LETERSI – Page 207 – Dielli

AVE CEZAR

January 30, 2018 by dgreca

Lazėr Radi (1916-1998) – Ave Cezar (Poezi)/

AVE CEZAR/

Gladiatorė/
namėt e urrejtjes mbi ju kam hedhur,/
jo pėr fatin e keq tė skllavit,/
as pėr mallkimin e hidhur tė ndėshkimit,/
veē pėr qėndrimin e ulėt/
tė nėnshtruar,/
lajkatar/
atje poshtė, nė fund tė arenės:/
Ave Cezar, Ave Cezar!/

Ave Cezar!?/
I pėrgjakuri gjakatarin pėrshėndet,/
nė triumf buzėvdekjes!/
Gishti ogurzi, kthyer poshtė,/
nė teh tė shpatės
a nė bri tė demit,
mbytur nė gjak ju la…
E ju prapė
nė grahmat e mbetura tė jetės,
si tė marrė,
ulėrini atje poshtė, nė fund tė arenės
Ave Cezar! Ave Cezar!…

Savėr, 1984
(Nga libri “Muret e Muzgut”)

SHTYPI ITALIAN PËR VISAR ZHITIN DHE ROMANIN “FUNERALI I PAFUNDMË

January 18, 2018 by dgreca

SUKSES I LETËRSISË SHQIPE: SHTYPI ITALIAN PËR VISAR ZHITIN DHE ROMANIN “FUNERALI I PAFUNDMË”/

NGA EUGJEN MERLIKA/

NJЁ VEND TË NJË HYRJEJE:Nuk kanё kaluar as tre muaj nga botimi i romanit “Funerali i pafundmё” i shkrimtarit tё mirёnjohur Visar Zhiti nё gjuhёn italishte, nga shtёpia botuese, edhe kjo e mirёnjohur, Rubbettino. Nё Itali botohen çdo muaj dhjetra libra nё origjinal apo tё pёrkthyera nga autorё tё ndryshёm tё huaj. Zgjedhja e tyre ka kriteret e veta cilёsore apo tregёtare. Vepra e Visar Zhitit hyn pa mёdyshje nё kriterin e parё. Fakti qё gjen jehonё nё median italiane, në faqet e dy gazetave tё mёdha kombёtare, asaj kryesores së ipeshkvijve tё Italisё, “Avvenire” dhe asaj tё Milanos, “Il giornale”, nёpёrmjet shkrimesh cilёsore kritike, ёshtё mjaft inkurajues pёr suksesin e veprёs nё publikun italian.

Po kush janё autorёt e shkrimeve më të fundmë? Janё gazetarё e shkrimtarё tё shquar nё jetёn kulturore tё Italisё. Poeti Davide Brullo ёshtё autor i 25 vёllimeve me tematika tё ndryshme e tё larmishme, poezi, shkrime kritike, shkrime tё historisё sё krishterimit e tё pёrfaqёsuesve tё tij tё shquar qё nga Shёn Agostini tek Shёn Françesku, libra mbi poetёt e revolucionit rus apo Kafkёn e mjaft tё tjera. Ёshtё njё veprimtari pёr t’u respektuar, sidomos po tё mbahet parasysh fakti se ende nuk ka mbushur dyzet vjeç, ёshtё i datёlindjes 1979.

Shkrimi i mёposhtmë u botua nё fletёn letrare “Album” tё gazetёs qё ka pёr botues vёllanё e Silvio Berluskonit, “Il giornale”. N’atё shkrim vlerёsohet lart vepra “Funerali i pafundmё”, njё krijim qё na kujton botёn e Dostojevskit e nё tё cilin “ylli i lirikёs shqiptare”, simbas autorit, pohon vdekjen e “mendimit tё njёsuar” tё asaj bote, mё se 70 – vjeçare, nё tё cilёn popuj tё tёrё, mes tё cilёve edhe bashkatdhetarёt e autorit tё librit, e gjetёn veten nё njё vargan tё pafund mjerimi dhe krimi shtetёror tё pandёshkuar. Por pёr kritikun Brullo ideja pёrgjithёsuese e romanit i kalon shumё kufijtё e kohёs dhe tё Vendit nё tё cilin pёrfytyrohet zhvillimi i subjektit, duke marrё pёrmasa universale qё vёrehen nё tё gjitha diktaturat e ndryshme tё historisё sё njerёzimit. “Leximi ёshtё njё zbritje nё mitrёn e llahtarёshme tё shekullit, ku gjithshka ёshtё e vdekur, duke vdekur, qё do tё vdesё…” Kjo ёshtё tablloja qё pёrfton kritiku nga leximi i veprёs e cila pёr tё ёshtё “njё roman nё vargje i jashtzakonshёm”.

