politike maqedonase nga viti 1992 e këndej. Kritikat adresohen te mosgatishmëria për t’u mbrojtur pozicioni i referendumit të vitit 1992 për statusin e popullit shtetformues mbi konceptin e një shteti federal-konfederal të dy popujve të barabartë (shqiptarë dhe maqedonas). Në këtë vepër, po ashtu, me sy tepër kritik shikohet edhe mungesa e konsistencës së faktorit ushtarak shqiptar në kuadër të luftës UÇK-së të vitit 2001 në kërkesat politike, të filluara me ato për shtet federativ (shqiptar-maqedon), të cilat, brenda një kohe të shkurtër do të rrudhen deri te ato për “shtetin qytetar” , pra te korpusi i të drejtave njerëzore,, për ç’gjë as që është deshtë të luftohet fare, meqe ato i garanton Karta e OKB-së në kuadër të të drejtave dhe liritë themelore kudo në botë. Ky degradim politik i luftës pasqyrohet më së miri me Marrëveshjen e Ohrit, me ç’rast, klasa politike që erdhi në pushtet “me meritat e luftës”, nuk bëri tjetër, pos, që duke e zëvendësuar idealin e lirisë, për ç’gjë u derdh edhe gjak, në atë të interesave personale dhe përfitime deri te ato meskine, do të shndërrohet në një vasale të politikës maqedonase, në një rajë bashkëkohore të farses parlamentare, që faktorin politik shqiptarë do ta shfrytëzojë për qëllimet e njohura shtetmëdha, ku me anën e ngatërrimit të barazisë kushtetuese të gjuhës shqipe si parakusht i barazisë shtetërore me atë të barazisë ligjore të gjuhës, bëhet vetëmashtrimi dhe margjinalizimi i shqiptarëve në pakicë numrash!

Nga Keze Kozeta Zylo/

Rreth librit: “Arti i fjalës” me autorin nga Kosova Idriz Çelaj/

Arti është palca e jetës, dritëzat që të drejtojne dhe të sjellin ndriçimin në ninëzat e syrit.  Udhëtoj nëpër poezitë e poetit Idriz Celaj, prek fijëzat e metaforave i shijoj poetikisht dhe ndalem diku, ngec tek një fytyrë Hëne, mahnitem nga bukuria e saj…  

BIJË!/ Çdo ditë lutjet i përqafoj/ Para portretit tënd/ Jam i pafuqishëm/ Lotët me tradhëtojnë/ Bota ç’më duket e acartë/ Fjala ma s’ka fuqi/ Pse kam mbetë pa ty BIJË/ Veç zërin ma dërgo përmes zanave/ Fytyrën lëre tek Hëna.  Janë vargje tejet të dhimbshme të Atit Poet për bijën e ikur ne amëshim.  Ato mbartin ngarkesa të dukshme dhe të padukshme emocionale.  Dashuria e butëz si petalet e trëndafilit aromatizojnë livadhet e Rugovës dhe duket sikur shuajnë etjen me bukurinë e Heroinës (Rinës) së babit Poet.  Kjo poezi është si një simfoni dhimbjeje dëgjohet vajtueshëm nëpër New York dhe kapërcen vetëtimthi gjer në Arbanë të Pejës në Kosovë aty ku i ka rënë koka të atit të saj poet.  

Janë shumë poetë që kanë humbur fëmijët e tyre dhe nëpërmjet poezisë kanë gjetur ngushëllimin në forma të ndryshme me përsosmëri artistike.  Do të kujtoj këtu poetin kombëtar Ali Podrimja i cili për humbjen e birit të tij Lum Lumi shkruajti: Unë nuk luaj vendit/ Muret lëvizin sendet vogëlushi im/ Vjeshtë e keqe mori/ Re e zezë shtëpinë tonë mbështolli…

Poeti Çelaj nëpërmjet lirikave me plot muzikalitet spikat këndshëm me figuracionin e tij estetik në libër. Në disa prej tyre bëhesh natyrshëm pjesë e pandashme e përkushtimeve të heroizmit të Kosovës të tij si poet nëpër demonstrata. Eshtë fat që ngjarjet e mëdha kanë penat që shkruajnë brenda tyre.  Para Agamemnonit kanë jetuar shumë trima, shumë heronj, mirëpo të gjithë iu lanë harresës, sepse nuk kishin një “Poet të Shenjtë”, thotë Horaci.

Poeti është luftëtar dhe ëndërrues i Lirisë, endet si flutur për ta prekur atë ylber me ngjyra.  Në poezinë: “Çfarë të fala natyrë”, fq 11 në librin “Arti i fjalës” botuar nga Meshari ndërmjet të tjerash lexoj: Sa e çuditshme duket jeta ime/ të mbërrij edhe deri tek Dielli/ E ndjej se pas reve ka Diell/ Unë aty dua ta takoj Lirinë.   

Poeti luftëtar e di mirë se Liria si ç’ thotë Martin Luther King Jr. nuk jepet kurrë vullnetarisht nga shtypësi, ajo duhet kërkuar nga të shtypurit. 

