Kosta Nake/

Ky libër është një etalon se si mund të bëhet një studim shterues për një autor dhe veprën e tij. Është vendosja e një guri kilometrazhi në rrjetin e udhëve të antikitetit që Kadare jo thjesht i shkeli si adhurues, por u ndal gjatë si studiues duke i vëzhguar vëmendshëm, duke bërë zbulime interesante dhe duke hedhur hipoteza befasuese. Siç e dëshmon vetë Kadare tek “Ftesë në studio”, “Kur kam shkruar librin për Eskilin, kam dashur, veç të tjerash, të vë në provë ndërgjegjen time: a mund të shkruaja diçka për një popull tjetër (për një popull tjetër ballkanas), me të njëjtin përkushtim siç do të bëja për popullin tim?” (botim i vitit 1990, f.273)

Nuk mund të mos ndjehesh mirë kur që në faqen e parë lexon “… rileximi i Eskilit përbën vetvetiu një akt të zgjedhur”. Fillon me një inventar fizik të tragjedive të Eskilit: humbën 83 nga 90 vepra, një katastrofë artistike që shekujt e kanë mbuluar me koren e tyre, por sapo ta gërvishtësh pak, e ndjen zgafellën e krijuar. Interesante është hipoteza se zhdukja e tyre mund të ketë qenë e qëllimshme nga korrentet fetare.
Koncepti i së drejtës është një prej ideve gjeniale të Eskilit, ndaj së cilës Kadare pati një ndjesi të veçantë dhe e ilustroi me artefakte shqiptare.
Shtatë tragjeditë e mbetura kaluan në sitën e analizës së autorit: “Prometeu” – drama titanike me ndeshje hyjnish që përcaktojnë fatin e species njerëzore, që sjell figurën e rebelit dhe martirit të përjetshëm, simbol i përparimit dhe mendimit të lirë; “Të shtatët kundër Tebës” – paralajmërim i bashkatdhetarëve kundër përçarjes politike; “Oresti” – drama e krimit dhe e gjakmarrjes, e anktheve të luftës për pushtet; “Koeforet” me pëlhurën-rrjetë që Klitemnestra ia hodhi Agamemnonit para se ta godiste dhe njollat e thara të së cilës na kujtojnë menjëherë këmishën e përgjakur te romani “Prilli i thyer”.

Duke iu rikthyer luftës greko-trojane, Kadare e konsideronte si pretekst rrëmbimin e Helenës dhe i mëshonte “shkeljes së zakonit të mikut” dhe “tryezës së dhunuar” që përbën një gur themeli në kanunin shqiptar. Një ndërkallje e neneve nga Kanuni i Lekë Dukagjinit është një këmbëngulje për të thënë se nuk ka një ishull grek të lulëzimit të letërsisë, por një shtrat ballkanik që e ushqeu atë dhe këtu shpërthen pezmi i Kadaresë sepse pas Perandorisë Romake edhe studiuesit e tjerë të metropoleve botërore janë treguar shpërfillës ndaj këtij trualli që ka pjellë kryevepra të mahnitshme.

Rrezatimi i letërsisë antike në botën moderne, themelimi i një arti dhe një ndërgjegjeje të dytë të njerëzimit, përmbyllin këtë ese të gjerë analitike. Dhe atëherë, kur kthen dyshen e fundit të faqeve të librit, sheh se surprizat nuk kanë të mbaruar. Te raportet e Eskilit me konkurrimin dhe të Eskilit me Greqinë, ne mund të lexojmë raportin e Kadaresë me Çmimin Nobel dhe me Shqipërinë: “Kishte kohë që në trurin e tij shkumëzonte pakënaqësia. Vendimi i jurisë ishte pika e fundit e derdhur në një gotë të mbushur prej kohësh. Nuk i mbetej veçse të shfrynte me vete: në djall të vinin të gjitha… Në djall çdo gjë, në djall të vente Greqia bashkë me grekët. Vend zemërngushtë, mosmirënjohës, kujtesëshkurtër. Ai qe përpjekur ta bënte të pavdekshme, por ajo s’e meritonte.” (f.152)

“ESKILI KY HUMBËS I MADH” (1990)

Prof. Dr. Bardhosh Gaçe/

Bujar Skëndo njihet nga lexuesi bashkëkohor si kritik letrar dhe eseist, por në dekadat e fundit të jetës shqiptare, ai shfaqet edhe si një prozator i talentuar, i cili, pas romanit “Psherëtima e humbjes”, nxori në dritë një roman tjetër, atë me titull “Flijimi i maskave”, i cili ka tërhequr vëmendjen e lexuesit, për botën e tij të pasur letrare dhe universale, në zëshmimin e jetës njerëzore dhe fatit të tij dramatik, ku dashuria, brenga dhe vetmia, bartin konotacione ekzistenciale. Romani “Flijimi i maskave” i merr ngjarjet nga një realitet social-shoqëror-bashkëkohor dhe aktualiteti e ka nxitur atë për të përshkruar ngjarje e personazhe në një sfond gri të këtij realiteti, ku ndonjë ngjyrë e tjetërllojtë shfaqet rastësisht. Personazhet e tij ecin mbi një sipërfaqe që mbulon nën të një hapësirë bosh, përfund së cilës rri një shtjellë përpirëse. Bota e krimit, korruptimi i instancave të larta shtetërore në shkallë hierarkike gjer poshtë, aq sa ata kanë në varësi nga ana e saj, ka kërkuar nga autori një qasje të vëmendshme ndaj kësaj dukurie të shëmtuar dhe jo thjesht për ta pasqyruar atë si fotografim, por për ta dhënë përmes gjuhës së artit.

Ky fenomen nuk gjeti asnjë antikorp, asnjë kundërshti, ai korruptoi edhe një pjesë të njerëzve – dhe erdh gati si një zezonë, duke topitur arsyen dhe joshjen ndaj një shprese për të ardhmen. Një traumë sociale me efekte psikologjike, e cila, e vënë në penën e Bujar Skëndos merr një domethënie artistike përmes një fraze të rrjedhshme dhe të mençur të narratives. Korruptimi i pushtetit dhe një pushtet që ushqehet nga paratë e krimit, është një fenomen i njohur në vendet e pazhvilluara ose që janë në zhvillim e sipër. Krimit i duhet ta mbajë të lidhur pushtetin me fijet e tij, në mënyrë që ai të jetë i qetë nga “mungesa e vëmendjes së pushtetit” për ta kontrolluar, ashtu si dhe pushtetit i duhen paratë e krimit për të sunduar dhe për ta rritur potencialin e sundimit, në mënyrë që ta ciklojë këtë në mënyrë të vazhdueshme. Është kjo arsyeja që këta dy përbindësha bashkëjetojnë dhe i marrin frymën një shoqërie të lirë, të drejtës dhe demokratike. Ky problem bashkëkohor qëndron në qendër të gjithë romanit të Bujar Skëndos, i ngritur në art përmes metaforës së maskës.

Maska bëhet gati një fytyrë e vërtetë e gënjeshtrës, fytyra e vërtetë aq shumë është shkrirë me maskën, sa ajo nuk njihet më sa mund ta marrësh maskën për fytyrë dhe fytyrën për maskë, një shndërrim i besueshëm në një botë hipokrite të molepsur nga interesa dhe frika që vjen nga hija e të fortit. “Dëshiron të dukesh i thellë në mendime, përdor maskën e intelektualit të rremë-nxitesh nga ideja e fshehjes së budallallëkut tënd, përdor heshtjen e lodhur filozofike. Dëshiron ta fshehësh zilinë ndaj suksesit të tjetrit, përdor maskën e urimit të rremë” etj., etj., -shprehje të autorit, që i gjejmë në roman, ku është ajo pjesë e meditimeve të personazheve apo të zërit autorial, sepse ky është një roman edhe me ngjarje, edhe me zërin përsiatës të personazheve, si dhe atë të rrëfimtarit, që shpërfaqet në kontraste, ftohtësi, në mungesën e dashurisë dhe një vetmie brengosëse. Në shoqëri të tilla ku etja e parasë dhe sundimi i krimit përmes saj ose i parasë si burim i krimit, maska aq shumë lodhet për të mbajtur mashtrimin, sa ajo nuk ka më forcë ta përballojë këtë lodhje, deformimi i identitetit njerëzor e lodh aq shumë, edhe maskën, e cila kërkon edhe ajo ta ruajë pamjen e saj prej maske. Në njëfarë mënyre edhe ato ndihen të flijuara, ky është një grotesk dramatik dhe tragjik, ku shtrembërimi i identitetit njerëzor arrin në përçudnim të paparë, prandaj edhe titulli i romanit është mjaft i gjetur, se ka të bëjë me tjetërsimin si në një prozë kafkiane. Në këtë kohë ku hipokrizia bëhet normë, prishja e moralit po ashtu, ku nderi nuk ekziston dhe gjithçka shitet dhe blihet duke mashtruar e gënjyer, ku ecën më shumë injoranca se mençuria, ku lehtësia për të fituar ndodh si me magji, ku babëzia e shton oreksin e saj banal deri në aty ku neveria ta mpin shijen më të fundit, e pra, në këtë kohë të pakohë, kryen aktet e një drame shurdhe që gjëmon së thelli prej dhimbjes së njerëzve të ndershëm, të cilët, të pafuqishëm për të ndryshuar diçka, në këtë rrjedhë tërhiqen dhe rrinë mënjanë dhe vuajnë në heshtje.

Ngjarjet e romanit vendosen në restorantin “Korbi i bardhë”, në një mjedis që shkëlqen ftohtësisht me luks dhe “finesë gri”, ku paradoksi i titullit (korb të bardhë s’mund të ketë-) shfaqet figura e Leonit… Të gjitha detajet dhe përshkrimet janë ngjethëse. Të gjithë këta politikanë që një herë në katër vjet zbresin në terrenin ku jeton populli për t’i kërkuar votën, të cilën e blejnë, e vjedhin apo e manipulojnë me paratë e krimit, të gjithë këta që janë aq shumë të dashur “mirëbërës”, papritur, sapo marrin frenat e pushtetit, nuk i gjen më në këto mjedise, ata kanë mjedise të tjera si ata të restorantit “Korbi i Bardhë”. Në roman-janë mjedise pronarësh të kënaqur, ku ata ftohen aty prej tyre, mjedise luksoze me pije të shtrenjta, seks dhe prostitucion- aty ku jepet paraja që krimi të delegojë në instancat e shtetit dhe pushtetit njerëzit e tij dhe kështu ta mbajë në rregull maskën, ta bëjë të besueshme gënjeshtrën si të vërtetë. Ja si e përshkruan autori këtë mjedis: “Piktura të mëdha, të mëdha e të vogla, pasqyra në tërë gjatësinë e njërit prej mureve.

Nga Tavani vareshin shandanë të rëndë të të gjithë formave, prozhektorë të shumtë”. “Kamera, parfum, silikon, verëra të shtrenjta franceze, shampanjë e diku një tavolinë e gjatë me katering”. Është një moment kur gjashtë biznesmenë do t’i shpallnin kandidaturat e tyre për deputetë… Dhe, regjisorë, gazetarë, media e blerë etj., etj., një maskaradë e vërtetë, një festë shkëlqimtare dhe e ftohtë… Dhe këta nuk janë biznesmenë që janë bërë të tillë nga puna e tyre, nga projektet e tyre, por nga bota e krimit, e vrasjeve, e vjedhjeve dhe që duan ta sigurojnë këtë botë përmes pushtetit, në mënyrë që ai t’i ndihmojë e të mos i ngacmojë të paktën… Këta njerëz të ngarkuar me aq shumë faje ndihen të qetë dhe në ankth, ata ndihen “miqësorë” dhe kërcënues si dhe të kërcënuar, kanë rreth tyre një numër njerëzish që u shërbejnë dhe që i paguajnë mirë, janë njerëz të cilët kanë gjithçka dhe kjo nuk u mjafton, ata synojnë më lart dhe kjo më lart është vetë pushteti. Kështu jepet figura e Leonit, një figurë tipike e biznesmenit, mafioz të sotëm, një figurë e vizatuar me mjeshtëri për hollësitë e sjelljes së tij alla Uriah Hip e të kujdesshme, një figurë që në çdo hap që hedh ndihet hija e tij kërcënuese. Ai është i kujdesshëm, ngjit në pushtet shokët e tij dhe më vonë ngjitet edhe vetë- për arsyet që i përmendëm. Kjo ngjethje e tij është metodike në binomin pushtet- para. Figura e Dritanit është një tjetër vizatim në këtë linjë, por ai është dhënë disi më ndryshe. Edhe ky personazh i botës së krimit shfaqet tani i penduar dhe kërkon të bëjë jetën e tij, por “llogaritë e vjetra” hakmerren. Vdekja e tij në fund dhe trashëgimi që i lë së shoqes Emës dhe fëmijës së sapolindur, Vanesës, janë tregues të qartë të një ecurie të natyrshme dhe që shprehin bukur idenë se shpaga do të vijë, ajo do të vijë edhe për Leonin, e vetmja dritare optimizmi në fund të përshkrimit të gjithë kësaj atmosfere të zymtë ankthi dhe pasigurie.