Alessandro Zaccuri, i lindur nё La Spezia mё 1963, ёshtё shkrimtar, gazetar dhe bloger italian. Ka studjuar dhe ёshtё diplomuar pёr letёrsi klasike (me njё tezё mbi filologjinё mesjetare dhe humaniste) nё Universitetin Katolik tё Milanos. Emri i kёtij universiteti, me njё dhimbje tё fortё nё zemёr mё sjell ndёrmёnd emrin e njё djaloshi tё shkёlqyer, Atjon Zhiti, qё studionte aty e qё na ka lënë një libër me ese e një album me piktura, të vlerësuara dhe ato në Europë…

E kujtoj se kopertina e romanit “Funerali i pafundmë” në botimin italian është vepër e tij.

Kritiku tjetër, Alessandro Zaccuri bashkёpunon me gazetёn “Avvenire” dhe periodikёt “I huaji” dhe “Leximet”. Ёshtё autor romanesh, esesh tё kritikёs letrare, pregatitёs pёr shtyp tё veprave tё shkrimtarёve si Elio Fiore, Camillo Sbarbaro, Ray Bradbury, André Malraux. Ёshtё autor i dhjetё vёllimeve, mes tё cilёve katёr romane, dhe fitues i disa çmimeve letrare si Biella, Frignano, Basilicata, Mondello, Comisso dhe finalist i çmimit Campiello.

Duke vёnё theksin shkurtimisht mbi disa nga vlerat mё tё spikatura tё romanit, mendoj se shkrimi i Zaccurit ёshtё njё dhuratё e bukur nё kёtё fillim viti, jo vetëm pёr autorin e veprёs, por dhe pёr tё gjithё lexuesit, italianë dhe shqiptarё qё me tё drejtё krenohen me emrin e Visar Zhitit, i cili, simbas tij, ёshtё “… njёri nga zёrat mё tё rёndёsishёm tё letёrsisё sё re shqiptare, Zhiti ёshtё i njohur dhe i vlerёsuar nё Vendin tonё”. Botuesi i veprёs nё kapakun e mbramё tё librit shkon edhe mё tutje nё vlerёsimin e shkrimtarit tonё tё madh. Ja çfarё thuhet aty : “…. Pёrveç se i ka dhёnё njё ndihmesё tepёr tё lartё e origjinale panoramёs letrare ballkanike, tregimet e tij, romanet e tij ashtu si dhe esetё e tij kanё fuqizuar lirinё intelektuale dhe jetёn demokratike tё Shqipёrisё…”

Pa dashur tё hyj nё hollёsitё e shfaqjeve tё njё qёndrimi tё turpshёm tё ish Kryetarit tё Shtetit, por edhe tё ndonjë media në nivelin e “keqshkruesve” tё internetit nё Shqipёri, tё cilёt me disa veprime tё tyre nё vitet e fundit, kanё shkaktuar shqetësime të tepërta, banale, të këqia, tё pamerituara për të gjithë ne dhe në veçanti për shkrimtarin mё tё shquar tё pas komunizmit shqiptar, prandaj këto shkrime i shoh dhe si vazhdim i një kundёrveprimi shumё tё fortё nga shumica e shёndoshё e opinionit publik, vendas dhe të huaj, por që përbëjnë dhe njё kёnaqёsi estetike, tejet tё merituar, jo vetёm pёr Visarin, por pёr tё gjithё shqiptarёt e ndershёm e dashamirё tё kulturёs, veçanёrisht pёr ata qё kanё jetuar sё bashku me tё nё galeritё e mallkuara tё Spaçit.

***

NЁ POEMЁN E ZHITIT VDEKJA E “MENDIMIT TЁ NJËSUAR”

nga DAVIDE BRULLO

I pakapshёm, poeti vazhdon tё jetё i dёnuar nga regjimi. I torturuar, i poshtёruar, i fyer, poeti ёshtё qёngji i flijuar i “terrorit tё kuq”, komunizmit. Njё shembull i afёrt. Shqipёria e Enver Hoxhёs. Njё lloj Koreje e Veriut anakronike e futur si njё thikё nё ijen e majtё tё Evropёs. Jemi nё vitin 1979, poeti ёshtё 27 vjeç dhe ёshtё ylli i lirikёs shqiptare. Quhet Visar Zhiti. I arrestuar pёr “agjitacion e propagandё kundёr Shtetit”, nё gjyq gjyqtarёt valёvisin poezitё e tij. “Borgjeze e dekadente” vendosin. “Tё shkruara me njё gjuhё hermetike, armike tё realizmit socialist”.