E kush nuk ka dëgjuar për luftën e Kosovës, për bijtë e saj që ranë për Lirinë!  Sa familje u lanë në gjak për Atdheun, për Kosovën!  Një prej tyre ishte Avokati Bajram Kelmendi së bashku me dy bijtë e tij që u vranë, më 1999.  Dhe ja si shkruan në poezinë “Fuqia brenda vetes” fq.18  

Dhe pa humbur hodhe sytë përtej ferrit/ Don të zgjasësh duart drejt Lirisë/ Por diçka pengon në këtë jetë/ E vazhdon t’i pëshpërisësh vetes, mbijeto!…

Autori ka si kryetemë Lirinë, Lirinë që Kosova martire e vuajti tmerrësisht me shekuj ndaj dhe shkruan: Sa here luftova për Lirinë/ Kësaj toke i kam dhënë/ Emrin e shenjtë/ Nëpër shekuj i kryqëzova shpatat/ Ikja nga demonët nuk ishte e imja/ Luftëtaren e jetës kishin takuar/ Në mua kishin pa Diellin. 

Si lexuese më duket sikur në çdo varg shoh zemrën e luftëtarëve, të djelmoshave trima që dhanë jetën në lulen e rinisë, dhanë jetën në luftë me genocidin serb udhëhequr nga Hitleri i Ballkanit sllobodan milloshevic. 

Shpesh në poezite tij gjej Zef Seremben: poetin arbëresh me shpirt të trazuar, të dhimbjes të së bukurës…në mjaltin e evlogisë (fjalëve të ëmbla) për vendlindjen e tij si në vargjet: 

…Arbëria matanë detit, na kujton/ Se ne të huaj jemi te ky dhe! Sa vjet shkuan! E zemra nuk harron/ Që ne turku na la pa Mëmëdhe…

Natyrisht poeti e ka përjetuar dhimbshëm dhe plot brenga Luftën e Kosovës për Pavarësi, në epikën heroike të saj ka vend qëndresa e tij si student i demonstratave kundër serbëve.  

Çfarë madhështie shfaqet para syve të mi duke imagjinuar një student të përdorte çarçafët e krevatëve për të shkruar parrullat kundër pushtuesve, barbarëve.  Ata derdhën gjakun si trima, jo lotin si thotë Mitrush Kuteli “Se loti është robëri, gjaku Liri!”.

Pena e poetit është e kujdesshme, ka elegancën e vargut shpesh plot muzikalitet që heronjtë i vesh me mantelin e hekurt të një luftëtari me pushkë e jatagan.  

Lirikat e poetit Çelaj sjellin një gjetje të bukur metaforash, ndërsa arti është simbolika e bukur dhe e perceptimeve poetike.   Autori krijon dhe mediton për pritjet, harresat, mallin që djeg për vatanin.  Poezitë për dashurinë i sjellë sikur thurr nje gërshetë vajzërie sidomos në poezinë “Shikimet” aty ku fillon dhe ndizet llava e dashurisë, fq 50.  Në thellësi u përplasën shikimet/ Tej zemrës u ndez një shkëndijë/ Për një moment sytë u ulën/ u ngritën sërish si flakë përvëluese…  Një ndjenjë që lindi/ Kur dy sytë u takuan/ Për herë të parë/ Dhe nuk u larguam kurrë më…

Autori është përjetuesi më i denjë i tokës dardane, ndonëse personazhet përfundojne me dhimbje, plagë që përcëllojnë trupin.  Harta poetike ka copëza të gjakosura, shoh pikat e gjakut që më çmendin dhe sërish bëhem Shotë dhe i lexoj sidomos tek poezia “Dy mijë copa”.  

Dy mijë vjet/ e ndava/ në dy mijë copa/ zemrën/ Fotografi e krisur/mbeta/ dhe Kujtime/ të thyera/  Një natë të tërë/ ëndërrova/ Bukurinë/ e mbretëreshës sime/  Nuk më lejuan/ Zotnat/ Bashkë me jetën/ të zhdukem.  Është një pozi shumë e arrirë artistikisht është koncentrat poetik që të kujton poetin kombëtar Ali Podrimja me pozinë e famshme: “Epika” ku shkruan: Me shekuj kam shitur gjakun/e rritur jam me gjakun e shitur/ Me shekuj kam hëngër me veten/ e ditur s’kam të qesh me veten e tepruar…/ Miq, Kosova është gjaku im që nuk falet!

Poezi tejet e ndjerë është vargu për babain e tij Bak Zhuka.  Poeti qëndron në ëndërr, sjellë kujtimet dhe vrapon si pelegrini duke e rikujtuar përmallshëm të atin.  Ja disa vargje në poezinë: “Befasisht” fq 9.  Nga një ëndërr e gjatë/ Befasisht zgjohem/ Të ëndërroj dhe pak/ ndoshta do të ishte më mirë… Dhe ngritëm lart/ të shikoj të vërtetën…

Vargu për nënën frymon, merr jetë është dashuri hyjnore bir dhe nënë.  Në poezinë “Ndjej frymën e ajrit” poeti shkruan: Freskinë e ajrit ndjej/ Mbi fytyrën tënde/ Dhe aromën e luleve/ Që të bën me m’u dashuru me botën… 

Nëna është gjithësia, jeta në vazhdim, lule aromatizuese e shtëpisë dhe lë gjurmë të florinjta në udhën e fëmijëve për të ecur pa u ndalur.

