Arben Iliazi/

Ditëlindja e shkrimtarit dhe dramaturgut të njohur.

Profesor Stefan Çapaliku, më 10 mars, mbushi gjashtë dekada. “Nuk e mora vesh si u gdhiva 60 vjeç – na tha kur pimë kafen. Po ju pse çuditeni? Ç’janë 60 vjet para Mafuzalemit biblik, që jetoi nëntë shekuj?”.

Çapaliku ka qenë gjithmonë dhe mbetet një shpirt i trazuar shkodre, që gjithmonë ka nevojë për jugun e kthjellët, nga rrjedh origjina e tij mëmësore. Kam pasur fatin e mirë të jem shok e mik i ngushtë i tij për më shumë se 40 vjet, qysh në vitin 1984, kur filluam studimet në fakultetin e Filologjisë, Tiranë. Në kohën studentore ai ishte një shpirt i lirë, që nuk i pëlqenin kornizat dhe standartet. Madje shumë herë ne, shokët e tij të kursit të gjuhë-letërsisë, çuditeshim se si kishte shpëtuar pa privacione, pasi nuk linte rast pa hedhur ndonjë romuz kundër regjimit dhe funksionarëve të lartë. Pas përfundimit të studimeve Stefani ndoqi për disa vite karrierrën akademike, si lektor universiteti dhe si studiues në fusha të ndryshme të artit, por kurrë nuk e la pas dore letërsinë, duke botuar libra me poezi, tregime, drama e romane. Zhvendosja nga Shkodra në Tiranë dhe emërimi si Drejtor i Drejtorisë së Librit në Ministrinë e Kulturës, më pas pedagog universiteti e studiues në Qendrën e Studimit Të Artit, shënojnë një rrotullim të plotë të fatit të tij si shkrimtar e studiues. Si njeri i pasionit dhe i këmbënguljes, lulëzuan shumë degë të talentit të tij, duke dhënë fruta të bollshme. Çapaliku u takon atyre intelektualëve që mbartin me vete tharmin e artit të gjithanshëm. Ylli i fatit i ka dhënë atij vec talentit të spikatur, intelektin e mprehtë, ndjenjat mjaft të holla, këmbënguljen dhe durimin, mirësjelljen, fisnikërinë, principialitetin dhe konsekuencën krijuese, që te shumë shkrimtarë nuk përputhen as me talentin, as me veprën.

Mendimet e tij zbresin poshtë të fuqishme e të shpejta si rrufe nga një qiell gjenialiteti, kanë sedër të madhe për t’u lidhur me të tjerat; kaosi i magjishëm i tyre i reziston cdo lloj bashkimi e kombinimi me të tjerët.

Stefan Çapaliku është sot një personalitet i spikatur i letrave shqipe, një ndër shkrimtarët më origjinalë, prozator, poet, dramaturg dhe regjisor.

Krijimtaria e tij, e cila përfshin romane, tregime, drama, poezi, libra eseistikë e studimorë, është përkthyer në shumë gjuhë, përfshirë anglisht, gjermanisht, frëngjisht, italisht, polonisht, rumanisht, turqisht dhe maqedonisht, duke e pozicionuar atë si një nga përfaqësuesit e letërsisë shqipe në arenën ndërkombëtare. Ndër veprat e tij më të njohura janë “Secili çmendet simbas mënyrës së vet”, “Mbyllur për pushime”, “Tregimet e tranzicionit”, “Danimarka, toka jonë”, “Një ëngjëll veshë me frak”, “Albumi i thashethemeve”, Saga e Sarajevës etj.

Poezitë, tregimet, romanet dhe dramat e Çapalikut kanë qenë nga befasitë letrare më të shënuara të periudhës së tranzicionit në Shqipëri. Vepra e tij është një pasqyrë e realitetit shqiptar postkomunist, duke trajtuar me ndjeshmëri temën e kërkimit të identitetit dhe perceptimit të realitetit. Poezia dhe proza e tij vijnë të ndjeshme, me një larmi e gjallëri që e kanë vetëm grafikat mjeshtërore. Në poezi Çapaliku kërkon të gjejë një këndvështrim më të përshtatshëm se ajo e traditës, ku drita e dritëhija gërshetohen në mënyrë të ndrësjelltë. Nuk i pëlqejnë përsëritjet. Poeti hedh në vargje a në prozë përvojën e tij estetike, ku emocioni i pastër. përmes përvojave absolute, krijon diskurse estetike pasionante.