Dukej se ishte 1937, nёn thundrёn e Stalinit, por ishte pardje. Poeti u dёnua me punё tё detyruar. Punonte nёn tokё, pёr tё nxjerrё bakёr. Si njё Orfe qё ka humbur edhe perёnditё e nёntokёs, veç Euridiçes. Sё bashku me tё ishin intelektualё, shkrimtarё, poetё. Kur e kam takuar mё tha se shkёmbenin kontrabandё poesitё e Walt Whitman-it e tё Baudelaire-it, faqe tё romaneve tё Dostojevskit. “U kapa pas poezisё, pёr tё mos u çmendur. Shkruaja nё errёsirё, natёn, pa letёr e penё, shkruaja nё kokё”. Tetё vite burg.

Mё 1991 ikja. Milano, Gjermani, Shtetet e Bashkuara. Jeta dalёngadalё e shpёrblen. Visari ёshtё mё parё ambasador i Shqipёrisё nё Vatikan, prej pak kohe nё ambasadёn shqiptare nё Shtetet e Bashkuara, nё Washington DC. Poezia e tij, edhe pёr fuqinё etike, “shembullore dhe e mrekullueshme” (kёshtu shkruhet nё numurin e Nё formё fjalёsh, kushtuar Poetёve tё tokёs sё Shqipёrisё, 2002), kalon shpejt nё Itali.

Mbasi kishte botuar, mё 2014, Perёndia mbrapsht dhe e dashura botuesi Rubbettino ka nxjerrё nё librari, nёn kujdesin e zakonshёm tё Elio Miracco-s, Funeralin e pafundmё, roman nё vargje i jashtzakonshёm, qё kashtis ankthin uajtmanian tё kёngёs me marramёndjet e Mario Luzi-t ( i tё cilit Zhiti ёshtё pёrkthyesi). Nё fakt, poema nё 66 oda tё kёtij kundёr – Nerude, i botuar nё origjinal mё 2003, ёshtё varrimi, 100 vjet mbas Revolucionit rus, tё “mendimit tё njёsuar” (nga ana tjetёr, “tё mendosh ndryshe tё ndёrlikohet jeta”), tё Shtetit si “varrmihёs”, tё diktatorit si proletariati i bashkuar (“Nё vdekjen e diktatorit mbretёron njё hije e rёndё nё tё gjithё Shtetin dhe njё angёshti, duket sikur ka vdekur edhe vendi. A do tё gjindet mё njё tjetёr shtypёs kaq i suksesёshёm ?”)

Leximi ёshtё njё zbritje nё mitrёn e llahtarshme tё shekullit, ku gjithshka ёshtё e vdekur, duke vdekur, qё do tё vdesё, ndёrmjet funeralit tё Stalinit (por “tё njё tjetёr Stalini ….. varroseet sosia sepse origjinali duhet tё jetojё” ) dhe atij tё “kundёshtarёve … tё bёrё copё e çikё”, me pjesё tё njё ironie cinike (“ Partia filloi tё marrё vendime tё çuditёshme / shpallte tradhёtarё edhe tё vdekurit / Po ku ka tradhёtuar, Pёrtej varrit ?”)

Nё kёtё valle tё çmendur ferri megjithatё shpёrthen dashuria, epshore (“ Qё njё ditё do tё vdisja, e dinja, por qё tё bёnja dashuri nё njё funeral, nuk m’a ka marrё mendja kurrё), madje nё “formё piramidale”. Megjithёse i prashitur nga pushteti, poeti gjithёnjё ulurin “po”-nё e tij mizore jetёs.

(Marrё nga “IL giornale”, 6 nёndor 2017)

***

ZHITI, VDEKJA SI ALEGORI E TOTALITARIZMIT

nga ALESSANDRO ZACCURI

Arkivoli valёvitej aty poshtё, i paarritshёm nё krye tё varganit tё pёrmortshёm. Nuk ёshtё e qartё se cili ёshtё i vdekuri, por vargu vazhdon ecjen, gjithёnjё e mё tepёr i kapitur e i zbёrthyer, sikur se mbas arkёmortit mos tё ishin mё tё gjallёt, por tё vdekurit tё ringjallur nga njё e shkuar qё pёrndryshe rrezikohej tё ishte harruar. Ёshtё njё valle e veçantё vdekёsore ajo qё poeti shqiptar Visar Zhiti vё nё skenё nё kёtё Funeral tё pafundmё, roman nё vargje i pёrkthyer mrekullisht nga Elio Miracco nё njё italishte qё ruan ashpёrsinё dhe guximin e sprovёs sё origjinalit : kapwrcimet e papritura qё ngrenё krye nga njё kapitull nё tjetrin, pjesё tё gjata gati nё prozё qё pёrmblidhen nё epigrame, tё çemuna gaztore dhe rrokullisje dramatike, njё faqe e bardhё pёr tё lёnё tё kuptohet se pragu i tё pathёnёshmes ёshtё arritur.