Poeti Çelaj me vargjet dëshirore sjellë poezinë “Këngë Deti u bëfsha” fq 52 dhe shkruan: Sa e gjatë pritja që më mbyti/ Mëkatar më bën kjo ditë e re/ Lirinë e detit e kam rujtë/ Sa herë kanë dalë bajlozët e detit/ .  Kjo poezi e ndjerë si valëzat e bardha të detit që përkëdhelin ajrin apo ndonjë pendë të mëndafshtë zogu të ujit, të kujton poetin Nazim Hikmet, themeluesi i lirikës moderne turke i cili shkruan: 

Deti më i bukur/ është ai në të cilin akoma askush nuk ka shkuar/ Ditët tona më të mira/ Janë ato që ende nuk i kemi përjetuar.

Autori nuk do të jetë pengu i urrejtjes që shpesh qëndron si plagë malinjë në trup dhe mendje të drobitura.  Ai shprehet se s’kemi arsye të urrejmë, e bukura dhe mirësia si melhem, si mjaltë e mbyt urrejtjen e shëron plagën e keqe.  E hidhura në poezinë e tij fq 47 shkruan poeti nuk është e përjetshme, sepse kudo mbytet nga kujtimet e bukura/ Të urrejmë nuk kemi arsye/ Jeta është më e çmuar se çdo gjë.

Kjo gjuhë tingëlluese është gjuhë e Perëndisë, është gjuhë e dashurisë së zjarrtë që shpesh bëhet vullkan dhe së fundi mediton në realitetin e librit poetik.

Poezitë ndjekin rregullisht metrikën tradicionale, ose herë herë dhe vargun e bardhë, ndaj dhe ato marrin vëmendjen e lexuesit për të ndjerë më nga afër traditën shumë vjeçare të poezisë shqipe.  

Poeti me fantazinë e kthjellët dhe me metafora të arrira bukur sjellë si me magji kohën e baladave popullore aq te çmuar për popullin shqiptar.  

Autori e damkos genocidin dhe terrorin si një njollë të zezë në ballin e diktatorëve.  Vargjet e tij ndërtojnë një lirizëm epik, janë sintezë e ndërlidhur me figurat e shumta dhe të arrira si eksklamacioni, apostrofa, alegoria, antiteza, simboli, ironia, paralelizmi figurative etj.  

Për shkrimtarët e Diasporës duhet një vëmendje më e posaçme nga institucionet kulturure dhe akademitë pasi mjerisht vazhdojmë të mbetemi gjaku i shprishur që me arbëreshët që ikën pas vdekjes së Heroit Kombëtar Gjergj Kastriot Skënderbeu dhe ndoshta shumë libra të botuara do të pluhurosen nga koha që shpesh tregohet e pamëshirshme.  Por janë poetët, shkrimtarët që me veprat e tyre ecin në natën me Hënë në vendet ku i hodhi fati dhe arrijnë magjishëm në Atdheun e tyre të largët, sepse e gjejnë rrugën nga rrezet e shndritshme hënore që u ndrin në faqet e bardha të letrës ku derdhin gjithe mallin e tyre.  Si shkrimtare emigrante me origjine nga Jugu me te njejtin fat si të Idrizit nga Kosova shpresoj shumë se një ditë do të kthehemi në trojet tona arbërore si Hebrenjtë në Izraelin e tyre të cilët në psalmin 137 tek Dhiata e Vjetër kanë shkruajtur: “Në të harrofsha ty, o Jerusalem, m’u lidhtë gjuha pas qiellzës”… 

Patjetër që do të kthehemi, por gjer atëhere të pakten të kthehen veprat e shkrimtarëve në trojet tona arbërore e bashkë me to dhe ËNGJËJT me fytyrë Hëne dhe bukuri Zanash.  

17 Mars, 2022

New York

Kohëra apokaliptike..
( Periudha Covid-19)

E frikshme kërkëllim’ e zvargur e vdekjes,
Rrota që shtrydhin brinjët universit,
Tronditem prej kufomave të hedhura,
Në hambarin e anijes pirate të shekullit!

E frikshme të shoh botën gjunjëzuar,
Në luftën e heshtur, të ligësht, tragjike,
Duket sikur njerëzit ecin pa kokë,
Ç’pikëllim i madh, kohëra apokaliptike!

M’ngjan me dhomat e gazta t’Holokaustit,
Ku m’shoqërojnë sy të trembur, të trishtë.
Maska krejt, ndonëse s’janë karnavalet.
Kambanore që shungullojnë përditë!

E bortë mbulesa nderur meridianeve,
E trisht’, e largët drita tej në horizont,
Kukuvajka s’i ndahet çatis’ sime përnatë,
Bëj ta përzë, po s’e përzë dot!

I frikshëm ky planet i pushtuar nga “murtaja”
Që kukamçefti luan ngutur, në panik,
Më vjen ta braktis këtë bot’ të mbrapsht,
Mirëëë, po ku të ik?!
———————————————-

Unë Pa Ty….