Në dramat dhe komeditë e tij të shumta, përgjithësisht alternative, ndihet sensibiliteti i epokës. Veprat dramatike, përmes një rrëfimi jolinear, shpesh herë mes skena që përbëhen nga disa veprime dhe dialogë të çrregullt, e kanë bërë spektatorin të gjendet para situatsh suspense, duke provokuar me një seri gjendjesh emocionale të panjohura më parë në dramaturgjinë shqipe.

Te arti i tij në prozë hasim tipare të ekzistencializmit në përshkrimin që u bën elementëve të natyrës dhe funksionit përqasës të këtij përshkrimi në gjendjen shpirtërore të personazheve. Autori përpiqet të krijojë një mjedis: epokën kur zhvillohen ngjarjet, vendet, detaje të ndryshme që i japin mish e gjak strukturës së zhveshur narrative, duke kaluar nga strukturat semio-narrative te ato diskursive. Në romanet e tij nuk kemi struktura të përgjithshme, kolektive, të karaktareit logjiko-antropologjik. Kështu ai ndërton një ligjërim në nivelet më të larta të rrugëtimit gjenerativ, me aftësinë për të vendosur logjikisht, sipas marrëdhënieve të kundërvënies dhe të kontradiktës, struktura të mëdha antropologjike.

Narracioni i Çapalikut rreh më shumë në situatën pragmatike të prodhimit të diskursit. Po të ndjekësh prozën e Çapalikut është e pamundur të mos kapësh një temp që të krijon ndjesinë e një rrjedhe njerëzish në lëvizje. Janë një mori personazhesh që lëvizin poshtë e përpjetë në realitetin Çapaliku. Në botën e prozës së tij ka shumë fate njerëzore, ngërthyer në një mori linjash e minilinjash dhe informacion, një pjesë e të cilit mbartet nga një roman te tjetri, i duke të krijuar efektin e një filmi serial.

Personazhet duket sikur janë pjesë e një skene filmike, ndërsa teknikat rrëfyese janë të thjeshta, nuk kanë komplikime të errësimit, apo të moskuptimit, që vijnë nga meditimi i gjatë, i stërholluar, i vështirë për t’u ndjekur.

Edhe studimet e tij përbëjnë një rast paradigmatik, si në fushën e estetikës dhe eseistikës, ashtu dhe në promovimin e restaurimit të kujtesës dhe rifunksionalizimin e arkivave kulturore shqiptare.

Akademiku Stefan Çapaliku, drejtor i QSA-së, së bashku me stafin e tij, ka një kontribut sistematik në krijimin e Qendrës së Dokumentacionit Artistik; i bibliografisë retrospektive e studimeve mbi artin shqiptar, i enciklopedisë së artit shqiptar, historitë e fushave specifike të artit.

Çapaliku ka ende shumë për t’i dhënë kulturës dhe artit shqiptar. Angzhimi intelektual, idetë dhe energjia e tij krijuese janë të pashtershme. Gjithashtu Stefan Çapaliku vazhdon të japë një kontribut të shkëlqyer në mbajtjen gjallë të kujtesës së qytetit të tij, Shkodrës, si dhe të frymës së re estetike.

Jetë të gjatë e të sukseshme, miku ynë i nderuar!

BIOGRAFIA

Stefan Çapaliku është prozator, poet, studiues, dramaturg dhe regjisor. Ka doktoruar për letërsi dhe ka punuar si profesor në Universitetin e Shkodrës, pastaj në Universitetin e Tiranës, ndërsa nga viti 2005 punon si studiues në Akademinë e Studimeve Albanologjike.

Nga viti 2022, është anëtar i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë. Krijimtaria e tij është përkthyer në shumë gjuhë, si: anglisht, gjermanisht, italisht, frëngjisht, polonisht, turqisht, rumanisht, serbisht, maqedonisht etj. Ndër veprat më të njohura të tij janë: “Secili çmendet simbas mënyrës së vet”, “Mbyllur për pushime”, “Allegretto Albania”, “Danimarka, toka jonë” etj.

Stefan Çapaliku lindi në Shkodër, në 10 mars 1965. Ai u diplomua për gjuhë dhe letërsi shqipe në Universitetin e Tiranës në 1988 dhe pasoi me studime të mëtejshme në Itali, Republikën Çeke dhe Angli.