I lindur mё 1952, i dёnuar me punё tё detyruar nga regjimi i Enver Hoxhёs pёr poezitё e tij, tё gjykuara fajёsisht “hermetike”, i bёrё me kohё njёri nga zёrat mё tё rёndёsishёm tё letёrsisё sё re shqiptare, Zhiti ёshtё njё autor i njohur dhe i vlerёsuar nё Vendin tonё edhe nё sajё tё bashkёpunimit me gazetёn “Avvenire”. Nё krahasim me librat tashmё tё pёrkthyera n’Itali (pёrmbledhjet e poezive Kryq mishi dhe Rrёfime pa altar, tё dalura pёrkatёsisht mё 1998 dhe 2013, romani Perёndia mbrapsht dhe e dashura i botuar gjithmonё nga Rubbettino mё 2014) Funerali i pafundmё shquhet mё shumё pёr prirjen mё tё theksuar ndaj kategorive tё paradoksales, nё vijёn e kundёrshtimit, jo vetёm politik, qё bashkon shumё nga shkrimtarёt e dalё nga shkёrmoqja e sistemit komunist ballkanik. Megjithatё, pavarёsisht nga gjithshka, poemthi kёmbёngulёs tregimtar i Zhitit nuk ёshtё njё dokument i dёshpёruar, por dёshmia e njё shprese tё paarsyeshme por tё qёndrueshme. “Kam ёndёrruar sikur t’ishim nё njё ёndёrr” thotё personazhi kryesor, tё cilin autori e ngarkon tё flasё n’emёr tё tij, edhe se e mundёshme por jo e sigurtё qё ai karvan i pёrmortshёm mund tё jetё njё rikthim pak i mbuluar i vuajtjeve tё pёsuara nga poeti gjatё burgimit nё minierёn e Spaçit : “Burri u rrёzua. Ata mbrapa u munduan tё mos e shkelin, kaq mundёn tё bёnin”. Sa mё shumё zgjatej, aq mё shumё rrugёtimi merrte njё ecuri vdekёsore, sepse “çdo varrim, ashtu si Shteti ka pjesёn e vet tё paarsyeshme” dhe asnjё zbulim, as vetё ai i pёrmbajtjes sё vёrtetё tё arkёmortit, nuk dukej se kishte fuqinё tё ndёrpriste magjinё : “ngrita kokёn i shastisur dhe pashё tё drunjёzuar kupёn e qiellit si njё arkёmort tё brejtur nga krimbat e yjve”.

I konceptuar si alegoria e totalitarizmit, Funerali i pafundmё kthehet nё njё pёrsiatje mё tё gjёrё mbi gjёndjen njerёzore, ndёrmjet instiktit tё mbijetesёs dhe fatit tё pёrbashkёt : “Ne i pёrkasim tё gjithё vdekjes e mbi tё gjitha nё njё funeral”, shkruan Zhiti, duke bёrё tё depёrtojnё nё bashkёkohёsinё fjalёt e dashura tё Etёrve tё shkretёtirёs.