Qytetin, e rreh dendur shiu dhe unë,
Kërkoj gjurmët e puthjeve në këtë urë,
Në gjethet e thata që mbushin parqet,
E ngjasojnë me fokus në një diçiturë.

Në piklat e shiut vështroj lotët e tu,
Vjeshtën që ti e doje e kam marr’ inat,
Kur hedh hapat e kuqërrem’ të imiton ty,
Dhe kthehet në këngë a pikturë në art!

Ec’ vetmuar nën çadër në këtë park,
Që duket se po rrëzon çatinë qielli!
Buzëqeshjen tënde kërkoj nëpër shi,
Oh.., s’është i nevojshëm të dalë dielli!

Qyteti më ngjan me një muze të trisht’
I braktisur, pa kryevepra, pa korniza ar,
Dhe unë pa ty mbledhur si një dorë,
Që i kan’ vjedh’ unazën me margaritar!
————————————————–
Ti s’ishe kryevepër, as perëndi…

Ngjyrave, ju bëra ca kombinime në palet’
Skicova mbi telajo të brishtat konture,
Ju dhashë formë flokëve të tu të gjatë,
E t’i lidha kurorë nënë, siç i mbaje dikur!

Te plastika e fytyrës, eh, aty ndalova!
Gjeta buzëqeshjen që s’qeshje kurrë,
Por kur peneli zbriti mbi dorë,
Mu duk e ngrohtë ajo lëkurë…

Drithëruar e mora duarve telajon,
Lotët ranë mbi të, sikur i shtynin stuhitë.
T’pikturosh portretin tënd, s’është aq e lehtë,
S’mundem të pikturoj mrekullitë!

Dukej se dhe ti, dënesje tok me mua
Befas, si drit’ humbe dhe s’të kapa dot!
Ehhhh! Ti s’ishe kryevepër, as perëndi,
Po, kompozim i thjeshtë, më unik në botë!