Në marrëdhënien midis Dritanit dhe Emës, një aktore e talentuar që kishte lozur rolet e personazheve të disa dramave të Shekspirit, një paralele e bukur dhe e nënkuptueshme artistike që shpjegon se tani duhet të luajë dramën e jetës së saj dhe të të shoqit, duket se është e vetmja linjë disi lirike që na kujton jetën e vërtetë vetëm në aspektin e dashurisë. Duket se ata nuk e dinë kur dashurohen në fillim se jetojnë në botën e krimit ose po nisen drejt tij me udhëtimet e tyre jashtë shtetit, por në të vërtetë ata janë në rrathët e tij danteskë dhe i kapërcejnë ata jo si kundrues për të filozofuar për vuajtjen, por për ta jetuar atë. Te Dritani kemi një reflektim kur ai nuk pranon të jetë një i dërguari i Leonit për t’u ngjitur në zyrat e pushtetit, por tashmë është vonë. Edhe ai duhet të paguajë dhe e paguan. Edhe ai është pjesë e krimit. Tashmë ai nuk mund të dalë nga vallja, ngarkesa e mëkatit edhe për atë është e madhe sado ta hedhë këtë ngarkesë vetëm me fundin e tij të trishtueshëm. Sikur të mos i mjaftojë zëri autorial, autori krijon një personazh tjetër që quhet Gazmend Tasho (profesor i shkencave sociale), që analizon fenomene të shfaqjes së botës së krimit e të fenomeneve të tjera sociologjike, psikologjike, politike etj. Këtë figurë -personazh, autori e krijon në mënyrë të vetëdijshme jo se ai do të na sqarojë ndonjë gjë të madhe, por për të treguar se në një kohë traumatike, pesha e fjalës zvogëlohet, sado që ajo të jetë e madhe. Fjala nuk po troket siç duhet në ndërgjegjet e mjegullta, ajo nuk po bëhet dot ndërgjegje. Se ashtu siç shitet shpirti, shitet fjala, shiten ndërgjegje, siç shiten pushtetarë të joshur nga biznesmenët, siç shiten femrat të joshura nga paraja, pra, gjithçka shitet… Romani “Flijimi i maskave” trajton një temë që i shkon në thelb shoqërisë së sotme shqiptare, duke e zhveshur atë nga boja e gënjeshtrës për ta nxjerrë lakuriq para lexuesit, ashtu siç është. Në njëfarë mënyre, në rrugë të vëzhgimit artistik, ai zhvesh nga miti i lumturisë edhe të pasurit, të cilët vuajnë ankthin-dhe ky është thelbi humanist i romanit. Ai jep kamuflimin e kësaj shoqërie, rrugën e saj të gabuar që ecën përmes gënjeshtrës, mashtrimit, imoralitetit deri perversitetit dhe patjetër krimit që është motivi kryesor. Romani është ndërtuar në aspektin kompozicional, duke ndërthurur disa linja e duke nxjerrë në pah personazhe si Leoni, që qendërzojnë konceptin e, meditacionet autoriale dhe të përgjithshme për krimin, por edhe Dritanin, Emën e personazhe të tjerë që janë episodikë, por që prania dhe zhvillimi i tyre psikomotorik flet shumë, për të treguar një shoqëri të infektuar, ku zotëron molepsja morale dhe indiferenca, si dhe pafuqia për t’u përballur me “të fortët” të përkrahur nga politika. Ata janë të fortë në çdo aspekt dhe i vetmi eleminim i tyre është eleminimi nga njëri-tjetri. Autori na sjell një imazh artistik si refuzim ndaj krimit, kjo është e vetmja shije pozitive që të mbetet pas leximit të këtij romani, shkruar me një gjuhë të zgjedhur dhe të zhveshur nga teprimet dhe e pasuruar me arsyetimet bindëse të sjelljeve të personazheve që krijojnë një lojë makabriteti të paralajmëruar. Si njohës i thellë i temës dhe i realitetit shoqëror-psikologjik të botës së krimit- autori e sjell vizatimin psikologjik të këtyre personazheve si një shpalim situatash të përsëritura me intensitetin e problemeve që dalin e krijojnë ankth, që është bindës, i thellë dhe i pranuar, nëse flasim për vërtetësinë e këtyre problemeve në rëndesën e tyre psikologjike, shtjelluar me vërtetësinë e një realizmi psikologjik të përkorë. Përvoja autoriale dhe njohja e temës që trajton, si dhe aftësia vëzhguese, e ka çuar shkrimtarin Bujar Skëndo në këtë procedim dhe shtjellim të narratives, e cila nuk bazohet aq nga ngjarjet sesa nga reflektimi që japin ato për ta krijuar një ngushti mbytëse dhe të trishtueshme të një fundi që pritet. Edhe kur kemi situata të qeta, prania e krimit ndihet, ajo është e nënkuptuar. Edhe kur personazhet përmes kodit të tyre shpirtëror dhe të menduarit djallëzor dinë ta manipulojnë veten dhe të paraqiten si të vërtetë për t’u pranuar si të natyrshëm, të besueshëm, sërish ata ndihen se nuk janë të tillë, dhe kjo padyshim është meritë e shkrimit të romanit nga një shkrimtar i sprovuar dhe që e njeh mirë fjalinë, sensin e masës dhe që di po kaq mirë të kalojë në reflektime meditative-filozofike, të cilat janë të shumta dhe e mbushin atmosferën e të shprehurit artistik në roman, duke dhënë dramacitetin e kohëve tona. Forca e detajit është gjithashtu një vlerë e këtij romani. Përmes detajeve pasqyrohen dilema, jepen karakteristika të caktuara të të menduarit të personazheve, pasqyrohen mjedise të zhytura në mjegullën e ftohtë të hipokrizisë pas të cilës qëndron tmerri i reve të nxira të të papriturës dhe të krimit. Çdo shkëlqim i jashtëm luksoz, ambiente ku shtrenjtësia shfaqet pa gjallëri, ngufuese dhe bezdisëse, paraqiten nga autori me përshkrime autentike dhe të besueshme, të cilat të bindin dhe të krijojnë një ndjesi refuzuese ndaj kësaj panorame të trishtueshme. Autori nuk ka pasur nevojë të bëjë zbukurime stilistike, thjeshtësia e rrëfimit të tij është mbresëlënëse. Një botë e mbushur dhe e zbrazët njëkohësisht, është antiteza më e fuqishme që qëndron në boshtin ideotematik të romanit dhe i jep atij limfën e ftohtë të rrëfimit, të një rrëfimi të arsyetuar dhe që krijon një sens mase të pranuar, çka i jep vlerë rrëfimit, sepse thuhet ajo që duhet thënë pa zgjatje të panevojshme, duke ruajtur kështu temporitmin e narracionit dhe duke bërë që ky roman të lexohet pa bezdi edhe pse tema është e njohur. Qëllimi i shkrimtarit Bujar Skëndo nuk ka qenë të pasqyrojë kohën, por të zezat dhe mbrapshtitë e saj që fillojnë nga sferat më të larta dhe arrijnë gjer poshtë, ku viktima beson se nuk mund të shpëtojë nga ky mallkim dhe ose e refuzon si realitet shoqëror, ose merr pjesë duke e besuar se nuk mund të besojë gjë tjetër dhe se nuk mund t’i afrohet gjë tjetër prej këtij shkurajimi që pëson. Kjo shpërfaqet si rezultat i topitjes së kësaj shtrese të gjerë të popullit në shoqërinë e sotme shqiptare, që ka sjellë edhe mungesën e kurajos civile për t’u përballur me të keqen që vjen nga krimi në të gjitha sferat ku ai zhvillohet. Mekanizmi i fshehtë i krimit që lubrifikohet nga paraja e pistë, duket se bluan ëndrrën e çdokujt për të pasur një shteg, një ndjesi dhe mendim, që krijohet vetiu nga ky roman i suksesshëm shkruar me një gjuhë kockore ku pasqyrohet pasurimi dhe mjerimi i një grupi njerëzish, të cilët i afrohen njëri-tjetrit vetëm përmes maskës dhe është e vështirë t’i kuptosh. Por këtë kuptueshmëri e sjell artistikisht Bujar Skëndo me romanin e tij “Flijimi i maskave”, duke shënuar një sukses të ri në prozën bashkëkohore shqiptare.

Dr. Yllka FILIPI/

    Kjo përqasje synon të ndriçojë shtresëzimet ndërtekstore të një romani të shkruar në shekullin e postmodernizmit (fundin e shek. XX dhe fillimin e XXI), ndaj kjo vepër ka padiskutim rëndësinë e saj në historinë e re të letërsisë shqipe. Në këtë zbërthim të përimtuar, e gjithë materia strukturore shtrihet thellësisht në rrafshin vertikal të kodit të shenjave e simboleve letrare me të cilat do të merremi imtësisht. 

    Narracioni i zhdërvjellët në këtë vepër letrare që nis me jetën e përfundon  me vdekjen dëshmon një segment ekzistencial të kufizuar nga të dy anët me fillimin dhe fundin e një sage kombëtare të limituar në kohë, shtrihet pafundësisht në vazhdimësi. Simbolika e vdekjes që dominon në roman mbetet ende e paqartë dhe hermetike  në lojën e shenjtë e të shkurtër të jetës. Kjo tendencë si qasjeje për të hedhur dritë mbi këtë lënde letrare zgjon vemëndjen e studiuesve, në ritualin enigmatik që sjell thelbi i rrëfimitt bërthama e të cilit ngjizet nga rrahjet e zemrës së një dashurie tragjike me nëntekst semantik tendencialisht të palidhur, (se në Hot janë të gjithë motra dhe vëllezër, edhe pse jo të një gjaku, ndaj dashuria është e ndaluar, pengesa të ligjit të pashkruar të Hotit…(fq.204)), po aq edhe në një vibrim shpirtëror tepër të guximshëm, si psika më intime e purifikimit të dashurisë drejt amshimit në sfidën kundër vdekjes së sigurtë: vdekja e shpirtit përpara se trupi të largohet, me etjen e zjarrtë për të rilindur. Polifonia e stuhisë shpirtërore potencialisht gërryese përmbyset në raportin asimetrik kohë- hapësirë, si nevojë  ngufatëse e autores e cila nuk mund ta braktisë misionin e heronjve të saj pa venë në vend amanetin e të parëve, vazhdimësinë e jetës në truallin amë, shenjuar nga pasuria semiotike ndërtekstorte. Ankthi i dëshpërimit, dashuria e pamundur, vetmia në dhe të huaj, frika apo vdekja, diktojnë si një enklavë sovrane rrjedhën e rrëfimit dhe   kontrollojnë territorin shpirtëror të malësorëve të Hotit.

     Sipas logjikës narrative ndërtekstuale, këtu vlen të kujtojmë filozofinë e Lukrecit: Ex nihilo nihil fit, (lat.asgjë nuk vjen nga asgjëja), pra ekziston një mallkim fillestar, si një lloj mallkimi biblik, si arsyeja fillestare,  shkaku për pasojën në sintagmën e shkrimit. Ngaqë mëkatuan, Adami dhe Eva u plakën dhe vdiqën. Ata e prishën miqësinë me Perëndinë dhe humbën mundësinë për të jetuar përgjithmonë me shëndet të përsosur. (Zanafilla 3:19)  Kjo shkëndijë kthehet në kërcënimin më të rëndë biblik për jetën e malësorëve të Hotit në  veçanti e miljona njerëzve në botë në përgjithësi. Mëkati i Adamit në ngrënien e frutit të ndaluar solli vdekjen në botë. (Romakëve 5:12).

    Nëpërmjet simbolikës së vdekjes, pasqyrohen  përthyerjet konotative të sistemit shenjor, shtresësohen mesazhet mbi  vazhdimësinë e kombit, e konfigurohet kredoja krijuese e jetës së nënkuptuar të portreteve të personazheve periferikë të lënë enkas në hije. Përmbysja e autosugjestionit kombëtar se shpirti i  malësorit është i tillë nga vetë natyra e thepisur e maleve e shkrepave, sjell njëherësh çlirimin shpirtëror nga dinamika imponuese ndaj misionit biologjik të njeriut modern në ngërçin ekzistencial për të lënë apo jo pasardhës, i kushtëzuar nga kërcënimi i vazhdueshëm i vdekjes në topografinë kontrastuese: New York – Hot, ku përplasen fort dy botë në jetën e mërgimtarit. Ndonëse po vuajmë për shkak të mëkatit të trashëguar, (Adam-Eva analogjikisht Hana-Nika), kemi mundësinë dhe privilegjin të jemi miq të ngushtë me Perëndinë. (Proverbat, 3:32)

    Në roman ky konfigurim vjen me largimin nga jeta të të gjithë protagonistëve: si pasojë e një mallkimi fillestar, ndërkohë këmbëngulja nëntekstuale  formëson sintezën sinkretike me shenjëzuesit neoarketiporë e njëherësh po aq të lashtë, si Guri, Toka, Dielli dhe Hëna për të qenë dëshmia e gjallë se atdheu është aty dhe  do të jetojë ndër breza, nën optikën më të qartë letrare.