Marrё nga gazeta “Avvenire”, 5. 01. 2018

I shqipёroi Eugjen Merlika

Tregime nga Malësia e Gjakovës

January 17, 2018 by dgreca

Disa mendime mbi librin “Tregime nga Malësia e Gjakovës” të Xhenc Bezhit/

1 astrit LULUSHI 1 Xhenc Bezhi

Nga Astrit Lulushi/

Libri i Bezhit përbën risi sepse kërkon të përtërijë tregimet gojore duke e sjelle atë në formën e shkruar. Dhe kjo bëhet që legjenda të mos shuhet; sepse shumë nga legjendat a tregimet popullore kanë evoluar; është vetëm forma letrare që i bëjnë të mbijetojnë. Dhe Bezhi sjell në libër ato që janë treguar brez pas brezi pranë vatrës, në oda e kuvende. Sa keq që “Oratoritë” në parlamentet e sotme pak u ngjajnë përrallave të urta të moçme prej nga njerëzit e mbledhur nxirrnin mësim.
Xhenc Bezhi është diplomuar për gjuhë letërsi nga shkolla e Lartë Pedagogjike e Gjakovës. Lindur më 1961, pasioni i Xhencit është përralla, legjenda, tregimi, si dhe poezia, mjeshtër i së cilës është;
“As pranverë, as vjeshtë;
as zgjuet,
as fjetë.
Pak verë,
dimën shumë
Dielli i zbehtë, portokall,
krejt pak dritë, pa ngrohtësi…
Për një kore bukë, mundqarë
pse s’deshtem me lypë, pak bukë
të ngjyeme në lot
e të lidhun
në grykë.
Rinia –
e trishtë,
përditë e ma e largtë,
e ardhmja – e zbehtë,
si ky diell i paktë.”
(Ky Diell i Paktë, XB)
Prej vitit 1992, Xhenc Bezhi ndodhet në emigracion, në Austri. Librin Tregime nga Malësia e Gjakovës e shkroi për tri arësye, thotë Bezhi në parathënie: që tregime të tilla të mos humbasin; të mos mungojnë: që urtësia e shprehur në to të trashëgohet brez pas brezi, si tregime pleqërie në oda e kuvende burrash.
Libri përmban 218 tregime, dhe çdo titull ngjan me një fjale të urtë. Janë anekdota plot urtësi që padashur të bëjnë të mendosh e buzëqeshësh njëkohësisht. Ato të kujtojnë shijen e mbetur pasi ke ngrëne një ushqim të mirë; bëjnë që kuptimi të mos harrohet e tregimi të ngulitet thellë në mendje. Këto e bëjnë librin tepër edukues.
Për shkruarjen e një libri të tillë një studio për të shkruar nuk mjafton. Shpesh autorit i është dashtë me i marrë ato direkt nga goja e njerëzve ndoshta pa dieninë e tyre por veç duke i dëgjuar prej tyre. Pastaj i ka ‘përtypë, i ka mendue e përpunue dhe është ulë e i ka hedhë në letër.’ Kësaj i thonë edhe “mbledhje folklori”; puna që ka bërë autori Xhenc Bezhi, me banim larg por me zemrën gjithmonë në Gjakovën e lindjes.
Shumë folkloristë i kanë interpretuar gojëdhënat si dokumente historike. duke besuar se ato kanë ruajtur detajet e kohëve të lashta. Tregimet e Bezhit rrjedhin nga goja e malësorit me gjuhë të zhdërvjellë, humor të hollë e gegnishte të pastër si gura e maleve që përhapet fushave e kudo, siç është edhe historia jonë.

Poeti ynë kombëtar për Atdheun

January 17, 2018 by dgreca

AT GJERGJ FISHTA/*

Shqypnisë/

T’falem, Shqypni, ti i shpirtit tem dishiri!
I lum njimend jam un n’gji tand tue rrnue,
Tue gzue t’pamt tand, tue t’hjekë atë ajr t’kullue
Si Leka i Madhi e Skandërbegu i biri
Kje i Lumi vetë, qi mue m’dërgo ksi hiri
Për nën qiellë tande t’kthielltë un me u përftue.
Malet e hjedhta e t’blerta me shikjue,
Ku Shqypnija e Burrit s’dron se i qaset niri.
Ktu trima lejn gjithmonë, pse ti je nana
E armvet n’za, qi shndrisin duert e t’lumit,
Kah des për ty i rrebtë e trim si zana:
Eden n’Balkan ti je; ti prej t’Amshumit.

***

Shqypnia

Edhè hâna do t’ a dijë,
Edhè dielli do t’ két pá,
Se për qark ksaj rrokullije,
Si Shqypnija ‘i vend nuk ká !
Fusha t’ gjâna e kodra t’ blera,
Zijes s’ mnershme larg kû âsht droja,
Me gaz t’ vet ktû i veshë Prendvera,
Si t’ Parrizit t’ larmet shtroja.
Nën nji qiellë përherë t’ kullueme,
N’ rreze e n’ dritë përshkue unjí,
Bjeshkë e male të blerueme
Si vigâj shtiellen n’ ajrí.
Ke ato bjeshkë e ke ato male
Kroje t’ kjarta e t’ cemta gurra,
Tue rrëmbye npër mriza hale,
Gurgullojn npër râjë e curra.
Mbi ato male e bjeshkë kreshnike
Léjn mande’ ata djelm si Zâna,
Armët e t’ cillvet, përherë besnike,