Mirseda Daci/

Femër. Mjafton të thuash këtë fjalë dhe menjëherë të vjen ndër mend pengimi. Femra më duket si një ishull i rrethuar me det, por ky i fundit përfaqëson vështirësitë që e rrethojnë atë.Në jetën tonë të përditshme ne jemi dëshmitarë të ngjarjeve të tmerrshme e të papëlqyeshme, ku gruaja trajtohet në mënyra çnjerëzore. Po përse duhet të ndodhin këto? Duket sikur fantazma e mjerimit endet akoma mes nesh. Jo më kot Musineja vendosi femrën si personazh qëndror të rrethuar nga mentaliteti primitiv e nga zakonet me pushtet mizor, ”nga trysnia e mashkullit shqiptar dalë nga psikologjia mesjetare”.“Të vdekura për së gjalli, nuk kemi kaluar veçse një jetë burgu ,të përplasura prej zakoneve të mykura, frikës së të mëdhenjve, ndënë tmerrin e burrit i cili ishte një forcë e patundur. Ne të mjerat gra…ishim veçse një lodër e tyre, edhe prishja më e vogël e qejfit ,ishte shkak dërgimi në shtëpinë e babait.” Një gjendje e rëndë psikologjike dhe morale peshonte te personazhet femërore.Të bën përshtypje paraqitja e kronikave të jetës së një vajze shqiptare nga lindja deri te martesa. Eshte e habitshmese si pavarësisht ndryshimit të kohës, mentaliteti që rëndon mbi femrën ka mbetur i njejti. ”Më mirë të bëjë njeriu krimba sesa femra”Që në lindje femra shikohet me tjetër sy. Që kur është foshnje ajo shikohet me hidhërim. A është ky vetëm mentaliteti i shqiptarit për të pasur një trashëgimtar mashkull? Sigurisht që jo. Ky nuk është privim nga dashuria prindërore, por është realiteti ai që rëndon mbi supe. Eshtë fati tragjik i këtyre krijesave mjerane për të cilat jeta ka ruajtur dhuratat më të pakëndshme.Gjithë jetën të nënshtruara përballë forcës së burrave , ndoshta është kjo arsyeja pse Kokalari i ka vendosur veprat e saj në një mjedis të mbyllur, sepse “e mbyllur” është edhe jeta e femrës. ”Bela është vajza kur rritet,gjumi nuk më zë natën deri sa ta dërgoj edhe këtë në punën e saj”. Këto janë mendimet e nënave tek të cilat rëndon frika shekullore se mos vajza u mbetet në derë.“…Sa u tunt jeta” është shtegu i kapërcimit nga vajzëria, në nusëri, për ta hedhur gruan prapë në vargonjtë e rëndë të robërisë së fanatizmit. Xhemileja ishte vajza e radhës që tashmë do të martohej. ”Një milë e një grosh dhe le ta mbarojmë këtë punë”. A mund të quhet martesë kjo, kur femra, një krijesë njerëzore ashtu si dhe meshkujt, trajtohet si të jetë një rrobë e pavlerë tregu? A është e gatshme një fëmijë të krijojë familje? Po pavarësisht këtyre a është e logjikshme të krijosh një lidhje martesore pa pyetur për ndjenjat? Askush nuk i mendon këto gjëra përveç nënës, e cila e ka kaluar vetë këtë etapë më parë.Musineja përshkruan dy fusha paralele në vëllimin “…Sa u tunt jeta”. Nga njëra anë shfaqet një mjedis i mrekullueshëm dasme gjirokastrite, me këngë, valle, tradita e zakone, me lojra fjalësh mes grave. Nga ana tjetër shfaq merakun e nënës për vajzën, e njëkohësisht gjendjen psikologjike të vajzës.Tregimi që mbart më qartë këtë mendim është “Nën’ e vajzë”, ku nëna jep porositë e fundit para se vajza të shkojë në “shtëpinë e jetës”. “Eshtë, ç’është , mirë, e ligë ti mos hap golën se ke më të mëdhenjtë mbi kokë…”, një këshillë se si vajza të bëhet robëreshë, ashtu si nëna e saj dikur. Por shkrimtarja nuk ndalet këtu. E vendosur që të plotësojë zinxhirin jetësor, ajo e paraqet gruan edhe në rolin e kunatës, e cila përpiqet me çdo kusht t’ia nxijë jetën nuses së vëllait, ndoshta nga smira që vetë ka mbetur pa martuar. ”Eshtë thëngjill i mbuluar, mësallë me di faqe, shpon ndënë dhe…Moj të keqen, ku i gjen gjithë ato rema nuk e di, pastaj se si ndreq e i thotë…aqë të bën ti besoç një më një…”Por “drama” vazhdon më tej, përballë nuses shfaqet një tjetër personazh, pikërisht vjehrra.”Eh! Që më hëngri, që s’i pushoi birbili. Nuk durohet edhe kjo, s’kam parë një ditë të bardhë që kur kam kallur këmbën në këtë të zezë gërmallë…A ma! Nuk dilet edhe kështu, ma mori shpirtin , ma hangri me gërnjë ”. Nga këto rreshta kuptojmë se vjehrra, e mësuar me zakonet e veta, kërkon të komandojë akoma dhe të jetë në qendër të vëmëndjes. Por nga ana tjetër nusja kërkon të tregojë se edhe ajo di të udhëheqë mbarëvajtjen e punëve në familje. Kështu nisin kontradiktat dhe një debat shekullor mes tyre.Musineja paraqet një femër të plotësuar në të gjitha fazat jetësore. Përshkruan një femër në pafajësinë e saj, në kohën e foshnjërisë, më pas në rolin e vajzës, të nuses, kunatës, vjehrrës e të gjyshes.Janë pikërisht situatat nëpër të cilat kalon kjo grua ato që ndikojnë në sjelljen ndaj brezave të ardhshëm. ”Donin të mirrnin hakën nuseve, për ato që kishin pësuar vetë kur ishin të reja”. Kështu pra nga njëra anë kemi një nuse që vuan nga vjehrra, e për pasojë kur bëhet vetë vjehërr, kërkon t’i zbrazë inatin e viteve nuses. Nga ana tjetër kemi kategorinë e vjehrrave të mira, të cilat kanë vuajtur vetë nga vjehrrat e tyre, nga kjo kanë nxjerrë mësim, e për pasojë sillen mirë me nuset. Por vlen të përmendet edhe një rast tjetër kur vjehrra e vë veten në pozicionin e nënës, ajo ka vetë vajzë, e nuk do që e bija të vuajë nga “kthetrat e egra” të vjehrrës, prandaj shfaq një sjellje të mirë ndaj nuses.Ka një tërësi mendësish lidhur me këtë , bazë e së cilës janë ndjenjat. Eshtë fjala për ndjenjat sublime të një nëne për fëmijën, të vajzës për nënën, motrës për vëllain, vjehrrës për nusen. Janë ndjenjat e nëpërkëmbura të një gruaje për burrin dhe anasjelltas. ”Gratë asgjë nuk vlenin,nuk ishim asgjë tjetër veçse skllave të mbërthyera duarsh e këmbësh prej prindërve tonë. Shkonim si nuse jo për të rrojtur me shokun e jetës, por për të shërbyer vjerat grindare që nuk kishin tjetër qëllim veçse të na shtynin në mosmarrëveshje me burat. Ne me ato nuk do të lidheshim me asnjë dashuri shpirtërore,përveçse me frikë…”Dashuria, fuqia më e madhe në botë, dielli që ngroh çdo ditë, hëna që na mëson enigmat më të mistershme. Asnjë nga këto krahasime nuk vlen sepse në këtë rast ajo nuk është një yll i veçantë mes yjeve të tjerë. Sepse në këtë rast ajo nuk ekziston. Jetesa mes bashkëshortësh nuk ngrihet mbi bazën e dashurisë, por mbi atë të interesit. Prandaj edhe këto personazhe janë të destinuara të jetojnë ashtu si paraardhëset e tyre femra. Mbi to rëndon një “mëkat”mijëravjeçarë, mëkati i të qenurit femër. Ato duhet ta shlyejnë këtë mëkat duke jetuar si të tilla dhe duke u dhënë shembullin e tyre brezave të ardhshëm. Pavarësisht se gruaja është themeli i shoqërisë njerëzore, realiteti për to është bërë një jetë e vështirë, e rëndë, e trishtuar, ku mbi gjithçka vepron morali i rreptë i kohës së vjetër.