Në vitin 1996 mbrojti doktoraturën në Universitetin e Tiranës. Nga viti 1993 deri në vitin 1998 ka qenë shefi i Departamentit të Letërsisë në Universitetin e Shkodrës. Nga viti 1998 deri në 2005 ishte drejtor në Ministrinë e Kulturës për politikat mbi librin dhe bibliotekat. Që nga viti 2005 ai punon si studiues në Akademinë e Studimeve Shqiptare dhe ka qenë profesor i estetikës në Universitetin e Arteve në Tiranë. Në vitet 2007-2008, ai u emërua si Profesor Titullar i Historisë së Letërsisë dhe Qytetërimit Shqiptar në Katedrën e Albanologjisë të Fakultetit Filologjik pranë Universitetit të Beogradit.

Dramat e tij janë interpretuar në disa festivale ndërkombëtare të teatrit, ku atij i janë dhënë çmime kombëtare dhe ndërkombëtare. Stefan Çapaliku është shpallur nga Ministria e Kulturës dhe organizata të tjera si dramaturgu më i mirë për vitet: 1995, 2003, 2007, 2012, 2016. Është edhe regjisor teatri e filmi.Ai prezanton letërsinë e sotme shqipe në “Histoire de la literature europeenne” CNRS Editions, Paris 2021. Disa nga veprat e të tij në poezi, prozë, drama dhe ese janë përkthyer në anglisht, gjermanisht, frëngjisht, italisht, rumanisht, polonisht, bullgarisht, serbisht, maqedonisht dhe turqisht.

Në vitin 2021 Stefan Çapaliku u zgjodh anëtar i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë. Më 2024 u emërua drejtor i Qendrës së Studimit të Arteve.

Veprat e tij janë shfaqur në disa festivale ndërkombëtare të teatrit, ku ai është nderuar me çmime kombëtare dhe ndërkombëtare. Pjesë nga veprat e tij në poezi, prozë, dramë dhe ese janë përkthyer në anglisht, gjermanisht, frëngjisht, italisht, rumanisht, polonisht, bullgarisht, serbisht, maqedonisht dhe turqisht. Ai është i nominuar për çmimin “Europa Prize of Theater for the New Theater Realities” (Çmimi Evropian për Teatrin e Ri). Si dramaturg u nderua me çmimin e autorit më të mirë shqiptar në vitet: 1995, 2003, 2007, 2012, 2016. Krahas studimeve në fushën e estetikës dhe publicistikës, ka shkruar edhe disa libra, të cilët janë vlerësuar: “Secili çmendet simbas mënyrës së vet” është një triologji e suksesshme. “Tregimet e tranzicionit” është një tjetër përmbledhje e botuar së fundi. Po ashtu, janë edhe disa monografi të natyrës studimore për Serafin Fankun, Tef Palushin, Fisthën etj. Vepra e tij është botuar në disa gjuhë të huaja, si italisht, frëngjisht, anglisht, greqisht, serbisht, etj.

Kosta Nake/

Kur lexon Lazgushin, natyrshëm mund të mendosh se poezia ka lindur atë mbrëmje të bukur, kur për minuta e minuta që fluturuan pa u ndier, njeriu u bë me krahë shpirti dhe iu afrua qiellit të kthjellët duke kaluar doganën e hënës dhe duke u futur në shoqërinë e yjeve të panumërt. Me siguri, kundruesi i radhës ka patur njohuri për filozofin gjerman Imanuel Kant që thonte: “E gjithë dija jonë fillon me shqisat, vazhdon pastaj tek kuptimi dhe mbaron me arsyen.”

Lazgushi shtyu mënjanë hënën, e mori me të mirë diellin duke e përfshirë në bashkësi kur shkruan “çduket yll’ i ditës” (f.87) për të shkuar më tej, tek yjet. Si poet i rritur buzë liqerit, ai krijoi një marrëdhënie të veçantë me qiellin e spërkatur me yje që u kthye në një brumë poetik për magjen e imagjinatës, ia mbushi shpirtin me frymëzim, ia mori me vete mendjen në shtigjet e kureshtjes, i dha krejt trupit të tij një përmbushje të thellë. Spektakli qiellor shërbeu si një skenë e hapur madhështore për një njeri të miredukuar që u përpoq të gjejë dhe të kuptojë vendin e vet në univers.