     Konstrukturimi i trekëndëshit asgjësues si qasje integraliste Dashuri- Vetmi- Vdekje, konvergon në  të njëjtën  koordinatë (Zoti), si  pika e rëndesës së sistemit  narrativ, në dramën shpirtërore të malësorëve të Hotit. Forca e rrëfimit në roman zbërthehet nëpërmjet lojës së brendshme  të portreteve të protagonistëve. Zbërthimi vjen bashkë me interpretimet se ngjarjet në jetën reale kanë qenë bërthama embrionale që bart artistikisht   jetën e  “mallkuar” të malësorëve, e shtrihet përgjatë një interpretimi të thellë shpirtëror të mbarë kombit si  rezonanca dramatike  që shkëndijon remineshencat e postmodernizmit. Paralelizmi me jetën në New York, nxjerr në pah kontrastet më të thella dhe plagën që rrjedh si turbulencën më të frikshme shpirtërore të kombit. Figura e personazheve femra zbulohet gradualisht nëpërmjet gamës së rëndë të pragjykimeve dhe kontrastit më të thellë historik që gruaja shqiptare ka bartur në shekuj. Detaje të përimtuara shtrihen në trajektoren gjithkohore ku pasuria  kulturore  e etniciteti i identitetit kombëtar  janë  parabola për dy jetët paralele të shkrira në një: përditshmërinë e vrullshme amerikane dhe prapambetjen e thellë në Malësitë tona. Si një dëshirë e ethme a një vragë në shpirt, psikoloanaliza që zbërthen realitetin ndërmjet gjeneratave, bëhet dora që shkruan një rizgjim të rezistencës heroike të harruar,  një tronditje, pamflet mbi  ndërtimin e ardhmërisë dhe  përmbysjes së mureve të kohës nga shtjella e forcës lëvizëse të shpirtrave të lënduar nga dashuria e pamundur.  Malli gërryes në egzil dhe dy palë lot që i shumëzon dëshpërimi.  Autorja Age Ivezaj është zëri  që zgjon qasjen drejt mesazheve të tërthorta, e konfiguron nëntekstin  brenda trupit të personazheve, në një sistem shenjor i cili ngërthen në vetevete një strukturë komunikimi si    kapitulli më i rëndë i dramës moderne ekzistencialë të shoqërisë shqiptare,  nga ku depërtimi në  sistemin koordinativ të besimit shpirtëror të malësorit bashkëkohor shqiptar, pikat e lidhjes së tij me shtjellën kaotike të botës në qytetin më të populluar të botës New York City, në  Shtetet e Bashkuara, i jep narracionit rrjedhën e pandërprerë, nëpërmjet një stili figurativ të pjekur artistik e ndërfutje ekuivalente stili-sintaksore për një zbërthim të kulturës arkaike dhe kujtesës sonë historike, një tranzicion kaotik galopant në emër të një jete më të mirë,  një e vërtetë e ashpër e njëherazi dekoduese, dhënë përmes ekonomizimit të gjuhës, pa dantella e ornamente figurative.

   Ky nëntekst perceptohet përmes një filtri epiko-lirik, duke sjellë  tërheqje e angazhim, si dhimbja më e qartë e shpirtit të kombit shqiptar që kalon nëpërmjet vdekjeve simbolike të njëpasnjshme të tre brezave, të përmbysur kronologjikisht, (vdekja e birit ndodh përpara se të ndodhë vdekja e nënës), prej  nga ku brezi i katërt nuk ekziston… Por nëpërmjet kësaj loje  mungesore, autorja i lë shteg studiuesit për të nxjerrë në sipërfaqje përmbysjen e një botë dhe ardhjen e një botë të re, drejt rikuptimësimit të kornizave narrative kompozicionale shkëndijat e të cilës jepen nëpërmjet shkollimit simbolik të femrës si furtuna për të rënë  në një gjendje qetësie, për  të çrrënjosur   mekanizmat e pavetëdijshëm të ndrydhjes paradoksale të gruas në   psikikën e një kombi të lashtë.  

    Simbolika e dashurisë, shfrenimi i shqisave shpirtërore nën kërcënimin e tingujve të vdekjes, alkimia e fjalëve të zgjedhura me kujdes, dëshpërimi i malësorëve kur nga çdo derë, mashkulli i shtëpisë duhej të linte atdheun, e ndan jetën në mes të dy botëve. Nën vezullimin folkorik të vargjeve popullore e legjendave Zanat, Orët e Shtojzovallet evokohen nëpërmjet portreteve të bukurisë magjepsëse të vajzave malësore shqiptare. Drama shpërthyese e përhumbjes së një kombi, besimet fetare, vlerave estetike të kohës, kontekstet social-historike, bëhen forma simbolike e artit nëpërmjet zbërthimit të kodeve e shenjave letrare. 

    Konfigurimi i simbolikës së vdekjes dhe atmosferës  së zisë tek bie  në kontrast me magjinë e së bukurës, vërtetojnë parimin e Umberto Eco-s se në artin modern e bukura nuk është gjë tjetër veçse një koncept kritik dhe  shpesh dekonstruktohet dhe vjen si mohim  a provokim i vetes.  Kush na mallkoi? Pyetja me përgjigjen trinomike/anonimike të dyzuar ku akuzohet po aq sa Zoti, edhe Njeriu, Komuniteti/;  Atdheu, Toka, Guri/, e ende mbetet enigma që nuk e shpjeguan dot as kohërat e errëta të historisë, as shpejtësia e epokës moderne. Mos ndoshta Zoti? Zoti na mallkoi? Kush? Sa thellë fle Zoti në ADN-në e shqiptarit? Jeton Zoti apo ka vdeku? Le t’i referohemi  një përqasjeje kontekstuale:

   “Zoti vdiq”, si një nga deklaratat më tronditëse dhe të guximshme të Friedrich Nietzsche-s. me kritikën e tij ndaj teizmit, shpreh çdo përpjekje për të kuptuar thelbin e kësaj filozofie dhe kërkon një analizë të kujdesshme të një deklarate të tillë me zë të lartë në implikimet filozofike  të proklamimit rrënqethës brenda kontekstit të përgjithshëm të veprës së tij. Ai e shpalosi për herë të parë shprehjen “Zoti vdiq”  nëpërmjet një nënteksti shkundës, ku evidenton midis të tjerash se njeriu vrau shpëtimtarin e tij, fuqinë, shpresën, ndaj nuk ka më Zot:  A nuk keni dëgjuar për atë të marrë që ndezi një fener në orët e ndritshme të mëngjesit, vrapoi drejt tregut dhe filloi të bërtiste pa pushim: ‘Po kërkoj Zotin! Po kërkoj Zotin!’ – ‘Mos vallë ka humbur?’ – thumboi dikush. ‘Mos ka ngatërruar rrugën si një fëmijë?’ – tha një tjetër. ‘Mos është fshehur? A ka frikë prej nesh? Apo ka ikur në një udhëtim? Ka emigruar?’ – kështu bërtisnin dhe qeshnin. I marri u hodh në mes të tyre dhe i plagosi me shikimin e tij: ‘Ku është Zoti?’ – bërtiti. ‘Ua them unë! E kemi vrarë – unë dhe ju! Të gjithë ne jemi vrasësit e tij! (…) Zoti vdiq! Zoti mbetet i vdekur! Dhe ne e kemi vrarë.’(…) Më tej thuhet se, atë ditë, i marri u fut me forcë në disa kisha dhe atje këndoi Requiem Aeternam Deo (lat. ), Prehje e e Përjetshme për Zotin, ( Parábola e të marrit)..²

     Në diskursin letrar historik tendenca spontane vetëorientuese e lëndës, lind pyetjen ”Çfarë lojërash të shenjta e implikime filozofiko-teologjike do t’i duhen autores Age Ivezaj të improvizojë brenda kontekstit të përgjithshëm të veprës për të kontrastuar shprehjen “Zoti vdiq”? Ky konstatim tronditës është  përdorur në shkrimet gjermane rreth më pak se një shekull përpara se Dija e hareshme e Nietzsche-s të shihte dritën e botimit (1882).

    Gjithashtu filozofi gjerman G. W. F. Hegel tek Besimi dhe Njohuria, (1802)³, e më tej në veprën Fenomenologjia e Mendjes,  evidenton fenë e mosbesimit në Zot, se “Zoti vdiq, apo Zoti ka vdekur”, si stuhi tronditëse e një ndërgjegjeje të palumtur e të zhgënjyer. Hegeli i mëshoi vdekjes  si një trajtë e vetëmohimit hyjnor në funksion të nevojës së evolucionit  të ndërgjegjes fetare, por gjithsesi tek të dy përsëritet ideja se Zoti vdiq.

    Ndërkohë nënteksti narrativ “Zoti vdiq!”, përmbyset e konvertohet figurativisht në: T’lumt na për t’madhin Zot!,pra, Zoti  i plotfuqishëm ndjehet si ndërgjegja që ekziston pavarësisht vetvetes, Zoti si ekzistencë shpirtërore absolute, huazuar nga historia tradicionale e letërsisë, këngët folklorike, gojëdhënat e legjendat,- kujtojmë vargjet hyrëse në Ciklin e Kreshnikëve: Lum për ty, o i lumi Zot!/ Fort po shndritë njaj diell e pak po xe’! ⁴

    Diskursi narrativ ofron  tentativën drejt një qasjeje postmoderne: Zot/-i, është tërësia e sistemit shenjor të përdorur nga autorja afërsisht 70- herë në rrjedhën e rrëfimit të këtij romani. Nëpërmjet kryesemës: ZOT, njesohet besimi se në kodin gjenetik të shqiptarit, lexohet çlirimi i njeriut ndaj vetvetes (Immmanuel Kant, 1980), ku psikologjia e turmës synon të kthehet në psikologji të individit, e më gjerë në psikologji të kombit. Si strukturë kuptimi e paradigme filozofike nënvetëdija kthehet në ndërgjegjegje dhe shpirti në mendje, për të ngritur  themelin e mbretërisë së pavdekshme të atdheut në udhëtimin simbolik/egzilicistik të  malësorit shqiptar,  në vdekje/jetë.   Të lavdëroj se mrekullisht më krijove, të mahnitshme janë veprat e tua, mirë e di shpirti im. (Psalmet, 139:14)

    Paralelisht tentojmë një përqasje me binomin Atdhe e Fe, i trajtëzuar në Atme e Fe tek Fishta ku zoti Zoti mishërohet si krijuesi i të bukurës absolute, në kuptimin estetik, etik, moral, filozofik e letrar,  huazuar nga letërsia e vjetër shqiptare.⁵ Gjithashtu studiuesi Eqerem Çabej ve në dukje se, Atdheu , Gjuha dhe Besimi janë një trinom i shenjtë, visar etik i tërë Letërsisë së Vjetër Shqiptare. Buzuku, Budi, Bardhi, Bogdani e përtej detit edhe Matrënga janë inspiruar nga ky trinom dhe këtë e dëshmon fort vepra e tyre.⁶

Besimi katolik është “feja e parë e shqiptarëve.” Dihet se për popujt tanë të atjembetur, e kaluara/ lashtësia është institucioni më me peshë, ndërsa e tashmja dhe e ardhmja janë katandisur në tentativa për të konceptuar a ngjitur pasqyrën e thyer, atje ku s’u pamë kurrë. Feja e parë e shqiptarëve, katolicizmi, e vjetër pothuaj sa ajo e Romës, ishte e vetmja në këtë vend për gati 1000 vjet. Ndarja e kishës romane nga ajo bizantine, ndarje kufiri i së cilës kalonte përafërsisht në Shqipëri, do të sillte konvertimin e parë të një pjese të katolikëve shqiptarë ortodoksë. ⁷

Në romanin Kush na mallkoi evidentohet: Unë në qytet shkoj vetëm për të bërë pazarin vetëm për festat e Shën Gjonit, për Krishtlindje dhe për Pashkë.(fq.119)

Kryesema Zot renditet e klasifikuar në këto nënkategori :a) Zoti i gjith’pushtetshëm/Krijuesi i jetës dhe i gjithë bukurive:  Jezusi tha: Unë jam ngjallja dhe jeta. Kush beson në mua do të jetojë, edhe nëse vdes. Kushdo që jeton e beson në mua, nuk do të vdesë kurrë. (Gjoni, 11:25-26) Sepse njeriu beson me zemër dhe Perëndia e bën të drejtë, rrëfen me gojë dhe Perëndia e shpëton. (Romakëve, 10:10) 

Zoti ta ka falë jetën, prandaj jetoje sa më mirë të mundesh! (fq.116) Leka falenderoi Zotin që ja kishte falë, ashtu siç e kishte Hanën në kraharor mendoi për të: sa shpejt po rritej, (fq.24)   Më vonë do Zoti edhe kjo do të na bëjë edhe gjysh e gjyshe, të këtë edhe ajo fëmijët e vet.(fq.25) I dukej se Zoti i kishte dhuruar aftësi të jashtëzakonshme… (fq.122)

… sa me fat do të jetë ai djalë që do ta marri për nuse, – pëshpëriste me vete Prena. Zoti ja kishte dhënë të gjitha:  bukurinë, mençurinë dhe të mirat që do dëshironte një vajzë në moshën e saj, flokët si pendi i korbit, dhëmbët e bardhë që kur buzëqeshte i shkëlqenin si margaritarë, e bukur si Zanat e Maleve tona. I kishte rënë një nur Shtojzovalleje.(fq.127)