Dr. Iris Halili

“Lidershipi i vërtetë arrihet kur liderët e kuptojnë që janë në shërbim të njerëzve që drejtojnë.” Pete HoekstraLidershipi i femrës është një fakt i epokës postmoderne. I shfaqur si një fenomen i natyrshëm në të gjitha nivelet, ai ka sjellë tipare që padyshim kanë tërhequr vëmendjen e studiuesve. Pothuaj të gjithë teoricienët e lidershipit arrijnë në një pikë të përbashkët mendimi: lidershipi femëror prezanton tiparet e lidershipit transformues, shpirtëror, pjesëmarrës e mbi të gjitha të atij shërbëtor. Gjithashtu, të gjitha studimet njëzëri konkludojnë se femrat në krahasim me meshkujt kanë një nivel më të lartë të inteligjencës emocionale dhe ky është një tjetër faktor që i bën ato të suksesshme në misionin e liderit. Po të shkojmë mbrapa në kohë, pikërisht te roli i femrës ndër shekuj do të dallojmë se ajo në fakt gjithmonë ka drejtuar në heshtje. Miti i Adamit dhe i Evës është një provë e fortë. Adami vërtet e shijoi i pari mollën por drejt këtij akti e orientoi dhe e drejtoi Eva. Ajo ishte udhëheqësja e vërtetë, që në heshtje e me bindje e çoi Adamin drejt aktit final. Po t’i kthehemi shumë miteve greke, por edhe më të lashta se to, gjithmonë do të vemë re femrën që këshillon në heshtje, vepron në heshtje por që gjithmonë ka influencë e gjurmë në vendimmarrje. Njeriu i lashtë jo rastësisht kishte vendosur në Olimp shumë perëndi femra; ishin ato që në më të shumtën e herëve vendosnin fatet e njerëzve, fatet e paqes apo të luftës. Kjo rrëfen më së miri se në ndërgjegjen e njeriut të lashtë femra kishte aftësi drejtuese, përcaktuese, dhe mbi të gjitha, shumë herë decizive. Po t’i rikthehemi rolit të saj në institucionin e parë që historia e njerëzimit ka njohur dhe që është familja, do të shohim që femra sërish ka pasur një rol lidershipi në heshtje. Ajo nuk shfaqet hapur, por është prapa çdo vendimi dhe jep mendimin e saj te partneri duke influencuar thellësisht në gjykimin dhe vendimet e tij. Ajo ka drejtuar “nga prapa dhe në heshtje” në jetë të jetëve. Kjo do të thotë se pozicioni i saj i sotëm në lidership nuk është risi për seksin femëror, por është thjesht një shprehje e hapur e asaj që ajo e ka kryer ngaherë dhe është thjesht një shfaqje natyrore e arketipit të trashëguar. Femra në vetvete trashëgon shumë arketipe që e kthejnë atë vetvetiu në një lider të suksesshëm, por pikë së pari ajo mbart arketipin e shërbimit pa kushte. Nëse femra është një lider, ajo shfaqet së pari si një lider shërbëtor. Ndër teoricienët e lidershipit i pari që foli për lidershipin shërbëtor ka qenë në vitin 1970 Robert Greenleaf i shkollës amerikane të lidershipit, i njohur edhe si babai i lidershipit shërbëtor në botën moderne. Në fakt termat lider dhe shërbim, i kemi gjetur shumë pranë njëri-tjetrit si fillim në Bibël në gojëtë Jezusit. Sipas Tij, çdokush që pretendon të jetë një lider, së pari duhet të jetë një shërbëtor, pra duhet t’u shërbejë ndjekësve të tij. Shërbimi për femrën nuk është diçka që ajo duhet ta mësojë apo për të cilën ajo duhet thelluar në studime; përkundrazi, është diçka që te femra gjendet fare natyrshëm pasi është pjesë e lindur e saj. Në ndryshim nga meshkujt, ajo nuk shqetësohet aspak të kryejë shërbimin maksimal dhe pa kushte në çdo pozicion lidershipi. Këtë ajo e bën pa sforco dhe pa drojë. Është arketipi femëror që e çon femrën vetvetishëm drejt lidershipit shërbëtor. Nisur nga arketipat e trashëguar të femrës dhe krahasuar këto me cilësitë e liderit shërbëtor do të shohim shumë ngjashmëri, por mbi të gjitha të dy palët ndajnë të njëjtat vlera njerëzore. Le të rreshtojmë disa ngjashmëri mes krahasimeve:

1. Femra është e prirë të japë dashuri, po ashtu bën edhe lideri shërbëtor. Askush më shumë se një femër nuk mund të njohë artin e dhënies së dashurisë. Femra ka qenë gjithmonë një ‘dhënëse”. Arketipi e udhëheq të japë ndjenja pozitive pa kushte. Roli i saj në familje më shumë se i kujtdo tjetër ka qenë shpirtëror dhe ajo është ndjerë gjithmonë e privilegjuar në realizimin e këtij misioni. Ajo mbetet dhënësja e përjetshme dhe e devotshme e ndjenjave dhe ajo nuk ndihet aspak në siklet në këtë rol. Gjithmonë i kemi bërë pyetjen vetes, pse një femër qan pa drojë në publik ndërsa për një burrë kjo do të quhej dobësi? Përgjigja është fare e thjeshtë. Femra nuk ka drojë t’i shfaqë hapur ndjenjat e saj dhe në mënyrë krejt të sinqertë. I njëjtë është lideri shërbëtor, ai nuk kursehet t’i shfaqë hapur emocionet e tij pozitive për ndjekësit. Këta të fundit e duan liderin shërbëtor pikërisht se gjejnë tek ai njeriun që i do pa kushte dhe u shërben pa kushte.

