NGA EGLANTINA MANDIA-

Që kur s’mbahej mend, shtëpia buzë detit qëndronte aty, në fund të rrugicës, në brinjë të kishës me qiparisa dhe varrezave të bardha me kryqet, që po i hanin motet. Dikur, ajo dukej tepër e hijshme, krenare e disi e vetmuar, si të kishte qenë tokë e nëmur. Madje, pati edhe njerëz, që u habitën se si mund të ndërtohej shtëpi aq pranë kishës dhe varreve. Më vonë, kur shtëpinë e pllakosën fatkeqësitë, njëra pas tjetrës, dikush tha se të zotët e saj ishin treguar fodullë e mospërfillës ndaj zërit të Perëndisë, e tani po mbanin kryqin mbi supe.
Kur e kur jeta rrodhi, e shtëpia buzë detit u vjetërsua, njerëzit e harruan mëkatin dhe fodullëkun e të zotërve. Ajo mbeti aty, ëndërrimtare e përhumbur, midis qiparisave dhe dy palmave, që rriteshin e rriteshin të azdisura e ia mbuluan krejt fasadën. E tani, dukej si të qe fshehur pas kodrës së kalasë (kur kalaja ishte kala e hipodromi ishte hipodrom, as që mund të bëhej fjalë për të). Dalëngadalë shtëpia buzë detit e humbi detin. Në këmbë të saj, u shtri një udhë e gjatë shëtitore (a shitore), siç talleshin njerëzit e urtë të atij qyteti. S’ dihej përse banorët e qytetit e mbanin talljen në majë të gjuhës. Ndoshta, ishte e vetmja mënyrë për të mbytur sadopak trishtimin e vijës vetmitare në horizont. Ndoshta, ishte e vetmja mënyrë, për të harruar se ai kishte qenë dikur një qytet hijerëndë e zulmëmadh, i përmbysur dhe i rindërtuar disa herë. Shtëpia buzë detit ishte aty, së bashku me të  zonjën, aktoren T.B.  që i njihte çdo plasë e çdo gur, çdo dhomë e çdo dru e që për çudi, kudo që të shkonte, e mundonte ëndrra për këtë shtëpi, për kopshtin e saj, për dy dhomat e vogla të pritjes (tashmë me mobilie të dala boje).

Dhoma e madhe e bukës, ku një herë e një kohë mblidheshin aq njerëz, tashmë të harruar. Sikur të kishte mundësi të shkruante kronikën e shtëpisë buzë detit, sikur të kishte mundësi të shkruante, po ajo dinte vetëm të recitonte me zërin e saj të ngrohtë e plot nuanca.

Po në qoftë se nuk dinte të shkruante, kishte gjithnjë dëshirë që këtë arkiv të gja1lë, që e ruante aq mirë në kujtesë, t’ia linte dikujt, që ta shihte brenda vetes ashtu si ishte, jo thjesht si një aktore, jo si një njeri në kulmin e karrierës, që duhej të qe fatlume, po ashtu siç qe në të vërtetë, më e mjerë se çdo i mjerë në atë qytet pa horizont, megjithëse me det. Ajo e ndiente rënien e tij, fundin, honin që sa vinte e bëhej më i thellë midis tyre dhe detit. Rrënimi, ndoshta pati filluar prej vitesh, prej shumë e shumë vitesh, dhe tani shtëpisë buzë detit i duhej të shihte edhe aktin e fundit, të tragjedisë së tyre me detin.

“O Zot, O Zot, thirri aktorja, – ç’ gjëmë u kishte ndodhur atyre (nënës e motrës)! O Zot, o Zot si kishin duruar atëherë, si s’u kishte plasur zemra, një në prag e një në derë, si të qenë qelqe me verë?”

Ndoshta që atëherë, në fëmijëri, kur ajo vraponte në pullazin e shtëpisë së tyre, gjithçka do të rridhte ashtu dhe jo ndryshe dhe atyre do t’u duhej t’i kalonin të gjitha provat?

T.B. shkonte e vinte nëpër pullazinën që të nxinte në tarracë. Rruga e jetës së saj, rruga e fëmijërisë, kur u ikte sherreve dhe tundimeve e shkonte fshihej aty, ballë për ballë detit. Rrinte me orë pas oxhakut, që të mbrohej ashtu nga trazimet e të shihte me mijëra e mijëra herë, të njëjtën gjë: përplasjen e dallgëve.

“Një monolog krejt i pavlefshëm” – tha, – e di fort mirë. Një monolog pa dialog, si dallgët e atij detit, që pasojnë njëra-tjetrën. Më e reja ia humbet gjurmët më të vjetrës. Në çast e lëpin, e fshin nga sipërfaqja.”