… tha me vete: “O Zot sa e bukur është! Fytyra e saj shndriste… Ajo kishte një trup të gjatë e të hollë, vërtet ngjante si ato Zanat  e Legjendave të Këngëve Epike të Mujit dhe të Halilit. Prena nuk u durua pa i thënë: Bija ime, ti je më e bukura vajzë në Malësi! Paç fat e nafakë! (fq.126) Zoti i kishte dhënë një bukuri mahnitëse., të gjitha shoqet ja kishin zilinë (fq.190) Kujtojmë: Martesa e Halilit, (Vargjet 336-344) Amanet, mori e bukra e dheut, po kjo vashë n’dorë qysh t’ka ra, /qi ne pahin krejt na paska marrë?! /Syni i saj si syni i zanës,/ balli i saj si balli i hanës,/ shtati i saj porsi hala n’bjeshkë, /kurrkund shoqen nën ket diell s’e paska!/ – Zoti u vraftë, mori treqind çika,/ gja e pashoqe s’asht n’ket jetë. ⁸

Leka kishte bukuri të rrallë, trup të gjatë, me flokë të zinj e sy të kaltër, plot shëndet e hijëshi, që vetëm Zoti ja kishte falur, të gjithë moshatarët ja kishin zilinë…(fq.46) Hanës, Zoti i kishte dhuruar një zë të bukur e melodik, që me ëndje e dëgjonin në gjithë…(fq.225) …është pasuria më e madhe, dhunti nga Zoti, nëse e humb familjen, edhe ti je i humbur. (fq.178) … Zoti e ka lënë në duart e mia, nuk ka njeri tjetër. (fq.190) Të lusim Zotin, të na ndihmojë, e t’i kalojmë këto pengesa të ligjit të pashkruar të Hotit…(fq.204) … Gjoni im është me fat të marrë këtë vajzë për nuse. Zoti, ja paska falur bukurinë, tamam për derën tonë.(fq.212)   

 b) 1. Risemantizimi i vdekjes, çlirimi, lumturia e nënkuptuar: Nika ishte i demoralizuar, asnjë shpresë në jetën e tij nuk i kishte mbetur, ( …) Toka e fortë e Qielli i lartë,…- mendoi. Krejt çka e pata në jetën time e varrosa, aty ku kisha dashur të jem në këto momente. Unë do të jetoj vetëm këtu për sa kohë që më ka mbetur, pastaj do të shkoj tek Hana dhe askush nuk do të mund të na ndajë. (fq.236)

2. Çrregullimi metaforiko-simbolik: Simbolika e ëndrrës së parë, paralajmërim i vdekjes, nëpërmjet themelit të shembur, gërmadhës: përmbysje metaforike, ankth, dëshpërim:

Përsëri një ëndërr e llahtarshme nuk e la të flinte. Ju duk sikur Leka hyri brenda në shtëpi së bashku me babin e tij, që i kishte vdekur prej shumë vitesh,,, kur Leka akoma nuk i kishte mbushur dy vjet. Të dy u ulkën te oxhaku.Lekës, babi ja këputi kokën dhe ja dha Prenës në dorë.. Nga tmerri ajo doli jashtë dhe pa që shtëpia po lëkundej nga themeli dhe u shemb, u bë gërmadhë. Prena u zgjua nga llahtaria që kishte parë, fshiu lotët… .Ç’janë këto ëndrra të tmerrshme që nuk po më lenë të fle…Ç’është kjo hata? Filloi t’i lutej Zotit ta ruante Lekën atje në kurbet…(fq.197)

3. Vërtetësia e daljes së  ëndrrës, zarfi me vdekjen  e Lekës brenda.

Hana ja rrëmbeu zarfin nga dora… mbeti e shtangur…lotët i rridhnin lumë…. Dhimbje, pikëllim…Koha ishte ndalur.  Ato qanë e vajtuan një javë rresht…Lotët ju shteruan  (fq,199) Vdekja e babait të Lekës, (babai yt vdiq e un ë t’u bëra nënë e baba duke e flijuar veten time, fq.29), vdekja e Lekës, mungesa e një trashëgimtari djalë, vdekja, e Hanës, mungesa e trashëgimtarit, mbyllja e derës, mosplotësimi i amanetit. 

4. Vdekje-jeta ekzilicistike: Rruga për në kurbet nuk ka afat, nuk të del ashtu siç e mendon, jeta i ka të papriturat dhe të panjohurat e veta, e ardhmja është sekret që nuk dihet, sepse askush nuk e di se çka mban në vete koha.( fq.30)

Dikur gjyshet tona na kanë mallkuar:”Shkofsh në Amerikë!  As atëherë e as tani, nuk di se ku gjendet Amerika!”…Po largohesh nga ky vend, udha e mbarë! Për këtë vend ke vdekur…(fq.178) Mërgimi është mjerim-tha Hana…(fq.217) Jo, unë nuk mund ta mbyll derën e shtëpisë, Nuk mund të largohemi të gjithë, ju do të rrini këtu, nuk e lëshojmë vendin tonë pa vdekë! (fq.27) Nuk dua ta mbyll derën, unë e mbaj amanetin e babait tim që ti nënë ma ke thënë sa e sa herë, që e ka lënë në momentin e fundit të jetës. “M’i thoni gruas të ma rrisë djalin dhe mos të ma mbyllë derën, mos ma fikë oxhakun…”(fq.28)  Rrugët e botës i lëvdojnë, por me këmbë kurrë mos i shkel. (fq.29) E falenderoj Zotin që e patën Hanën, nuk mbetën pa fëmijë, por “vajza është për derë të huaj,” Tani Lizës ju shua shpresa përgjithmonë… (fq.31)

5. Prishja e ekuilibrave natyrorë, ikja, largimi nga kjo botë e fëmijës përpara ikjes së nënës: E gjora, priti vdekjen e djalit të vetëm, do të ishte më mirë të kishte vdekur përpara tij, nuk ka dhimbje më të madhe sesa vdekja e fëmijës.(fq.207)  5-) Amaneti: Unë i kam ditët e numëruara, jam me një këmbë në tokë, e tjetrën në varr. E ndiej se vdekjen e kam afër, dëshiroj që shpirti të më dalë në duart e tua….(fq.31)

6. Betimi në besën e nderin e shqiptarit: Mos më thoni se nuk do të kthehem pas një viti, unë të betohem në besë të shqiptarit dhe në Zotin që më ka falë nuk del ndryshe për sa jam i gjallë. (…) po sikur të më ndodhë ndonjë gjë e keqe…,  mendoi për një moment e një dhimbje e thellë ja theri kraharorin dhe ndjeu një boshllëk në shpirt (fq.32)  Ai fliste me krenari për mikpritjen dhe besën, virtyte që na kanë dalluar nga popujt e tjerë. Besa është e shenjtë, nëse dikush të vjen në shtëpi e ha  bukën tënde duhet të kujdesesh që të mos i ndodhë gjë e keqe derisa të shkojë në shtëpinë e vet. Shumë janë sakrifikuar për të ruajtur besën e vet. Ai kishte thënë se në Malësi ka ndodhur që krejt familja është sakrifikuar për hir të besës së dhënë. (fq.143) Po ne e kemi nderin më të shtrenjtë se jetën, nderi duhet të mbrohet me çdo kusht, bile edhe me pushkë!(fq.144)

c-) Zoti si bekim, begati, mbrojtës i fateve të individit dhe  atdheut: Ata iu thanë: beso në Zotin Jesu dhe e do të shpëtohesh ti dhe ata të shtëpisë tënde.  ( Veprat 16:31)

 Megjithë vuajtjet e vështirësitë e jetës i kanë qëndruar besnik kësaj toke. Kanë hequr njëmijë të zeza, por përsëri këtu kanë jetuar…Me çdo  kusht e ruajtën këtë vend, si sytë, që ajo të trashëgohet djal pas djali.  Zoti na ka bekuar në këtë vend… (fq.36) Lekës i dukej se Zoti e kishte bëkuar me vizitën e Prenës dhe të Hanës, sikur të ishte e mundur që edhe ato të shkonin me të në Amerikë. (fq.86) Kështu e kemi kaluar jetën, pa ndihmën e askujt përveç të madhit Zot dhe krahëve tanë. (fq.103)

Njësoj si përqasja biblike: Edhe ju si gurë të gjallë ndërtoni shtëpinë shpirtërore, ku do të shërbeni si priftëri e shenjtë duke kushtuar flijime shpirtërore që i pëlqejnë Perëndisë nëpërmjet Jezu Krishtit. (I Pjetrit, 2:5)

d-) 1. Zoti si retorikë, pyetja më e pamundur që nuk gjen kurrë përgjigje: O Zot, pse gjithë ky trishtim?… Asgjë e keqe nuk do të ndodhë  për kaq pak kohë…(fq. 39-40) O  Zot, a thua se edhe djali i tij Gjoni, do të jetë kështu i mirë si është Marku, …? – pëshpëriste Leka me vete. Hana ime do ta ketë jetën e lumtur. (fq.183) 2.  Dialogu me  Zotin: O Zot, e ndiej si ogurzezë këtë fejesë…(fq..177)

e-) 1.Risemantizimi i figurës së Zotit si Zot’ i nënkuptuar, Zoti i shtëpisë, mbajtja e derës hapur nga i Zoti i shtëpisë. Njeriu si Zot i plotfuqishëm i jetës së tij, i truallit, i pragut të derës: Zot/Zonjë  … të jetoj ashtu siç kanë jetuar të parët e mi, me Orët e Zanat, me Dragonjtë e përrallave e të legjendave, … unë jam Zot shtëpie, i denjë…(fq.32)  Lekës i erdhi keq pse nuk kishte qenë  bashkëshort i denjë, e Zot shtëpie i mire! (fq.35) Vjen një kohë, si kjo që jam unë, që edhe po të jesh pasaniku më i madh nuk të duhen gjë paratë, kur nuk je e Zonja ose i Zoti që t’i përdorësh . (fq.40) Si do të mund ta përballonte jetën e vetme? … Tash duhet të jetë edhe Zot edhe Zonjë shtëpie.(fq.55)  Ti je e zonja, mos lejo që të mbetesh këtu pa asnjë perspektivë (fq.120)

Kujtesa biblike: Nëse rrëfen me gojë se Jezui është Zot dhe nëse beson me zemër se Perëndia e ngjalli atë prej të vdekurve, ti do të shpëtohesh.(Romakëve, 10:9 )

2. Njeriu-Zot/ Zonjë, si shpirti i shkuar në amshim: Kjo nuk është trajektorja e  ekzistencializmit absurd, por tëhuajëzimi i shpirtit hyjnor e njerëzor. në trajektoren gjithkohore të ambiguitetit të këtej/andej-anësisë ose përmatanë/kësaj-ane të  shkrira në një.  Atje kam unë Zotin At! /Atje kam unë Zonjën Mëmë./ Atje kam dhe Tim vëlla./ Të gjithë mbuluar/ Mbuluar nën dhe /Ah,  e bukura More!/(fq.83) 

3. Njeriu/ Zot i vetes, konfigurim ideologjik modern… foli si nëpër dhëmbë: Lum kjo që i del Zot vetvetes- dhe doli jashtë. Në kasolle ra qetësia…(fq.114)

4. Çmitizimi i figurës së femrës: Zot/burri, skllav /gruaja, bukuria e të cilës hyjnizohet: papritur është skllave, as Zanë, as Orë, e as Shtojzovalle. Burri është Zot i gruas …Gruaja është kosh për të bartur…(fq..176)  Eh, moj bijë, sa ka vuajtur e shkreta femër në këtë vend, nuk ka fjalë të përshkruhet!Ka hequr të zitë e ullirit.Ka qenë e shtypur dhe e nënshtruar, burri e ka trajtuar si pronë të vetën. Shumë gra kanë vdekur në lindje me gjithë fëmijët e tyre. Femra është keqtrajtuat ndonjëherë edhe më keq se kafshët!…Ujin e kanë bartur në shpinë me bucelë…burimet ishin larg…Ujin… për pastrimin e fëmijëve, nevojave shtëpiake dhe kafshët që mbanin…(fq.134) Kështu më thoshte xhaxhai… Ishte shumë i egër me familje…Ai e trajtonte keq të shoqen edhe pse e ndihmonte në punët e shtëpisë dhe arës. Gruan duhet ta nënshtrosh, asaj nuk i besohet, ai që është burrë gruaja duhet ta ketë frikë. Ajo duhet të dridhet kur të hyjë burri në shtëpi. (fq.143) 

f-) 1.Përcaktuesi i fateve njerëzore si një superfuqi e pandryshueshme: Ne jemi vepër e Perëndisë, të krijuar përmes Krishtit Jezu për të bërë vepra të mira, të cilat Perëndia i parapërgatiti, që ne t’i vëmë në jetë. (Efesianëve, 2:10)

E ardhmja është enigmë që askush nuk ka mundur ta zbërthejë, nuk e di se çka të sjell koha, kot e vrisni mendjen, për atë çka nuk mund të dini,  Zoti e ka në dorë jetën tonë. (fq.50) Do Zoti e i del për mirë këtë herë, s’kam çka të bëj, kështu është e shkruar, askush nuk mund ta ndryshojë! (fq.59) I kam dëgjuar të vjetrit të thoshin se “jetimi nuk sheh dritë të bardhë,”, mbase është e vërtetë. Zoti më ka dënuar, sepse kam qenë shujmë i mbrapshtë në jetë.(fq.75) Pse nuk kemi patur fëmijë të tjerë nuk e ka fajin ajo, por i tillë ishte fati im dhe i Lekës. Zoti kështu e paska shkruar, nuk duhet të ankohemi…(fq.127) Të lusim Zotin, të na ndihmojë, e t’i kalojmë këto pengesa të ligjit të pashkruar të Hotit…(fq.204) Martesa dhe vdekja- janë të shkruara nga lart. (fq.224)