2. Femra nga natyra ka qenë dhe mbetet gjithmonë pranuese dhe jo përjashtuese. I tillë është edhe lideri shërbëtor. Arketipi i saj ndër shekuj është zhvilluar më shumë drejt pranimit se drejt përjashtimit. Që nga mitet më të lashta e deri tek ato më moderne gjejmë figura të femrës që e prezantojnë atë më shumë drejt paqes dhe krijimit të urave të progresit se drejt regresit apo shkatërrimit. Roli i saj në familje për mijëra vjet ka qenë të ndërtojë harmoni dhe ura komunikimi. Ajo nuk e dëshiron dhe nuk e ushtron përjashtimin. Arketipi që vjen nga roli i saj në familje na mëson se në rolin e nënës, femra gjithmonë i ka pranuar fëmijët e saj pa asnjë mëdyshje edhe pse mund të mos ketë qenë dakord me zgjedhjet apo veprimet e tyre. Poema e famshme e Robert Frostit, “Vdekja e ishpunonjësit” mund të jetë një referencë e mirë për këtë çështje. Kjo poemë konsiderohet në historinë e letërsisë, psikologjisë apo dhe sociologjisë, si referenca më më e mirë se si dy sekse apo karaktere të ndryshme mbajnë qëndrim krejt të ndryshëm për të njëjtin fenomen. Wiliam dhe Mary janë një çift pa fëmijë që jetojnë e drejtojnë një fermë. Silas është një ish-punëtor i tyre që dikur i ka braktisur duke ua lënë punën pa mbaruar. Poema fillon kur Mary kthehet në shtëpi dhe i tregontë shoqit se kishte takuar Silasin, që ishte shumë i sëmurë dhe pa strehë dhe dëshironte të vinte dhe të kalonte ditët e fundit të jetës në shtëpinë e tyre. Wiliam zemërohet nga kjo kërkesë dhe nuk pranon kurrsesi t’i hapë derën dikujt që e kish tradhtuar dikur. Nga ana tjetër Mary, shumë zemërgjerë, ofron natyrën pranuese dhe të butë të femrës, duke vlerësuar se do të ishte më mirë që atij t’i hapej dera duke lënë prapa çdo gjë që kish ndodhur më parë. William pasi kundërshton pritjen e Silas i thotë së shoqes: “Shtëpia është vendi ku dhe kur duhet të shkosh dhe ku ty të presin” ndërsa e shoqja ia kthen: “Unë do ta quaja, shtëpia është ajo gjë që ndoshta edhe nuk e meriton”. Pra dukshëm William i qëndron besnik parimit të korrektësisë, ndërsa Mary atij të zemërgjerësisë dhe pranimit pa kushte. Shtëpia për Wiliamin është vetëm vendi ku duhet ta meritosh pritjen, ndërsa për Maryn shtëpia duhet të jetë streha e përhershme, pavarësishtnëse e ke merituar apo jo pritjen. Parimi human “çdo njeri ka nevojë për një strehë” është bindja e Maryt, ndërsa ajo e Wiliamit është “çdo njeri duhet ta meritojë një strehë”. Ky dialog kaq i thjeshtë nga dy fermerë mbart në fakt një filozofi të tërë, që fillon me pyetjen: A duhet dhënë dashuri pa kushte apo kjo duhet merituar? Duhet hapur porta dhe duhet ndihmuar e pranuar çdo nevojtar apo kjo duhet merituar? Mary simbolizon shpirtin e butë të femrës, e cila gjithmonë ka qenë dhe mbetet dhënësja pa kushte. Ajo simbolizon ndërkohë edhe lidershipin shërbëtor që parim thelbësor ka shërbimin ndaj ndjekësve pa asnjë kusht dhe pa pritur asgjë në këmbim

3. Femra e ka kujdesin pjesë të arketipit të saj; të tillë e ka kujdesin edhe lideri shërbëtor. Ndjekësit për femrën në lidership janë si vetë fëmijët e saj. Misioni i parë biologjik i çdo femre ka qenë dhe mbetet kujdesi pa kushte ndaj fëmijëve. Pushteti për femrën nuk është qëllim në vetvete, as mision që është thirrur për ta arritur. Në të kundërt kujdesi është qëllim, është mision që ajo e trashëgon dhe ushtron shumë mirë. Femra e ndjen pushtetin, e kërkon dhe e shijon si kujdestari, jo si ekzistencë apo kënaqësi ekzistence. Kjo e afron akoma dhe më shumë me liderin shërbëtor. Qëllimi universal i çdo femre është të shohë fëmijët e saj të arrijnë më të mirën, të realizojnë ëndrrat e të jenë sa më të suksesshëm dhe për këtë ajo afron kujdesin maksimal krahasuar me këdo përreth saj. Në të njëjtën formë të vetvetishme femra në lidership përpiqet, kujdeset dhe sakrifikon maksimalisht që ndjekësit e saj të arrijnë qëllimin dhe suksesin. Dhe këtu ajo është sërish shumë pranë liderit shërbëtor.