Aktorja i mbante sytë të mbyllur dhe dëgjonte si e përhumbur cicërimën e da1lëndysheve, që uleshin e ngriheshin përjetësisht aty, çdo pranverë në çerdhet e tyre pranë kishës, qiparisave dhe varreve të vjetra dhe hijeve, hijeve të të gjithë atyre, që pushonin aty e që dikur patën qenë aq pranë saj, të dashurit e saj, prindërit, vëllai, motra. (O Zot, si të kishte rënë kolera, vdekja, sunduesja e përjetësisë, i pati kositur të gjithë).

Dhe ajo rrinte aty si atëherë, kur qe fare e vogël. E dëgjonte zërin e së ëmës, që e thërriste. E ajo strukej, e strukej. Vetëm aty gjente prehje. Kishte diçka të rrëmujshme në atë pullazinë, diçka krejt të veçantë, sëndukë me rroba të vjetra, fotografi të riprodhuara si piktura, që një herë e një kohë qëndronin te koka e krevatit e tani po i hante pluhuri i kohës. Pluhuri dhe vetëm pluhuri i kohës.

“Me të vërtetë, tha aktorja me vete, kur filloi ajo humbëtirë e humbjes dhe e tretjes së jetës? Aq e aq breza, tek ajo shtëpi buzë detit. Mbi njëqind vjet, ata ishin aty. Dikush ndoshta do të mburrej me të gjyshërit, që kishin rrahur detet dhe me portretet e tyre të pikturuara nga duart e piktorëve të njohur, si K. Idromeno apo S. Rrota. Dhe më pas  dëshira e grave të reja të shtëpisë buzë detit, për ripërtëritjen e jetës. Dhe tani pullazina që i kishte aty të gjitha reliktet e kohës së shkuar, si një gardërobë e vërtetë e teatrit të jetës.

Dëshira e saj e vetme kishte qenë  për të luajtur role, për të qenë aktore e vetëm aktore. Askush nuk e dinte një sekret të vogël të saj. Aty, në atë pullazinë, kishte qepur fustan si të Hirushes dhe i kishte qarë zemra, apo kishte qarë me gjithë mend, që s’po i vinte kaluar princi i saj, po në vend të princit, atëherë i vinte rrotull një pispiluq, që e bëri t’i marrë inat të gjithë pispilluqët, të cilët i dukeshin se qenë krijuar enkas për të thyer ëndrrat e brishta të vajzave të vogla. Edhe me aktoren, ndodhi e njëjta gjë. Histori e përhershme ëndrrash të thyera, dhe si gjithnjë, vinte ajo pranverë me qiellin e mbushur me cicërimat e dallëndysheve, që uleshin e ngriheshin nga çerdhet e tyre mbi qiparisat e heshtur e të vetmuar dhe kryqet e ngrëna nga koha.

E çdo vit, çdo vit, vinin e shkonin, ata të bekuar zogj. Zogj të bukur, që brez pas brezi, bënin të njëjtën rrugë, që shtegtonin e shtegtonin.

Po njeriu? A kishte mundësi të bënte të njëjtën gjë? Një fluturim i shkurtër, një verë a një dimër, një dëshirë për të ikur nga vetja, larg sa më larg nga vetmia e tij?

Vetmia! Edhe në një sallë teatri, ku e duartrokisnin qindra vetë, ajo ishte po aq e vetmuar. Dëgjonte vetëm oshtimën e vetes përballë e brenda saj. Oshtimë e shpirtit të vetmuar, si dallgët e detit. Kur kish filluar pra, kur? T.B. e dinte fare mirë se kur. Gjithçka filloi nga vetëvrasja e të  vëllait. Sytë e  zinj, një palë geta, e trupi i imët, që lëkundej nëpër to. Ishte ajo fotografi e vjetër, e zmadhuar e vetmja, që po e vështronte me qortim, e pluhurosur aty në pullaz. E më tepër se çdo gjë, sytë e dhimbshëm aq të trishtuar! Më tepër se çdo trishtim, ishte ajo fotografi, që s’mundi të qëndrojë lirisht në dhomën e pritjes, as atje, ku shkonin e vinin njerëzit, sepse loja ishte luajtur tashmë. Dhe tallja ishte bërë! Ajo fotografi, ka qenë në dhomën e pritjes e pastaj nëna e pati sjellë aty, që ai të jetë i qetë e askush të mos kishte guxim të tallej me vetëvrasjen e tij, me vetëvrasjen e një njëzeteshtatë vjeçari, vetëm e vetëm, sepse tha një të vërtetë.

NJË TË VËRTETË TË TMERRSHME TË KOHËS: “E SHITËM SHQIPËRINË”, THA, DHE PËR KËTË JEMI TË DËNUAR. HISTORIA NUK DO TË NA FALË!”

E ja tani, ku janë ata sy aq të bukur, sy që flasin gjithnjë!