Janë përmendë ndër fise t’ tana.
Atje léjn, po Toskë e Gegë,
Si dý rreze n’ flakë t’ nji dielli:
Si dý rrfé, qi shkojn tue djegë,
Kúr shkrepë rêja nalt prej qielli.
Oh! Po, e din i prûjtë anmiku,
Se âsht rrfé zogu i Shqyptarit,
Rijtun gjakut kah çeliku
N’ dorë t’ ktij shndritë për vend t’ të Parit.
Ato male të madhnueshme,
Ato, po, kanë mûjtë me pá
Se sa forca e pafrigueshme
N’ turr t’ Shqyptarit pît ka rá.
Dridhet toka e gjimon deti,
Ndezen malet flakë e shkndija,
Ka’ i frigueshëm, si tërmeti,
Atje rrmben kû e thrret Lirija.
Lume e shé para atij ngelin,
I a lshojn udhën dete e male;
Mbretënt fjalën s’ mund t’ i a shkelin,
Turrin ferri s’ mund t’ i a ndalë.

Shkundu pluhnit, prá, Shqypní,
Ngrehe ballin si mbretneshë,
Pse me djelm, qi ngrofë ti n’ gjí,
Nuk mund t’ quhesh, jo, robneshë.
Burrë Shqyptár kushdo i thotë vetit,
Qi zanát ka besë e fé,
Për Lirí, për fron të Mbretit
Me dhânë jetën ka bâ bé.
Sy për sy, po, kqyr anmikun;
Përse djemt, qi ti ke ushqyue,
S’ i ka pá, jo, kush tue hikun:
Friga e dekës kurr s’ i ka thye,
Kaq të bukur, kaq të hieshme
Perëndija t’ fali i Amshueshëm,
Sá ‘dhe deka âsht për tý e shieshme:
N’ gjí t’ and vorri âsht i lakmueshëm.
Po, edhè hâna do t’ a dijë,
Edhè dielli do t’ két pá,
Se për qark ksaj rrokullije,
Si Shqypnija ‘i vend nuk ká !

Rrnosh e kjosh, prá moj Shqypní,
Rrnosh e kjosh gjithmonë si vera,
E me dije e me Lirí
Për jetë t’ jetës të rrnoftë tý ndera.

***

Zoti n’qiell e na mbi tokë:

Me gjithkënd vllazën e shokë,

Pa tý lules s’mi vjen era,

Pa tý pema fryt nuk mbjen:

Mue pa tý nuk mdel prendvera,

Pa tý dielli nuk mshelxen.

Dersá tmundem me ligjrue

E sá gjáll me frymë un jam,

Kurr Shqypni, skam me tharrue,

Edhe nvorr me tpermendë kam.

Atdheut

N’ tý mendoj kúr agon drita,
Kúr bylbyli mallshem kndon,
Ntý mendoj kur soset dita,
Terri boten kúr e mblon.
Veç se tý të shoh un nanderr,
Veç se tý, çuet, tkam nmendim;
Nder tvështira ti mjé qanderr,
Per tý i lehtë mvjen çdo ndeshkim.
Po, edhè hâna do t’ a dijë,
Edhè dielli do t’ két pá,
Se për qark ksaj rrokullije,
Si Shqypnija ‘i vend nuk ká !
*I sergio per Diellin, Anton ÇEFA