4. Si femra dhe lideri shërbëtor kanë aftësinë dhe durimin të dëgjojnë dhe të shfaqin tolerancë. Duke qenë prej mijëra vjetësh në hije, femra ka ndërtuar arketipin e një natyre tolerante dhe në shërbim, ku dëgjimi me durim ka qenë pjesë e pandarë. Duke dashur gjithmonë të përkrah partnerin e saj mashkull, ajo pas çdo dëgjimi ka dashur ngaherë të jetë e sinqertë dhe e vërtetë në këshillat e saj, por ajo asnjëherë nuk ka reshtur së qeni tolerante, pasi dhe vetë pozicioni saj si seks i dytë, ja ka imponuar këtë qëndrim ndër gjenerata. Të njëjtin profil ka lideri shërbëtor. Ai është dëgjuesi më i mirë krahasuar me të gjithë llojet e tjera të lidershipit, por ai është dhe më paqësori dhe toleranti. Lideri shërbëtor i dëgjon me vëmendje ndjekësit e tij, kërkesat e tyre dhe përpiqet maksimalisht të vihet në shërbim të tyre. Ai zgjedh gjithmonë paqen në vend të luftës, tolerancën në vend të konfliktit, fjalën në vend të armës. Martin Luter King apo Gandi ndërtuan një lëvizje të tërë të bazuar vetëm në këto parime dhe fituan një kauzë që deri para tyre dukej krejt e pamundur.

5. Femra sakrifikon, po kështu vepron dhe lideri shërbëtor Arketipi i femrës gjithmonë është ndërtuar mes veprimeve të sakrificës. Edhe e gjithë anatomia e saj është bazuar në bazë të akteve të sakrificës. Çdo femër mban me vete pasurinë e të qenit nënë dhe natyrshëm çdo nënë ka instinktin të vendosë fëmijët para vetes, të vetëflijohet për fëmijët në çdo rast e në çdo kohë. Ajo mban fëmijën 9 muaj në trupin e saj; ajo ndien dhimbje gjatë lindjes. Ajo i jep gji dhe kujdeset për fëmijën për vite me radhë; ajo kujdeset për sa e sa shumë detaje rrotull shtëpisë. Vetë trupi i saj është ndërtuar me një anatomi për të vuajtur më shumë. Natyrshëm, ajo është ndërtuar biologjikisht të durojë më shumë; ndaj në pozicione lidershipi ajo nuk zgjedh të sakrifikojë; ajo e bën këtë natyrshëm, pasi arketipi i saj punon po kaq natyrshëm. Nga ana tjetër, lideri shërbëtor sakrifikon për ndjekësit deri në vetëmohim. Nuk është rastësi që në më të shumtën e rasteve liderët shërbëtorë janë kthyer në heronj të ndjekësve të tyre dhe kanë frymëzuar gjenerata. Vetë jeta e tyre e vetëmohuar dhe e sakrifikuar është një shembull frymëzimi. Gandi apo Martin Luter King janë shembujt më konkretë. Përderisa një femër trashëgon gjithë arketipat për të qenë një lider i suksesshëm shërbëtor, kjo do të thotë se femra nga natyra është e prirë të jetë një lider shumë i arrirë; Megjithatë, kjo nuk do të thotë se sa herë që shohim një femër në drejtim ajo vetvetiu është e suksesshme. Analiza që bëmë u referohet virtyteve të lindura të femrës që e prijnë atë drejt lidershipit shërbëtor. Por lidershipi në vetvete është ndoshta pozicioni/ profesioni më i vështirë dhe jo i lehtë për gjithkënd. Kjo do të thotë se ndonëse nga arketipi femra trashëgon shumë dhunti të artit të drejtimit, sërish kjo nuk do të thotë se ajo automatiksht do të jetë e suksesshme kudo dhe sa herë drejton. Lider më shumë bëhesh se lind, thonë njëzëri të gjitha shkollat e lidershipit. Mes tipareve të trashëguara dhe atyre të fituara apo të përvetësuara, gjithmonë krijohet një balancë dhe nuk dihet kush merr me shumë përparësi. Tiparet e lindura kanë të bëjnë më shumë me natyrën e liderit, por tiparet e fituara kanë të bëjnë më shumë me karakterin e tij dhe dihet se sikurse në jetë edhe në lidership përcaktuese nuk bëhet natyra e liderit por karakteri i tij. Ndaj nuk është habi që ne kemi njohur e parë shumë femra të suksesshme në lidership, sikurse kemi parë edhe opozitat e tyre!!!!!!