“O Zot, klithi aktorja, sytë e tij i kanë ngrënë krimbat me kohë, sytë e zinj, të kadifenjtë, të mençur e plot dhembje, që mbanin rreth qafe lakun e një fjale për aq e aq vite! Ata sy!”

Ajo e dinte sa shumë e kishte dashur jetën dhe detin ai djalosh. Jetën, detin dhe të dashurën që i pati dashur aq shumë të gjitha i kishte humbur, i ishin tretur përgjithnjë.

“Ah!”- thirri gruaja, – është e pamundur, mos i luajë mendja, njeriut të shkretë!”

Sytë e të vëllait, seriozë, të menduar e  inteligjentë vështronin  me ngulm nga fotografia. I varrosur e i zhvarrosur një herë si tradhtar e njëherë si hero, e përsëri si tradhtar. Një kalvar i gjatë, pa kufi.

O Zot, thirri aktorja, nuk e dija se ky poet kosovar, do të më trondiste kështu! Ky poet, që ka lindur atëherë, kur u bë vetëvrasja, do të mund ta trumbetonte të vërtetën e jetës:

E ZEZA FITOI ATË DITË TË BARDHË!

“Gjurmët i mbuloi mjegulla e dendur.

Shefi i bandës me kapele të zezë

Me dhjetë shokët e vet me automobilin e madh

Në strofkullën e zezë, e ndanë prenë e bardhë

Bënë llogari -llogaria u doli

Shefi i bandës iks, u bë supershef

Me shefin ipsilon lidhi miqësi …”

“O Zot, O Zot, klithi aktorja. S’po shpëtonte dot nga sytë e zinj të të vëllait që e shihnin nga fotografia e vjetër dhe e pyesnin pa pushim: “Përse, pra përse?”

Aktorja u shkund dhe erdhi rrotull nëpër tarracë, që ta përzinte këtë mundim e këtë torturë të përjetshme, dënimin e shpirtit. Përsëriti vargjet për koncertin recital. E dinte se nga një çast në tjetrin, mund t’ia behte regjisori. Ai do të vinte si përherë pa trokitur e mund të ulej në kolltukun prej kashtoreje të rrënuar, me fytyrën e tij të zbehtë, si maskë tragjike. Ajo përpiqej ta respektonte atë njeri, të gjente medoemos diçka të mirë, justifikuese, njerëzore në hutimin e përkuljen e kurrizit të tij, në britmat, në lëvizjet, po gjithnjë e gjithnjë, një zë i thërriste brenda vetes: “Frikacak! Ulërin që të mbulosh frikën tënde dhe të dukesh sadopak trim. Sadopak trim! Ti nuk ke as guximin ta shohësh një revole e jo më ta vësh në tëmtha e të të kërcejnë trutë në erë!”

“Jo, tha aktorja, sidoqoftë s’duhet shkuar deri në atë skajshmëri me njerëzit. Sidoqoftë, duhet respektuar ajo ç’ka mund të respektohet!” Dhe përsëri ai zë i brendshëm, që i thërriste jo vetëm regjisorit, po edhe asaj vetë, një zë i pamëshirshëm i rreptë tha: “Superficialë, bastardë, puthadoras, si mund të bëni ju një art të madh?”

“O Zot, O Zot im, përse më ke dënuar me këtë mundim? Të shtrihem për të fjetur e të mos fle kurrë e për vite  me radhë të shoh këtë ëndërr fikse? Të shoh tim vëlla që vjen me vrap, nënën e alarmuar, një derë a një makinë që përplaset, një telefon që bie pa pushim, pa pushim e askush nuk shkon ta ngrejë dorezën, të shoh një varrim dhe rrasën e bardhë e varrit me një arkivol të vogël sa një kutizë, një rrugë me emrin e vëllait që kërcënohet nga brerja e minjve. E minjtë, minjtë, sa shumë minj, gjithandej dhe njerëzit të shndërruar në minj.”

E pastaj qull në djersë, e zgjuar e tmerruar dhe përsëri vëllai, që e pyet pa pushim: “Përse? Përse?”

Përse qëndron aty, në tarracën e shtëpisë së saj buzë detit, tashmë e thinjur, e plakur nga vitet e nga stërmundimi i asaj vrasjeje dhe qortimi i përjetshëm: “Ti nuk je më e mirë nga të tjerët!”

Po të kishte  pasur mundësi do ta fillonte edhe njëherë jetën. Po cilën jetë? Atë të minjve, apo atë të njerëzve?

Ç’mall i largët për atë kohë, kur motër e vëlla shkonin pranë detit në gjurmët e dallgës së re. Në gjurmët e dallgës së re, që shuante dallgën e vjetër! Por në jetën e njeriut, asnjë dallgë e re s’e shuan dot kurrë, të vjetrën.