”NILKON”, një letërsi artistike gjithëpërmbledhëse

January 4, 2018 by dgreca

Romani”NILKON”, një letërsi artistike gjithëpërmbledhëse/

Shkruan: Violeta ALLMUÇA-Shkrimtare*
Romani më i ri i shkrimtarit Fate Velaj `NILKON` erdhi në planetin tonë të përbashkët gjeografik i shkruar diku tjetër, në një planet shpirtëror si një identifikim i botës kulturore. Për herë të parë, lexuesi ka në duar një letërsi tjetër. Një letërsi ku në mënyrën më unikale e të palëvruar më parë, përmblidhen në një të vetme disa elemente të krijimtarisë artistike si piktura, fotografia dhe letërsia. Pra, kemi një krijimtari artistike totale, gjithëpërmbledhëse. Personazhi kryesor që është vetë autori, përveçse shfaqet si figurë qendrore e romanit, si një europian me shpirt shqiptar, është edhe një pararendës i veçantë i një fushe të re në letrat shqipe, duke na sjellë këtë herë një roman të shkëlqyer, me stil unik e me personazhe të vërtetë, ku credo-ja e tij përshkruhet, paralelisht me ndërtimin e urave që lidhin ëndrrat me të vërtetën. Përshkrimet e hijshme të Europës dhe Afrikës, duke i trajtuar personazhet si të dala nga aparati i tij fotografik dhe pejsazhet rreth tyre si tablotë e tij në pikturë, integrimit dhe qytetërimit kulturor të tyre, përcjellin mesazhe artistike, kulturore dhe politike duke e kthyer monologun në dialog. A është Fate Velaj një shkrimtar që i shpall ëndrrat e tij si surrealistët? Ndoshta kjo nuk është rastësi! E vërteta mund të jetë edhe më e bukur se ëndrra. Por kjo i ndodh një shkrimtari shqiptar që shkruan për të gjithë njerëzit e botës. Urat që ai ndërton midis botëve bashkojnë jo vetëm arteriet e komunikimit njerëzor nëpërmjet materies artistike por ato tejkalojnë kufijtë e shkrimit, leximit, dhe kufijtë e librit janë po ashtu edhe kufijtë e lexuesëve.
Romani `NILKON` pjesa e dytë e Trilogjisë `KREUZTANNE` vjen sot në vëmendjen letrare, duke zbuluar misterin e ëndërrimeve të një artisti me përmasa universale. Autori pasqyron realitetin artistik në strukturën e romanit, e cila na përcjell shijen estetike. Edhe në këtë libër befasues, duke ëndërruar një botë me kulturë pa kufij, duke përdorur thelbin artistik të fjalës dhe ngjyrës, duke jetuar me kujtimet e të ardhmes, do të vazhdonte udhëtimi i tij artistik: Midis Danubit dhe Nilit. Lumenjtë lidhin popujt, si vendasit ashtu edhe të ardhurit. Në këtë roman ai shkruan për njerëz të gjithëgjendshëm, dritësuar me gjithëpamje artistike, të cilët njësoj si ai kanë ngjashmëri shpirtërore dhe krijuese, janë qytetarë të botës, qofshin europianë, ballkanas, arabë, kinezë, bashkëatdhetarë apo vlonjatë. Fate Velaj e përdor sistemin e UNIT si një sistem emocional. Struktura dhe kompozicioni i romanit ku spikasin personazhe të ndryshme nga e gjithë bota sjellin një zhvillim pozitiv të personazheve dhe frymëmarrja e tyre shfaqet si një rrëfim duke ndriçuar historinë e secilit, pa rënë në një historizim letrar. Dialogët mes vetevetes e personazheve artistikë, autori i krijon nëpërmjet mjeteve shprehëse artistike me të njejtën gjuhë e gjeste që përdor në realizimin e veprave të artit. Kjo tregon se Fate Velaj zotëron pushtetin artistik. Ai tërheq afër vetes `kujtimet e të ardhmes` si një dukuri të re, e cila duhet çliruar nga e shkuara, duke theksuar se arti dhe kultura kanë një ligj të ngjashëm; të bukurën universale që është e njejtë në mbarë botën dhe diversitetin kulturor.
Ngjarjet e romanit zhvillohen nga janari në dhjetorin e vitit 2002, pas ngjarjeve të 11 shtatorit në New York, por Fate Velaj, në mënyrë mjeshtërore ka ditur që brenda ngjarjeve të sjellë një retrospektivë 1000 vjeçare për të na sjellë në një këndvështrim tjetër të pa ofruar më parë, se pse u goditën `Kullat Binjake` në New York? Edhe pse dialogu drejt së ardhmes u trondit, e ardhmja për të si artist e si ndërtues urash, ekzistonte. Fate Velaj nuk ndjek vetëm një udhë që të çon tek vetja, por shumë udhë të botës i bashkon në një duke hapur trasenë e madhe të një autostradë drejt së ardhmes. Në këtë roman, ai ka arritur që identitetin e tij kombëtar ta shkrijë në një të vetme me identitetin universal, i cili shfaqet si përkushtim i sinqertë, ku lënda gjuhësore dhe konteksti i së ardhmes përbëjnë magjinë e zhvillimit të pandalshëm të artit. Në subjektin e ngjeshur me gati 100 personazhe të romanit shpalosen ngjarje artistike, si dhe jeta e kultura e popujve të ndryshëm nëpërmjet ngjyrave, këndshikimi drejt së bukurës artistike dhe estetike.