 2. Duá, drejtuar Zotit, afirmim për shpresat, ëndrrat, dëshirat: Gjeje kënaqësinë te Zoti e ai do t’i plotësojë dëshirat e zemrës sate. (Psalmet, 37:4)

Lizën akoma e mbante shpresa se një ditë do të shihte trashëgimtarin e shtëpisë, që Leka të kishte djalë mos të mbetetj vetëm me Hanën…(fq.31) Thuaj çfarë të duash, mua po, më duket fort mirë, dhe po them zgjate o Zot këtë jetë, …(…) (fq.75) Po ku i dihet, mbase Zoti do t’i falë edhe djalë, Prena është akoma e re, njeriu kurrë nuk duhet ta humbasë shpresën.(fq.86)  Jam i lumtur që Zoti ma dhuroi Hanën atëherë kur i kisha humbur të gjitha shpresatt… Kështu e deshi Zoti që të mos kemi më fëmijë të tjerë…(fq.143)

 g-) 1.Zoti, shpresa e fundit: Le ta mbajmë të patundur pohimin e shpresës, sepse ai që na premtoi është besnik. (Hebrenjve, 10:23) 

Ju e dini, e kam vajzën. Zoti ma fali atëherë kur i kisha humbur të gjitha shpresat se do të kisha ndonjë pasardhës.(fq.92) Biri im mos u shqetëso, Zoti do të të ndihmojë. Ti je i ri…do të gjejmë nusen më të bukur për ty të pastë nëna! Nika…. Lëshoi një ofshamë…(fq.132) Gjeka, i ulur pranë tij, ja fërkoi dorën, ju lut Zotit ta shpëtojë e ta kalojë këtë krizë shëndetësore. (fq.157) Do Zoti dhe bëhem më mirë, që të kthehem sa më parë në gjirin familjar, aty ku e kam vendin, te ju në Hot. (fq.165) Zoti do ta bëjë mirë edhe për ne. Mirë të mendojmë, që të bëhet mirë. (fq.167)

2.Mirënjohja: E falenderoj Zotin që e patën Hanën, nuk mbetën pa fëmijë, por “vajza është për derë të huaj,” Tani Lizës ju shua shpresa përgjithmonë… (fq.31) U mundua t’i largonte ato mendime (…),  që të përqendrohej në anët pozitive të jetës, të jetë mirënjohës ndaj Zotit që e kishte shpëtuar…(fq.182) Përqasja biblike::Ju jeni drita e botës. Nuk mund të fshihet qyteti i ngritur mbi një mal. Askush nuk e ndez kandilin për ta vënë nën magje, por e vë në mbajtësen e vet, që të ndriçojë të gjithë ata që janë në shtëpi. Kështu duhet të shndrisë drita juaj para njerëzve, që të shohin veprat tuaja të mira dhe të përlëvdojnë Atin tuaj që është në qiej» (Mateu, 14-16)

h-) Zoti si ndëshkim, vendosës i të drejtës njerëzore në vend: Asnjë armë e farkëtuar kundër teje nuk do t’ia dalë mbanë. Çdo gjuhë, që ngrihet në gjyq kundër teje, do të ndëshkohet. Kjo është trashëgimia e shërbëtorëve të Zotit, e drejta e tyre vjen prej meje, kumton Zoti.  (Isaia, 54:17)

…dukej se një brengë e madhe po e  shqetësonte: Mos o Zot, se mos është ngatërruar me ndonjë-mendoi ajo…(fq.25)   Tani Lizës ju shua shpresa përgjithmonë… (fq.31) Nuk thotë kot populli:” bënë zi se gjen zi”, edhe nëse nuk më është hakmarrë Prena,  Zoti ka marrë hak për të.(fq.79) Ndoshta edhe i kam hyrë në hak asaj dhe Zoti s’më lë rehat. Ajo gjithë jetën e ka shkrirë për mua…(fq.92) Në Malësi s’ka  ka bërë vaki që burri e gruaja të ndahen. Ata ndahen vetëm kur njëri nga bashkëshortët vdes…. Mos o Zot… (fq.100) Po, kur të martohem, si do të rrini, vetëm? – Ashtu e e ka lënë Zoti! (fq.113) Unë gabova që ika dhe u largova nga familja ime. Zoti më dënoi. Si u katandisa kështu? Më mire të kisha vdekur! (fq.159) Nuk ja fal vetes, por as Zoti nuk do të më falë pse e shkela fjalën e dhënë.(fq. 164) 

i-) 1. Brenda kësaj semiotike ambige ngërthehen fakte dhe fate historike: Atij ju kujtua ligjërata e profesorit se në Tivar ishin vrarë e masakruar më tepër se katër mijë kosovarë më një prill të vitit 1945 , nga dora gjakatare e ushtrisë serbo-malazeze, (…)  për shkak të përkatësisë etnike, se ishin shqiptarë.(fq.71) Unë jam arbëresh,-  u prezantua plaku. Ata të dy shikuan njëri-tjetrin të habitur. Për herë të parë dëgjuan fjalën arbëresh. Plaku dukej i përmallshëm. Jam nga katundi Firmozë nga Kalabria. Jam skipëtar, edhe u.-…(…) Kur keni ardhur në Kalabri?Ne kemi ardhur para pesëqind viteve. Të parët tanë kanë ikur pas vdekjes së Gjergj Kastriotit, Tamadhi thoshte se ne kemi ardhur nga Moreja.  Nuk e keni dëgjuar Këngën “Moj e bukura More?”- plaku ja mori këngës përmallshëm: Moj e bukura More/ si të lash e nëng të pe!/ Atje kam unë Zotin At!/Atje kam unë Zonjën Mëmë./Atje kam dhe  tim vëlla./ të gjithë mbuluar/Mbuluar nën dhe /Ah,  e bukura More!/(fq.83) Punëdhënësi ishte një italian i ardhur nga Kalabria, me origjinë arbëreshe. Ai fliste arbërisht dhe tregonte me krenari për gjakun e tij arbëror.”Na jemi arbëreshë, skipëtarë, me origjinë nga Albania. Vajtëm ndë Itali,, prapa pesëqind vitra, tata, tatmadhi. Ata ikën pas vdekjes së Skanderbegut. Rroftë Skanderbegu-tha arbëreshi ”(fq.145)

2. Misioni patriotik në Amerikë për të shpëtuar kombin nga rreziku që i kanosej: Gjeka u betua se do të punonte për të mirën e vendit… që të edukonte në frymën patriotike edhe mërgimtarët që jetonin në New York, Boston, në Detroit dhe kudo që  kishte shqiptarë. Për një kohë të shkurtër ata ju bashkuan shoqatës patriotike që vepronte në New York. ( …) Kombit i kanosej rreziku. Ndaj shqiptarëve në Kosovë, në Maqedoni, në Luginën e Preshevës dhe në Mal të Zi, ushtrohej dhunë dhe terror nga regjimi jugosllav. Shqipëria vuante nga një izolim i paparë…. Ndoshta pozita gjeostrategjike e vendit tonë ishte lakmi e pushtuesve. Jo, kurrë nuk do t’i lejojmë që t’i pushtojnë këto vise. janë amaneti i të parëve tanë, kjo tokë është vadittur me gjak, do ta ruajmë djalë pas djali…(fq.150)

 j-) 1. Dashuria si mallkim, risjellja në kujtesë  e incestit të nënkuptuar biblik.   

Pastaj ndodhi që Absaloni  biri i Davidit, kishte një motër shumë të bukur që quhej Tamara, por Amnoni, biri i Davidit, u dashurua me të. Amnoni u  dashurua me aq pasion me motrën e tij Tamara sa ra i sëmurë ..( I Samuelit 13:1)

 Pse dashuria në Hot është e ndaluar? Këtu nuk guxon të dashurosh asnjë vajzë se të dënojnë me vdekje1 Pse e llogaritin dashurinë si krim?O Zot, pse është kështu vetëm në Hot?(fq.130) Çka bëhet nëse unë marr një vajzë nga Hoti?-Zoti mos e dhëntë, se nuk të lenë gjallë as ty, e as vajzën që do të marrësh!… Ik, mos fol ashtu se dhe në ëndërr ta shohësh është tmerr!(fq.131) Dashuria në këtë vend është e fshehtë. Ajo injorohet dhe nuk përfilllet. Këtu dashuria ndrydhet e mohohet. Fort u deshtëm bashk/ si mishi me asht./ Askush nuk na diti/ Veç Zoti dhe shpirti/ Hana që na ndriti/ kurrë nuk na paditi.( fq.137) Unë dhe Hana ishim viktimat e fundit që shoqëria pa të drejtë na ndaloi përgjithmonë lumturinë tonë. Na ishim të mallkuar… e tillë ishte edhe dashuria jonë! Zakoni, zakoni, zakoni…(fq.233)

2. Në konceptin biblik: Dashuria është e përsosur në ne kur nuk kemi frikë për ditën e gjykimit, sepse në këtë botë ne jetojmë sikurse ai. (I Gjonit, 4:17)

 Flakën e shpirtit me puthje po ja shuante Nika. Hana e ndrojtur më në fund u largua dhe shikoi përreth mos i kishte parë njeri…(fq.191) Nënë… dua të tregoj diçka, po kam frikë.- Fol, pse të kesh frikë?- Unë e dua një djalë.,  … nga Hoti është…- Kush është moj derëzezë?…- Nika!- Ai është “vëllai yt”…Do t’u vrasin moj e mjerë! (fq.194) Çfarë do të thonë nëse dikush do t’ju shohë bashkë? Do t’ju dënojnë me vdekje. O Perëndi, Zoti mos e dhëntë…!(fq.195)… Të lusim Zotin, të na ndihmojë, e t’i kalojmë këto pengesa të ligjit të pashkruar të Hotit…unë jam në gjendje të shkoj në fund të botës me ty!- tha Nika i vendosur.(fq.204)… Dashuria është e ndaluar! Dashuria mund të paguhet shumë shtrenjtë, shpeshherë është dënuar edhe me vdekje. Ligjet e pashkruara në këto anë janë të egra, si vetë shkëmbinjtë e shkrepave që i rrethojnë! (fq.128-129)

     Simbolikisht   dashuria e vrarë dhe  dy protagostët/ viktima, janë shkëndija që do të sjellë fundin e një epoke paragjykimesh (përpara vdekjes së Hanës) dhe lindjen e  një epoke të re emancipimi (pas vdekjes sw Hanës). Paralelisht historia njerëzore e ndarë në dy gjysma (para vdekjes  së Krishtit dhe pas vdekjes së Krishtit): Ndërsa ishin në Galile, Jezusi u tha atyre: Biri i njeriut do të dorëzohet në duart e njerëzve dhe do ta vrasin; por ditën e tretë ai do të ringjallet. Dhe ata u pikëlluan shumë. (Mateu, 17: 22-23)

3.Jeta zakonore, kodet e reja morale: Jam trashëgimtar i denjë! Duhet të ruaj traditën që e kemi pasur me shekuj. (fq.168) Më në fund Leka i vendosur tha” Zoti mos e dhashtë, me i thye zakonet tona.(fq.168) Ishte habitur kur kishte parë se në shtëpi të Gjin Nikës, darka në sofër shtrohej në tre turne. Njëherë hanin burrat, pastaj gratë dhe më në fund fëmijët hanin atë që kishte mbetur. Një pjesë të mishit e kishin tharë për dimër. Pastërmaja ruhej për mysafirët, sepse kur vjen mysafiri duhet të pritet shumë mirë. Me kureshtje e kishte dëgjuar Gjonin që fliste pas darke për traditën shqiptare që është ruajtur brez pas brezi. (fq.142-143) Malësorët kur vjen puna te nderi, janë në gjendje ta mbrojnë edhe me jetë. Një drithmë e ftohtë ja përshkoi trupin dhe rënkoi thellë. Pse më shkon mendja për keq…/ (fq.171) Ne malësorët i kemi disa mangësi, kemi qenë të egër si vetë natyra prej nga vijmë, Të pamëshirshëm për ndjenjat e të rinjve. Tepër besnikë ndaj zakoneve të vendit. Për një fjalë goje ja kemi marrë jetën tjetrit. Ne ishim njerëz të maleve. Kanunin i e kishim ligj që depërtonte në çdo cep të Malësisë. (fq.176) Kemi pasur karakter të fortë, kemi qenë të ashpër, ndryshe nuk do të kishim mundur të mbijetojmë në këtë vend.178) Jam trashëgimtar i denjë! Duhet të ruaj traditën që e kemi pasur me shekuj.(fq.168) Më në fund Leka i vendosur tha” Zoti mos e dhashtë, me i thye Zakonet tona.(fq.168)