Tani, që po endej si e marrosur nëpër tarracën e shtëpisë së saj, dhe e dinte që nga çasti në çast do t’ia behte regjisori, i thirri vetes: “Ej ti, shpirtplasur, përse i quan të tjerët frikacakë? As fotografinë e tij nuk ke pasur guxim ta zbresësh në dhomën, ku ka kaluar fëmijërinë. Ti vetë ke pranuar, që ajo të mbetet në pullazinë, si relikte midis reliktesh dhe vetëm herë pas here shkon që të flasësh me të. Po a ke të drejtë, të flasësh me atë djalosh zemërdëlirë që e shkroi me jetën e tij, ballin e lirisë, e një ditë prej ditësh, u vetëvra, u varros e u zhvarros?

Përsëri kërcënimi rrinte pezull mbi sytë e tij. Dhimbshëm rëndonte mbi rininë e dashurinë e tij. Kërcënimi i rrinte pezull mbi dërrasën e bardhë të varrit të zhvarrosur. Aq pranë shtëpisë buzë detit, i dukej i huaj, aq i huaj edhe pse sipër e kish emrin e dashur, datën e lindjes dhe datën e vdekjes, datën e asaj dite, kur asaj iu duk se bota do të ndalte rrotullimin.

“O Zot, Zoti im, më jep ndjesë!”, thirri aktorja. Por jo, aspak. Gjithçka rrodhi si më parë. Atë më tepër, gjithçka, e plagosi braktisja, braktisja e të gjithëve. E aty, fare pranë qëndronte një arkëz me vëllanë e vetëvrarë. Si ishte ngjitur atëherë në pullazinën e tyre? Në pullazinën në atë pranverë, kur zogjtë ishin aq llafazanë e deti qe aq i bukur e i qetë, sepse deti ishte det,  pylli ishte pyll e zogjtë qenë zogj. Ç’punë kishin ata me marrëzitë e njerëzve?

Aktorja T.B, bënte gjyqin e saj të përhershëm, me gjithë atë fjalim të përmortshëm në shpirt për ato fytyra të ngrira zyrtarësh.

Dhe sytë e nënës. Sytë e nënës, që nuk besonte se e pati humbur djalin e vetëm në të njëzeteshtatën pranverë. Djalin e vetëm.

Pastaj fjalët e regjisorit. “Jo, nuk duhet fajësuar askush, sepse, askush s’ka dëshirë ta sakrifikojë lëkurën e vet për dhjamë qeni”.

Oh, sigurisht, lëkura kishte më tepër vlerë se çdo gjë! Lëkura dhe vetëm lëkura.
“Bukuri, – thirri aktorja. Po ja që po përgatiste një shfaqje të madhe. Dhe aty do të recitonte atë vjershë, që po e ndriçonte  sadopak atë pasdite-buzëmbrëmje. Çudi si disa vargje të ardhura nga larg, po e zgjidhnin rebusin e vuajtjes së saj:

“Shefi i bankës iks me kapele të zezë

Pas një jave u bë shefi i iksipsilonit

Me tre nënshefa dhe delta luftëtarë

Pastaj shefi i bandës sysjablod me kapele të zezë

Me iks nënshefa dhe iks herë delta luftëtarë

E formoi një ditë në një banket solemn

Shtetin e zi, me rrugë të zeza e qytete të zeza

Me ushtri e polici të zeza, aparat të zi
Ministra e parlament të zi
Në një ditë të bardhë!…

“Zot të faleminderit!- tha aktorja me zë të lartë. Tani e di që gjithçka do të rrokulliset kokëposhtë, si një ortek që e ka fillesën nga një gur. Një gur që e merr me vete borën e bardhë. Dhe bora e bardhë, bëhet vdekje e zezë. Një gur ka qenë edhe vetëvrasja e tim vëllai. Vetëm një gurth, si ajo fotografi e vetmuar në pullazinën më të vetmuar të botës. O gur i shkretë, s’do të të lërë më motra të shëtisësh tokën nga varri në varr”.
Mjerë ai vend, që ka aq shumë varrime e zhvarrime! Le të rrinë të qetë të vdekurit! Të mos t’i marrin më nëpër këmbë të gjallët! Se mund të jetë përsëri vjeshtë, Vjeshtë e Tretë, si atëherë, e mund të bien gjethet. Dhe vërtet, gjethet binin pa pushim kur e sollën arkëzën e vogël në varrezat e zakonshme, që për motrën, mbeti një varr i huaj, megjithëse dukej nga pullazina e tyre. Dhe tani, mëma dhe babai flenë fare pranë me të e megjithatë, ai mbeti një varr i ftohtë, i akullt. Prej vitesh ajo po pret Kostandinin e Vogëlth, ta hapë rrasën, t’i zbrazë të gjitha, të gjitha limeret e zeza e duke fluturuar mbi kalin e bardhë, të shpallë kumtin e vet, nëpër botë.