Karakteret e personazheve, lëvizin duke hyrë e dalë në roman me identitetin e tyre të vërtetë jetësor dhe artistik, duke na zbuluar kështu dëshirën e shkrimtarit Velaj, se udhëtimi drejt komunikimit i ngjason ndjenjës dhe orientimit indentifikues të kulturave. Personazhet në roman, si nënë Afërdita, gruaja Klara, Dr. Helmy Omran, (Konsull Kulturor i Egjiptit në Austri), Dr. Emil Prix, (Shef i diplomacisë kulturore austriake), Jiri Grusa, (ambasadori çek në Vjenë), Imeri, shoqëruesi shqiptar në Shkup, Dr. Ferdinand Trautmansdorff, (Ambasadori i Austrisë në Kajro), Dr. Magddy Abd El Azis në Kajro, familja dhe djali i tij Mohamed, artistët Robert Kabas e Klaus Joachim Keller e të tjerë, kanë dallimet e tyre, por gjithashtu kanë të përbashkët artin, dëshirën për dialog, mbi vlerat njohëse dhe artistike apo dëshmitë nga historitë mijravjeçare njerëzore. Evoluimi pozitiv i personazheve, frymëmarrja e secilit, mjetet shprehëse artistike, krahasimet, metaforat, ideja e autorit se njeriu duhet të ecë drejt së ardhmes vërteton, atë, që në ditët e sotme, e përbashkëta jo shpesh herë merret për bazë, por e kundërta e tyre, ndasitë e majisura nga dëshira për separatizëm e nëpërmjet saj, lufta midis `civilizimeve`. Hapjen ndaj kulturave, takimet me kulturat e reja, ashtu si edhe dëshira për të përjetuar histori të reja e bëjnë shkrimtarin Fate Velaj të ndjejë afër gjithçka thelbësore në fushën e shkrimit, duke e kthyer tekstin artistik në një tekst letrar dhe anasjelltas. Kjo është risia e këtij romani dhe gati e dy pjesëve të para të triologjisë `Kreuztanne`. Autori flet jo vetëm si kurator i ekspozitave të pikturës me anën e ngjyrave të shumta të artistëve pjesmarrës nga vende të ndryshme të botës, por, ai na zbulon edhe tablo të fuqishme letrare nëpërmjet mesazhit artistik si ambasador i fjalës dhe kulturës së përbotëshme.
Përfytyrimet, udhëtimet dhe fluturimet nga lart, duke medituar njëkohësisht për atdheun e tij të përjetshëm Shqipërinë apo edhe për një dhe disa vende të huaja, të panjohura më parë nga ai, më kujtojnë romanin e Ismail Kadaresë: `Dimri i vetmisë së madhe` ku copëzohej e mbyllej një qiell gri, një udhë e gjatë, një urë që duhej ndërtuar etj. Shkrimtarit Fate Velaj në udhëtimet e tij kur aeroplani ngrihej dhe ulej, i dukej se qielli ngjyrosej blu, udhët e gurta dukeshin ngjyrë gri, sidomos atje ku reflektohej atdheu i tij i ndarë, (Çarshia në Shkup) ose Piramidat, që në nëntorin e verdhë të Kajros i ngjanin të kuqërremta, si vjeshta vjeneze që ishte duke ardhur. Ndoshta kjo ndodh sepse udhëtimet të frymëzojnë, gjatë tyre lindin idetë lindin. Fate Velaj në shkrimin e tij `Matanë kufijve` e ka pohuar këtë kur thotë se: `… ndoshta ngaqë dhe unë pothuajse të gjitha fotografitë, si dhe shumë piktura apo edhe shkrimet e mia i kam realizuar nëpër rrugë, nga një kufi në tjetrin, brenda kufijve, apo edhe jashtë tyre, qofshin ato virtual, me nga një tra kalimi… si dhe atyre që nuk ekzistojnë në mendjen time.`
Romani NILKON është një ndërthurje ku nuk kuptohet se ku mbaron realiteti e ku fillon fiksioni saqë, duke e lexuar, kthehesh vetë në personazh duke e shoqëruar autorin personazh gjatë gjithë rrugëtimit të tij realist dhe imagjinar. Komunikimi me bustet e lulishteve të Vjenës, me faraonët brenda piramidave mijravjeçare apo me personazhin e veçantë Ahmed, në mesin e ballit të të cilit ndodhej një njollë e errët, ku dukeshin mëkatet njerëzore, shfaqet si asociacion në strukturimin e ngjarjes. Fate Velaj ky mjeshtër i fjalës dhe narratives që është edhe vetë heroi i vërtetë shpirtëror i romanit të tij `NILKON` i cili synon të lidhë urat mes popujve, vjen në sytë e lexuesit shqiptar me një kryevepër artistike dhe unë jam mëse e bindur se ky roman, do të jetë edhe risia e një literature të re, jo vetëm në atdheun e autorit, por edhe më larg akoma, në gjuhë të tjera dhe veçanërisht në vendet arabe ku së shpejti pritet që libri të botohet.

E falenderojme autoren Violeta ALLMUÇA qe e ndau shkrimin e saj me lexuesit e Diellit