4. Dashuria për dije, nderimi për misionin e mësuesit: Gjeka ishte fëmijë, kur mësuesi i tij Kola  gjithmonë u fliste me dashuri për historinë kombëtare shqiptare, mundohej t’ua mësonte nxënësve të kaluarën e mundimshme të popullit tonë…(fq.148) Sa punë të madhe kanë bërë ata mësues. Me vite e dekada, në kushte të jashtëzakonshme, pa mjete mësimore, mungonin librat, lapsat dhe fletoret. Udhëtonim me orë të tëra në këmbë, nëpër dëborë e terren të vështirë…Puna e tyre ishte sa fisnike, aq edhe e shenjtë. Mësuesit ishin në shërbim të popullit…Mundoheshin që t’i bindnin prindërit që t’i lejonin vajzat të shkonin në shkollë…(fq.149)

5. Filozofia shkatërruese e vdekjes: Mallkimi/ dëshpërimi i largimit:  Udhëtimi në drejtim të panjohur: Kudo në port shihje fytyra të ngrysura. Sirena lajmëronte nisjen. Anija çau dallgët.(…) Pas nëntëmbëdhjetë muajsh qëndrimi në Itali, … erdhi letra se azili ishte aprovuar… Koha kishte ardhur për t’u nisur në Amerikë.(fq.88-89) Kriza më e thellë ekzistenciale ku vazhdon të zhytet qënia njerëzore, sipas Sartrit,  “Qenia dhe hiçi”, (Sartri:). Jemi në kërkim të Asgjësë dhe shkojmë drejt Askundit. Pra, sipas tij njeriu është thjesht fragment jete, kohe, moshe, ëndrre, këtej/jetë dhe andej/jetë, Qënie dhe Hiç.⁹ a.) Vdekja e dyfishtë, në dhe të huaj: Mirë  më tha nëna “Po e merr kokën në dorë” (fq.78) Ajo thoshte me vete: .. i dukej se kjo do të  ishte hera e fundit që e shihte Lekën. Ky do të humbë, do të vdesë në Amerikë!:( …)kishte mbetur si zogu pa krahë,(fq.159) Burrin dhe gruan e ndan vetëm vdekja. Sa herë kam menduar se kështu do të ishte edhe për ne të dy!(fq.62) Kishte kaluar tre muaj që Leka ishte në koma., i shtrirë në spital, i intubuar në repartin intensiv. Vdekja dhe jeta ishin në dyluftim (fq.153)... Për një çast mendoi: më mirë të vdes, sesa të jetoj në këtë gjëndje.(fq.157)

b.) Ironia e diellit, si   lamtumira e fundit: Ishte një ditë me diell, bëntë ftohtë, rrezet e diellit depërtonin në dhomën ku ishte shtrirë Leka..(fq.153) Vdekja është tinëzare dhe e pabesë.Sa i pafuqishëm është njeriu i gjorë, përpara kësaj fuqie e enigmatike (fq.167)  Mos o Zot, të jetë Leka?- tha me vete…Trupi ju rrënqeth, një zbrazëti ndjeu në zemër, dhimbja për të ja këputi shpirtin… Ishte përgjakur. Do të vdesë ky i shkretë-asnjë ditë të mire nuk e pa në Amerikë, – mendoi Marku.  (…)… po thoshte mjeku: -duhet të përgatisni familjen dhe të afërmitr për vdekjen e tij.(fq.186)

k-) Zoti si nëntekst/ mungesë/vetmi: Dialog i heshtur me vetveten mbi fatin dhe dramën e kombit shqiptar/ mallkimi: Vallë a mos është tragjedi më vete fat i shqiptarëve? Shqipëria është e mbyllur nën perden e hekurt. Kosova e okupuar nga serbo-jugosllavët. Me qindra familje janë dëbuar me zor nga trojet  e veta për në Turqi, nga Kosova, pas Luftës së Dytë Botërore. Padrejtësisht Fuqitë e mëdha na shkëputën nga trungu amë. E tërë kjo u bë për të përmbushur oreksin e serbo-malazezëve, që na u bënë re e zezë dhe nuk na lanë të qetë ne tokën e shtëpinë tonë. A ka shtet në botë që kufizohet me vetveten si Shqipëria? (fq.106)

m-) Përmbysja e trajektores së paragjykimeve: 1.Paradoksi:  skllavërimi i femrës si grua dhe dhimbja në trajtë pendese për  figurën së saj si Nënë: Vallë si jemi ne burrat, mendojmë se jemi të Zotët për gjithçka, mund të pushtojmë botën, por në fund të fundit nuk jemi askushi pa femrën që na ka lindur, pa nënën, pa gruan që lind fëmijën tonë, pa motrën që na gjendet aty pranë kur kemi nevojë.(fq.78) Nënë?- Nënë, nënë! E moj, fol! Nënë, do të vijë babi nga Amerika!… E dashur nënë, e dashur Hana dhe ti Prena ime: … Nënën Lizë, a thua e ka rënduar mosha?(fq.182)

   2. Kryekëput përgjatë rrjedhës së rrëfimit gërryen plagën, mohimi i të drejtës së femrës për shkollim: E kishte kapluar dëshira e zjarrtë t’i këpuste prangat e zakoneve prapanike. Të cilat ishin të forta dhe të padukshme. Prangat e Kanunit do të linin pasoja të pashlyeshme në jetën e asaj dhe të shumë vajzave të tjera. Hanës vetja i dukej e vogël, që të mund t’i luftonte këto zakone të vjetra që ishin bërë pengesë për emancipimin e femrës në Malësi. (…) Hana vendosi t’i shkruajë babait të saj. Lekës… (… ) I dashur baba… Dua të bëhem mësuese!… Tani që ti jeton në Amerikë, në një botë të qytetëruar, besoj se e ke kuptuar rëndësinë e shkollimit të bijës tënde! Mbetem me shpresë… (fq.109) … Po pse është keq që femra të shkollohet? Kujt i pengon? Pse meshkujt nuk luftojnë për emancipimin e motrave dhe grave të tyre?(fq.110) Vajzat i kanë fejuar që në djep ose edhe pa lindur akoma… Do të vijë  dita që femrat tona do të jenë të barabarta me burrat. Një nënë e emancipuar do të dijë t’i edukojë edhe fëmijët e saj më mirë. Nëna është themeli i familjes…. Gratë punojnë pa ndërprerë si në punët e shtëpisë, ashtu edhe nëpër ara… Deri kur do të vuajnë kështu femrat shqiptare?- Hana pëshpëriste me vete…(fq.111) Ai i kishte thënë shkurt se ti nuk do të shkosh në shkollë! Se shkolla është vetëm për djem!Çka ju duhet shkolla vajzave, ato duhet të qëndrojnë vetëm në shtëpie pastaj të martohen e të bëhen gra, se gruaja është “Kosh për të bartur”,(  fq.124) Po për shkollimin e vajzave, nuk e ka lënë Zoti? Qyqja unë…(fq.113)… bija ime Hanë: … Mos shko në shkollë!   Të puth me mall/ babai yt Leka, (fq.116) Do të thonë se Nikolla “ka dëgjuar gruan’, ose më keq ‘gruaja sundon’ “kjo është përulja më e madhe për çdo burrë në Malësi. Burri sundon dhe ka pushtet në familje, jo gruaja! (fq.134)   Nusja e shtëpisë duhej të zgjohej herët…. Ajo ishte si një shërbëtore e familjes…Nusja duhej të afrohej e fundit për të ngrënë në sofër, ajo e kishte obligim t’u shërbentë të tjerëve. Në mbrëmje nusja duhej të shkonte të flinte e fundit…, në netët e gjata dimërore, kur mbaheshin tubimet argëtuese në fshatrat e Malësisë, nusja duhej të qëndronte në këmbë… Djali im këtu ka zakone të forta. Këto janë bërë normë shoqërore dhe kanë shkaktuar shumë vuajtje…(fq.135-135)  Vajzat janë… brengë e madhe, ato duhet të ruhen si sytë e ballit…Të vjetrit kanë thënë “vajzat janë si gastare”,”Mos o Zot , mo më korit!”(fq.141 “Është marre, vajza të këndojë!” (fq.225)

3. Shpresa: Kjo kohë e errët për femrën shqiptare së shpejti do të vdesë! Bija ime mua më ke krahë të fortë dhe do të ndihmoj derisa të marr frymëm e fundit. Me paratë që ka dërguar babi yt e që i kemi kursyer ti do të shkollohesh. (fq.119) Zoti ta priftë të mbarën në shkollë, atje ku do të marrësh dituri, do të hapen shtigje dhe horizonte të reja! Ti e ke bekimin tim, shko!(fq.120) Gojët e liga filluan të flisnin :“Është marre, vajza të këndojë!” Por me kalimin e kohës këto zëra u shuan… (fq.225)

     I mbështetur ngushtë në letërsinë gojore, për studiuesit që kanë bërë hulumtime të rëndësishme folklorike, romani Kush na mallkoi,  do të binte në vëmendje menjëherë zhvlerësimin dhe zbehjen e rëndësisë së rolit të gruas në familje e shoqëri, rol ky i cili në Ciklin e Kreshnikëve ishte parësor:  Anton Nikë Berisha  thekson se Këngët Kreshnike Shqiptare përligjin pasurinë shpirtërore të shqiptarit e botës së tij dhe paraqesin një thesar të madh artistik. Në qenësinë e tyre këto këngë përligjin një botë të lashtë legjendare, një botë të tërë mitologjike e kalorësiake, ku funksion të madh kanë qeniet mitike si Orët, Zanat dhe Shtojzovallet. Këto këngë i cilëson organizimi shoqëror matriarkat. Pra, nëna udhëheq në familje.¹⁰

4. Autorja bëhet Ambasadore e zërit të shqiptarëve kudo në botë, alter-ego, nëpërmjet,  ligjëratës së  babait të Markut: Shko  ku të duash, po na ndero! Në ballë e mban vulën e vendit tënd! …Kudo që të ndërtosh folenë tënde…,  e  kur të përballesh më vështirësitë   e jetës, kurrë mos harro se je malësor, bëhu shqiptar i mirë!… Kurrë mos harro se je bir i kësaj toke që më pushkë e gjak e kanë mbrojtur të parët tanë.(…) Kudo që të të hedhin dallgët e jetës, mos harro se jetën tënde ja ke borxh vetëm kombit e atdheut. Mësoje të kaluarën, historia është mësuese e jetës që shpeshherë përsëritet. Detyra jote është që t’i vish në ndihmë vendit tënd, pavarësisht se në cilin skaj të botës jeton. Mos ngurro, por nxito të vish këtu, sa herë që ai ka nevojë. Lakmija e armiqve tanë ndaj këtyre trojeve vazhdon edhe edhe në ditët e sotme dhe kështu do të jetë  edhe në të ardhmen, shkijet janë të pabesë, kurrë nuk ngopen me gjakun tonë, sikur të mundeshin ata do të na fshinin nga faqja e dheut. (fq,177-178)

     Konciziteti i ideve, finesa e dialogut në rrjedhën narrative, ankthi i vdekjes, dëshpërimi për mosgjetjen e lumturisë në dhe të huaj, misioni i fisnikërimit të figurës së shqiptarit nëpërmjet demaskimit të prapambetjes e patriarkalizmit  të vjetëruar, çështja e kufijve, drama e largimit, evokimi i shkuarës e dhimbshme, përplasja me të tashmen absurde, Mallkimi dhe ndëshkimi si gjëmë kombëtare, dashuria e ndaluar, skllavërimi i gruas; e gjithë kjo mori plagësh kanë lindur si nevojë katharsuese për kombin. Pastrimi shpirtëror  nëpërmjet inkorporimit të lutjeve drejtuar Zotit janë si pika e kthesës në trajektoren e  tragjedisë kombëtare e cila ka marrë përmasa globale. Ky çekuilibrim balancash e përplasje konceptesh, rezulton në ndriçimin që përcjell vdekja, kur përligjet artistikisht si gjurma filozofike që sjell rilindje e  shpëtim për kombin. Ndërsa ishin në Galile, Jezusi u tha atyre: Biri i njeriut do të dorëzohet në duart e njerëzve, dhe do ta vrasin; por ditën e tretë ai do të ringjallet. Dhe ata u pikëlluan shumë.(Mateu, 17: 22-23)  Unë dhe Hana ishim viktimat e fundit që shoqëria pa të drejtë na ndaloi përgjithmonë lumturinë tonë. Na ishim të mallkuar… e tillë ishte edhe dashuria jonë!  Krejt çka pata në jetën time e varrosa, aty ku kisha dashë të jem në këto momente. Unë do të jetoj vetëm këtu për sa kohë më ka mbetur, pastaj do tëshkoj te Hana dhe askush më nuk do të na ndajë…(fq.233)

    Romani Kush na mallkoi, i shkrimtares Age Ivezaj, është një xhevahir demografik që  dëshmon  autoktonësinë e popullit shqiptar, jetën e vështirë të  malësorëve tanë në trojet e veta dhe dhimbjen për gllabërimin e tokave të të parëve tanë nga fqinjët.. Akademiku Rexhep Qosja e ka theksuar disa herë në ligjëratat e tij dhe autorja gjithashtu evidenton se:  Shqipëria është i vetmi  vend që kufizohemi nga të gjitha anët me shqiptarë.  “A ka shtet në botë që kufizohet me vetveten?”(fq.106) Kjo sprovë e ashpër ndihmon në zbërthimin e misionit të shkrimtarit, prej nga vdekja nënkupton çlirim, rilindje, jeta që grish nëpërmjet dramës shpirtërore të individit,  për të sjellë dramën kolektive të një populli në shtratin epik narrativ ku rrjedh lumi i dritës.  Fiat lux!- (lat. Le të ndriçohet!)

_______________________________________________________

1. Age Gjokaj Ivezaj, Kush na mallkoi, Lena, Prishtinë, 2023, (të gjitha citimet e tjera janë marrë po aty).

2. Friedrich Wilhelm Nietzsche, The G. Science: With a Prelude in Rhymes and an Appendix of Songs, 125. f. 181.Tranls.by Walter Kaufmann (NewYork: Vintage Books, 1974; Dija e hareshme, (1882-1887),

3. Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Faith and Knowledge, trans.Walter Cerf and H. S.Harris (Albany: State University of New York Press, 1977), 190.

4. B. Palaj; D. Kurti, Visaret e Kombit II, Shtypshkronja Nikaj, 1937, Kënga Martesa e Halilit, vargjet hyrëse: (1-2)

5. Atë Marin Sirdani, Françeskanët në Shqypni dhe Shqyptarët Katolikë në Lamë t’Atdhetaris, Shpresa, 2002, fq.5

6. Eqerem Çabej, Studime gjuhësore VI, Pjetër Budi dhe Gjuha e tij, fq.315

7. At Foti Cici, Koha Jonë, 14 nëntor 2003, 1 dhjetor 2003 

8. Q. Haxhihasani, Folklori Shqiptar II, Epika Legjendare, Cikli i Kreshnikëve,vëllimi I, Tiranë, 1966

9. Sartre, Jean-Paul (2003). Being and Nothingness. Hazel E. Barnes (trans.). London: Routledge. pp. 649–656.

10. Anton Nikë Berisha, Hyrje në Historinë e Letërsisë Gojore Shqipe. Shtëpia Botuese “Faik Konica”, Prishtinë 2017, f. 622.

Albert HABAZAJ/

– Parathënie e monografisë “Nestor Jonuzi” së Vaso Patës –

Vaso Pata shkruan për Nestor Jonuzin. Në fakt shkruan miku për mikun, intelektuali për intelektualin, vlera për vlerën. Shkruan njeriu i shkencave të natyrës, të cilit i ka peshë specifike fjala për mjeshtrin e tonaliteve ngjyrore të peizazhit, të zotin e penelit të detit dhe qiellit. Në fakt, këtë monografi nuk do ta quaja ngushtësisht një libër të Vasos për Nestorin. Vaso Pata shkruan për dritën dhe shpirtin e Vlorës. 

Kështu që, pa drojë, mund të themi se lexuesi mund të ndihet i kënaqur, pasi ka në dorë një libër të mirë, të shkruar me dashuri e vërtetësi, thjeshtë e mençurisht, bukur e pastër, me mesazhe e fjalor të pasur, me fjalë të zgjedhura e në respektim të kriterit hyjnor të respektimit të fjalës, sepse e njeh, e peshon, e vlerëson dhe e nderon lakonizmin dhe shenjtërinë e fjalës.

Vaso Pata ka lindur në vitin 1945 (një vit mbas Nestorit), është i njohur në qytet dhe gëzon mirënjohjen qytetare, fituar me jetën dhe veprën e tij në edukimin e sa e sa brezave. Ai është nder i arsimit në Vlorë, mësues, inspektor arsimi, pedagog i lëndës së fizikës në Universitetin “Ismail Qemali”, autor tekstesh mësimore, i monografive shkencore, një metodist model, njohës i shkëlqyer i pedagogjisë dhe psikologjisë shkollore. Përveç punës së dobishme që ka bërë me tekstet mësimore të fushës dhe librat metodologjikë, ai spikat edhe me tekste informative për nobelistët apo “Sekretet bërthamore”etj., me heronj të shkencës e viktima të dijes. Është mjeshtëria e autorit, që dobinë e shkencës na e bie bukur, sa të na ngjallë emocione e të na sjellë kënaqësi. Ai është burrë zotni e mendjehapur, që guxon e futet në detin e gjerë e të thellë të diturisë me stilin e tij të preferuar të “notit”. Vaso Pata punoi për vite e vite të tëra në një ndërmarrje të vështirë por lakmuese, legjendare por torturuese, me një këndvështrim krahasimtar por lavdërues, siç janë “Simbolet e Vlorë në pikturë”. Dhe ia doli mbanë e faqebardhë, falë edhe mundësisë si koleksionist i veprave të artit, si mik i artistëve, si intelektual guximtar me intuitën profesionale të vëzhgimit, si dhe duke qenë një studiues i vëmendshëm, i pasionuar dhe këmbëngulës ndaj vlerave qytetare dhe kulturore që na dhurojnë piktorët me koleksionet e tyre të bukura, aq mbresëlënëse.

Vaso Pata e do shumë vendlindjen, ndjenjë kjo që e shpreh natyrshëm dhe me një krenari fisnike. Ai ndjek me vëmendje dhe falënderime ata që bëjnë për Nartën, ku ka lindur. Nuk ka se si t’i shpëtojë Vasos fakti që “Nestori ishte edhe piktori i parë vlonjat që zbuloi dhe shijoi magjinë e rrugicave të Nartës”, ndërkohë, që Vaso Pata  ka mbi 150 koleksione të punëve të Piktorit tonë.

Edhe unë, sikurse Vasoja, i shpreh mirënjohje të thellë Nestorit, sepse ndër shumë motive që merr nga Labëria dhe Lumi i Vlorës, ai trajton edhe natyrën e Tërbaçit tim me ata njerëz të mirë, me historinë, kulturën e personazhet, që kanë lënë gjurmë. E kush nuk i është mirënjohës Nestorit!?  

Vaso Pata dhe Nestor Jonuzi janë dy burra të lartë me kulturë qytetare, që i bëjnë mirë Vlorës dhe shoqërisë shqiptare.

Vaso Pata është një aristokrat shqiptar i fizikës, njeri me fat dhe fatlumturisht mirënjohës ndaj Nestor Jonuzit, të parit piktor vlonjat që ka njohur, i cili është i mbarënjohur si një personalitet i shquar jo vetëm i pikturës shqiptare, që ka merituar titullin më të lartë “Piktor i Popullit”, por i spikatur si kulturolog me autoritet në thjeshtësinë e tij madhështore. Dashamirësit e Nestorit e dinë që kompozimi është dashuria e tij në penel, ku kërleshet bukurisht fort trinia: portret, peizazh, natyrë e qetë, në marrëdhënie aq të ngrohta midis vajit dhe akuarelit. Këtë të vërtetë artistike na e thotë autori: “Detet e Nestorit në akuarel janë po aq të bukur sa edhe ato në vaj”. Vetë jeta e Nestorit ka qenë si deti, po det dimri me dallgë, të cilat përplaseshin pamëshirshëm me egërsi në shkëmbin e karakterit të paepur të Piktorit. As kur qe ende i brishtë dhe ende i ri, nuk e thyen dot, nuk e rrëzuan 23 vjeçarin e talentuar. As me vërshimin e ashpër prej lubie të kritizerëve lipiputë, të atyre palo censorëve eunukë ndaj “Zgjimit të aksionistes” – njërës nga më të mrekullueshmet piktura të ëmbla të N. Jonuzit tejshikues, që monografisti Pata e quan Sirena e Nestorit. Ata s’kishin ç’t’i bënin talentit të tij të jashtëzakonshëm dhe, duke shfrytëzuar “kartën e biografisë”, i tundnin me ngërdheshje tinzare “cenet biografike”… Të mbaruarit lumëzes të harruar koha në llumin  e neverisë i vërviti, se vetë u fëlliqën…

…Kemi dëgjuar që “rastësia është mbreti i  botës”. Dhe nuk thonë kot. Rasti e solli që këta çuna Vlore, 25-26 vjeçarë, të njiheshin në një mjedis jashtë qytetit të tyre, tutje, në Xibrakën e largët në zonën e Labinotit – Elbasan në vitin 1970…

Pikërisht atje nisi udhëtimi i gjatë i miqësisë të Fizikanit artist me Piktorin e ditur. Dhe jo vetëm me fjalë, me veprime, shkëmbime mendimesh, idesh, mbështetjesh, por domosdoshmërisht edhe me një “dokument” të posaçëm, siç i përshkuan me dashuri e humor  ato çaste aq të dëlira me familjen e vëllezërve bujarë Mentor e Nestor Jonuzi. Vaso Pata u bekua nga nënë Lakja dinjitoze, e bija e atdhetarit Ibrahim Abullahu, i cili njihej si Rilindasi i Vlorës. Qe pikërisht nënë Lakja, ajo që e nderoi Vason me certifikatën “Mik shtëpie i familjes Jonuzi, Vlorë”. Po ç’i ka hije Vasos ky përshkrim si “lezet me kripë”!… Këto marrëdhënie kaq të mira e këtë lidhje sivëllazërore të Vasos me dy djemtë e asaj nëne kapedane, vijoi aq harmonishëm edhe nga bashkëshortja e Vasos – Eli me dy kunatat motra –  Nolen e Dianën. Po ashtu, Vasoja e mbajti miqësinë edhe me fëmijët e shtëpisë Jonuzi: Rubenin, Andin, Rudinën, Aulonën dhe Simin (shkurtim i emrit të gjyshit, që mban nipi). Sinqerisht, këtë lloj lidhjeje të veçantë dhe aq të admirueshme, mund ta quaj Miqësi familjare në përmasat e Shenjtërimit njerëzor.

Nestorin e njohin shumë, por Vasoja është i pari monografist i Nestorit apo i një piktori të përmasave të Nestorit. Në këtë libër kemi Nestorin e njohur, sidomos atë të panjohurin, por me aq vlera qytetare, kulturore, atdhetare.

Fizikën dhe pikturën, dmth, Vason dhe Nestorin i bashkojnë edhe ngjyrat, të cilat Vasoja i zotëron shkencërisht, ndërsa Nestori i përdor mjeshtërisht, duke njohur mirë dhe shijuar sipas rastit (motivit, gjinisë) “gradacionin” e ngjyrave. 

Punimet e Nestorit dallojnë që përtej, që janë të tij, edhe sikur mos ta kenë të shënuar emrin a firmën, sepse njihet dora e Nestorit. Ai ka stilin e tij, ka fizionominë e tij të lartë morale, shpirtërore, kulturore dhe kombëtare, që i ka dhënë vulën artistike, qysh në vitin 1967 a më parë…

Nestori është piktor i identitetit të qytetarit vlonjat. Sikurse në jetë, edhe në pikturë, tek ai vëren harmoninë e qytetarit me atdhetarin, të njeriut besnik e fjalëmbajtës, po qe nevoja edhe me sakrifica, sepse atë edukatë mori nga prindërit, nga gjimnazi, nga liceu, nga arti, nga jeta.

Rikthehemi tek libri i Vasos për Nestorin. Libri më duket si një ndërtesë 5 katëshe, me themel të forta shkrimore, me një lëndë cilësore, ndërtuar për bukuri nga Ustai i Ndërtimit Bukurshkrimor Vaso Pata. Unë nuk do të zbërthej librin e Vasos, se s’është misioni im, por 2-3 mbresa do t’i shpreh.  

Vasoja, qysh në fillim na jep pemën gjenealogjike, atë kulturore – shkencore dhe atdhetare e bujare të familjes Jonuzi në Vlorë, atë që i nevojitet lexuesit të sotëm dhe kohës. E njeh dhe e vlerëson gjithë Vlora dhe bota shkencore e vendit babain e Torit dhe Nestorit, dr.Tahsin Jonusin, një intelektual i shquar, qytetar i lirisë dhe antifashist nga ata të vërtetët, që u lidh me Lëvizjen. Ai rridhte nga një familje tregtare, i biri i të mirënjohurit Musa Jonuzi dhe kishte lindur në Elbasan më 10 Mars 1912. Ky normalist i Elbasanit, jetoi në Vlorë, ku krijoi dhe familjen. Në moshën 20 qe universitar i Innsbruck, Austri dhe në vitin 1937, po në universitetin “Leopoldina Fransiscea”, Fakulteti i Filozofisë, Innsbruck, pasi vlerësohet lavdërueshëm në Histori dhe Arkeologji, fiton gradën shkencore “Doktor në filozofi” me disertacionin “Topografia dhe rrjeta e rrugëvet të Shqipnis në kohët e vjetra”. Ai punoi mësues, drejtor i Institutit Tregtar, Vlorë, drejtor i Apollonisë, … por nuk e lanë bishat naziste studiuesin të ndizte dritë për shkencën e brishtë shqiptare. E internuan dhe e ekzekutuan në kampin famëkeq nazist të shfarosjen së masë, Mauthausen, më 1 Gusht 1944, në moshën 32-vjeçare. Kujtojmë, që nën kujdesin e mbesës Aulona Nestor Jonuzi, të shtunën e 13 nëntorit 2021, në Ujë të Ftohtë, Vlorë u bë një përurim serioz dhe i merituar i librit “Topografia dhe rrjeta e rrugëvet të Shqipnis në kohët e vjetra” (270 f., me referenca, bibliografi, indekse, harta, faksimile, etj.), punimit shkencor me të cilin Tahsin Jonusi, mbrojti doktoraturën në Austri, botuar në shqip si libër mbas 84 vjetësh nga Onufri përkthyer nga origjinali nga Frida Vokopola dhe Albert Gjoka, me parathënie nga prof. Përparim Kabo. E ku e gjen më kumbueshëm se në këtë rast domethënien fjala e të parëve “Jeni mjalti i mjaltit tim”?!

Në këtë monografi kemi një paraqitje jo thjesht njohëse që rrjedh sipas kriterit kronologjik, veçse kemi të bëjmë me një libër të gjallë, të zhdërvjellët e dinamik, ku na duket sikur çdo gërmë e fjalë merr frymë dhe unë e ndjej atë frymë ngrohtësisht të pastër. 

Kjo monografi i thyen ca klishe shkrimore të lodhshme e i shpërfill bindshëm ato frazat shabllone, pa frymë njerëzore e pa pikë gjaku. Pra, libri është i ndërtuar me 5 kre. Pas hyrjes përnjohëse që bën autori, kreu i parë na njeh me: “Hapat e parë të një piktori”, i dyti na shpalos pamje mahnitëse nga “Piktura vlonjate dhe Nestor Jonuzi”, ku falë Mësuesit të Parë Human Vasil Talo, spikatën piktorët Skënder Kamberi, Sabaudin Xhaferri, Hilmi Bani, Nestor Jonuzi, Skënder Milori, Rakip Shabani, Petrit Ceno, Ovanes Rrapi, Bujar Kapo, Lefter Shtëmbari e “floriri i vogël”Agron Dine. Pra, Nestori është një nga nismëtarët e themelimit të shkollës artistike në Vlorë e sidomos, një nga krijuesit e “Shkollës Vlonjate” të pikturës, siç e cilësoi kritiku i Artit Kudret Velça këtë grupim talentesh të penelit në vitet Gjashtëdhjetë, që dha ndihmesën e tij edhe në emancipimin konceptual dhe kulturor të pikturës shqiptare. Unë mendoj se si Poeti i Fizikës, edhe Piktori i Mendimit ndihen mirë, që Stafeta e Shkollës Vlonjate të Pikturës ndihet mirë e sigurt në penelin e Agim Sulajt, Arben Meksit, Edi Kojanit, Artan Shabanit, Roland Runaj.

Ndërkohë, mund të themi se nuk mund të kuptohet Nestor Jonuzi pa “Gëzimin e fitores”. Piktura shqiptare do të ishte e cunguar pa këtë tablo. Kështu që tek kreu i tretë është tërësisht i kompozimit të madh “Gëzimi i fitores”, i lidhjeve të tij me punimet pararendëse të Piktorit tonë, i simbolikës së fuqishme të “Kështjellës”, që mbart simbole më domethënëse dhe përtej çdo kohe e përtej çdo hapësire, sepse Kështjella na mbron dhe na lejon të jetojmë ashtu siç duam të jetojmë, edhe sipas këndvështrimit të Poetit të Fizikës, që është shumë i qartë, i plotë e mbushmendës. 

Kreu i katërt merret me “Nimfat e ujit” apo akuarelet. Ato janë të brishta, me shumë naze e teka. Për to nuk jepen shumë nota. Ka vetëm 2: ose dysh, ose dhjetë me yll. Nuk ka notë katër,që ta përsëritësh në vjeshtë për ta marrë. Dhe këtu Nestori shkëlqeu.

Kreu i sipërm, ai i pesti paraqet një përmbledheje përmbyllëse shumë të bukur mbi “60 vjet krijimtari artistike” të Piktorit të Popullit Nestor Jonuzi.

Duke shkruar këto shënime të vogla për këtë libër lakonik me gjerësi shpirti e thellësi mendimi, mu kujtua, ajo shprehja, që sa sa bukur e thotë Vasoja, qysh në nisje të këtij nderimi të merituar shkrimor: “Nestori më mësoi alfabetin e pikturës”.  

Kujtoj tablonë “Vjelja e qershive”, që erdhi 10 vjet mbas “Zgjimit…” të 1973-shit, punë të cilën autori e analizon me vëmendjen që meriton.

Në këtë monografi na vjen Nestori që njohim dhe ai që nuk kemi mundur ta njohim si njeri, si gjimnazist, si liceist, si sportist, altet e notar kampion i detit në gara noti e kampion në magjinë e ngjyrave, që përdorte Nestori si artist. Njihemi me Nestorin si ndikues formësimin në Shkollën Vlonjate të Pikturës, me Nestorin dhe risitë që solli në pikturën shqiptare, si dhe me raportin talent punë i Piktorit tonë.

Përveç talentit, Nestor Jonuzi pati fat për pedagogët piktorët e shquar Abdurahim Buza, Kel Kojdheli, Janaq Paço, Nexhemdin Zajmi, Vilson Kilicën. Me një veprimtari krijuese shumëplanëshme, me ekspozita të shumta në vend e jashtë shtetit, me vepra në fondin e Galerisë Kombëtare, Vlorë, muze e tek shtëpitë e miqve dhe dashamirësve të pikturës, me disa portrete, kompozime,që ka në epiqendër Themeluesin e Shtetit Shqiptar, Ismail Qemalin, Piktori ynë është një firmë autoritare në pikturën shqiptare.

Është rastësi e mrekullueshme që, pikturat e Nestorit, sikurse emri, janë të këndshme, madhështore, të bukura, me fuqi magjepse të imazhit. Edhe sipas Vasos, tek Nestor Jonuzi piktura ka filozofi brenda. Në pikturën e tij lëvizja vjen mendueshëm me lojën mistike të dritë-hijeve, me befasitë mrekullore të nuancave të ngjyrave dhe na shfaqet si zonjëz e bukur, elegante, që të bën për vete, na rrëmben në thellësi të veprës. Në pikturat e Nestorit kuptojmë dhe shijojmë unitetin e  ngushtë si piktor sa i ndjenjës aq dhe si piktor i mendimit.

 “Ai ulet në nivelin e bashkëbiseduesit, jo për të qëndruar me të, por për t’u ngritur bashkë me të”, shkruan Poeti i Fizikës për Piktorin tonë.

Në një vështrim sipërfaqësor, shkencëtari dhe artisti, më ngushtë, fizikani dhe piktori duket sikur nuk kanë të bëjnë me njëri-tjetrin, sikur janë larg sho-shoqit. E kam fjalën sidomos për lartësi të tilla njerëzore të klasit Vaso e Nestor. Përveç se ngjyrave (fizika i studion hollësisht, piktura i përzgjedh në tonet e duhura) ata kanë tipare përbashkuese në logjikën e kohës së angazhuar me të tjerët, si dhe në logjikën e punës vetmore në studio, laborator, bibliotekë, terren, sipas rastit. Pikërisht këtë shqetësim shpreh dhe autori i kësaj monografie shembullore: “…jo të gjithë e jo gjithnjë e kuptojnë kur duhet ta lënë të lirë për të punuar”.

Punën nderimtare dhe kaq fisnike të profesor Vasos për Piktorin e Vlorës do ta përcaktoja me një thënie të mençur të Nënë Terezës, e cila, siç e vë në dukje me vërtetësi aq elegante Vaso Pata, është “e vetmja shenjtore midis shumë nobelistëve dhe e vetmja nobeliste”. Shenjtorja ka dhe një shprehje frymëzuese: “Jo të gjithë ne mund të bëjmë gjëra të mëdha. Por ne të gjithë mund të bëjmë gjëra të vogla me dashuri të madhe.” 

Vaso Pata është elitar në miqësi të ngushtë me shoqërinë elitare të Vlorës, një pjesë të së cilës e kam njohur fatmirësisht edhe unë.

Autori ngre një shqetësim për humbjen e vlerave autentike të trashëgimisë kulturore, sidoms të kulturës materiale dhe jo vetëm me banesat e vjetra, aq karakteristike. Jo vetëm në Nartë, “Sot shtëpitë e vjetra po shëmben. Vendin e tyre po e zënë shtëpi të reja shumëkatëshe. Rrugicat po zhduken njëra pas tjetrës. Pas disa vitesh s’ka për të mbetur më asnjë prej tyre. Ato do të mbijetojnë vetëm në tablotë e Nestorit dhe piktorëve të tjerë vlonjatë duke fituar në këtë mënyrë vlerën e dokumenteve të pazëvendësueshme. Një fakt, të cilin na e përmend Vaso Pata në këtë monografi  dhe që na bën krenarë dhe na plotëson konceptualisht në rrafshin e antropologjisë kulturore, në staturën e lartësive psikologjike e sociale në shoqërinë shqiptare, rajonale apo kontinentale e më gjerë: “Nestor Jonuzi është një zë i veçantë në pikturën shqiptare. Sipas ligjeve të kohës titulli i lartë e i lakmueshëm “Piktor i Popullit” është dhënë nga viti 1960 deri në vitin 1991 dhe atë e kanë merituar vetëm 14 piktorë shqiptarë: “më të shquar, anëtarë të Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të cilët kane krijuar vepra me vlera të larta  ideo-artistike në fushën e pikturës e kanë merita të veçanta në zhvillimin e arteve pamore të Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë”. Dy prej tyre janë vlonjatë, Nestor Jonuzi dhe Skënder Kamberi. Nuk është pak për Vlorën, as për Nestorin po të kujtojmë se 12 titujt e tjerë i kanë merituar piktorët Vangjush Mio, Kolë Idromedo, Abdurahman Buza, Guri Madhi, Zef Kolombi, Sali Shijaku, Vilson Kilica, Foto Stamo, Danish Jukniu, Ismail Lulani, Agim Zajmi, Nexhmedin Zajmi. 

Nuk mund të harroj një këshillë të vyer të mikut tim të paharruar piktorit të njohur dhe kritikut të artit Ilmi Bani, që ma thoshte sa me merak e besim, aq natyrshëm dhe me dashamirësi përpara se të shkonim në çelje ekspozitash të piktorëve vlonjatë apo të piktorëve nga qytete të tjera si Pogradeci, Berati, Fieri etj tek Galeria e Artit e Saimir Çuçit. Sipas protokollit të programit të asaj shoqërie të organizuar të shkrimtarëve dhe artistëve të Vlorës, unë kisha fjalën përshëndetëse të mirëseardhjes dhe një urim miqësor midis krijuesish (në ato kohë, deri ditën që iku aksidentalisht nga jeta, Ilmiu qe kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve për Vlorën, ndërsa unë sekretar). “Berti – më  porosiste Ilmiu me zë të ulët e të qetë – ti e njeh artin e komunikimit e  di të lozësh me fjalën, s’ta kam merakun, por pa u futur në teknikalitete, se mund të ngatërrohesh tek gjuha teknike dhe profesionale dhe…”. Dhe unë ruhem nga zona e zjarrit…

Përveç kënaqësisë së madhe në lexim, (në fakt më dukej sikur unë i këndoja fjalët, fjalitë, paragrafët, faqet, gjithë këtë libërth, që më erdhi si një vizatim poetik), tani, që mbylla dhe faqen e fundit të librit, unë do ta shpreh një mërzi që ndjeva kam ndaj Vasos: “Po pse kaq qe libri?! Si mbaroi kaq shpejt? Pse nuk zgjati dhe pak?! Po unë, e lexova apo e këndova librin?! A, more Vaso, a! Sa i mirë je! Sa i mirë je, o Nestor! U pastë Vlora me jetë sa dy detet e sa mali i Çikës!

Bejrut – Maj 2025/

Shkrimtari i njohur shqiptar Visar Zhiti është shpallur fitues i Çmimit Ndërkombëtar Letrar “Naji Naaman” për vitin 2025, në edicionin e tij të 23-të. Ky çmim i rëndësishëm, me seli në Liban, nderon vepra të cilat mbartin vlera të thella humane, shpirtërore dhe estetike, të pavarura nga interesat tregtare apo censura politike.

“NANI NAANAN” i themeluar në vitin 2002 nga shkrimtari dhe botuesi libanez Naji Naaman, përbën një nga nismat më të rëndësishme kulturore jo vetëm të rajonit arab, por me jehonë ndërkombëtare. Çmimi ndahet çdo vit në disa kategori:

– për krijimtari letrare,

– për përkthim,

– për shprehje të lirë,

– për nderim të jetës në letërsi.

Visar Zhiti, një nga zërat më të rëndësishëm të letërsisë shqiptare bashkëkohore, është vlerësuar për krijimtarinë e tij të guximshme, shpirtërore dhe të thellë, e cila ka lindur shpeshherë në rrethana ekstreme – përfshirë edhe burgun komunist ku u dënua për poezitë e tij. Poezia e tij mbetet një akt i rezistencës shpirtërore, ndërsa proza dhe reflektimet e tij filozofike e bëjnë një nga zërat më të ndjeshëm të Ballkanit letrar. Në fitues të mëparshëm të këtij çmimi janë dhe: – Etel Adnan – poete dhe piktore me famë botërore, – Adonis – një nga figurat më të mëdha të letërsisë moderne, – Joumana Haddad – poete libaneze, – Wole Soyinka – fitues i çmimit Nobel për Letërsi (1986).

Përfshirja e Visar Zhitit në këtë galeri nderi është një njohje për letërsinë shqipe, që tashmë gjen vendin e saj mes zërave më të ndjeshëm dhe universalë të botës.

“Lajmëtari i së mirës”