Qielli kundrohej prej poetit së pari në rrafshin teologjik, prandaj ajri, era dhe qielli ishin hyjnorë. Në anglisht ekziston dallimi i qiellit si fenomen fizik (sky) nga qielli si koncept fetar (heaven), kurse në shqip ky dallim është bërë nganjëherë me dyshen qiell – allah. Një qasje e tillë demonstrohet që në parafjalën poetike “Zog i qiejve” të krejt vëllimit, ku zogu bëhet shembëllim i poetit me deklarimin: “Prit-e, prit! Se po t’afrohet Zog i Qiejve, o Zot!” (f.17)

Kjo do të finalizohet me ciklin e posaçëm “Vallja e përjetësisë”, një lirishtë ku hedh valle besimi te Zoti dhe raporti i njeriut me të, ku qenia “merr dhe jep që Lart.” (f.113)

Koncepti fetar për qiellin pranon edhe shoqërimin me konceptin shkencor, kur, pasi ka deklaruar “Një yll përjetësie u ndez në shpirtin tim” (f.85) dhe ka sqaruar se “Ësht’ yll i dashurisë q’u ndez në shpirtin tim”, poeti i pyet: “Pse nuk ndaloni haj! rrotullimin tuaj!” Tek poezia “Vallja e yjve” ideja e lëvizjes rimerret duke lexuar edhe nëntekstin për marrëdhëniet njerëzore:

“…kurrë nuku mund

Ylli yllin që ta kapë,

Rrotull qiejve pa fund

Venë-e-vinë-e-venë prapë.”(f.107)

Mjaft interesant është krahasimi i yjeve me thëngjijtë e ndezur që pasohet me përfundimin befasues “prej mosgjëje zunë fill.” (po aty)

Është një marrëdhënie që ka filluar në agimin e qytetërimit, me hamendësime dhe përpjekje për të deshifruar misteret e largëta, vazhdon sot dhe do mbetet shteg i hapur edhe për të ardhmen, sepse përmasat e qiellit janë të papërfytyrueshme dhe të papushtueshme “në lartësirën e pamatë” (f.22), “nëpër qjell që s’ka mbarim/ as fillim, as fund, as anë” (f.108), ato do të mbeten vetëm gërvishtje të vogla shkencore dhe zbulime periferike që më shumë soditen dhe më pak nënshtrohen. Platoni dhe Aristoteli panë te yjet dëshminë e hyjnores që kapet me sy, manifestimin fizik të formave ideale dhe rregullit natyror. Yllësitë kanë qenë vazhdimisht objekte vëzhgimi, mjete të njësimit të kohës dhe burim i miteve e legjendave duke u kthyer në një thesar të çmuar. Në letërsi dhe arte yjet u kthyen në përfaqësues të shpresës, gëzimit, mbrojtjes, udhërrëfyesit dhe fatit dhe simbole të mrekullimit e frymëzimit, ushqyer nga mitet dhe legjendat, ata kanë çuar në shprehje dëshirash “me yje që bien”, apo “që zbret prej lartësije…dhe hyn në zemrën time” (f.23), te besimet popullore mbi fuqinë magjike, kurse njëri prej tyre, Ylli Polar, ka shërbyer si pikë orientimi për udhëtimet e largëta.

Me vëllimin poetik “Vallja e yjve” botuar një shekull më parë, Lazgush Poradeci bëhet eksploruesi i parë shqiptar i letrave që fjalë “liri” e kërkoi në qiell. Filozofia e qiellit kthehet në filozofinë e vetvetes sepse të dyja trupëzohen fizikisht dhe artistikisht me një densitet të madh fillim e mbarim vëllimit. Poeti ishte i detyruar të shihte qiellin, kudo ku ndodhej, edhe kur shëtiste pa qëllim bregut të liqerit, edhe kur e përfytyronte veten pranë detit të largët i cili, në këtë vëllim, e ka zhvendosur liqerin në vendin e dytë, ai është mjaft i pranishëm si një ekuivalentim i madhështores së qiellit në ngjyrë dhe në përmasa. Lazgushi e donte qiellin, trembej prej tij deri në “llaftari”, por edhe emocionohej pafundësisht. Qielli nuk ishte thjesht një qenie që mund të kufizohej në kufijtë e shtrënguar të reve, shiut, mjegullës, krijesave dhe objekteve fluturuese; ai ishte diçka që nuk mund të përkufizohej, diçka që nuk pranonte të formësohej sipas imazheve tokësore.

Duke ecur në vazhdën e trashëgimisë botërore, poeti i zbret yjet nga qielli në tokë në trajtë simbolesh, krahasimesh dhe metaforash dhe i organizon në vallen tokësore. Kur flasim për valle, karakteristika kryesore identifikuese e tyre është lëvizja, mjaftojnë dy vetë për të kërcyer, pastaj kërcimi kulmon te legjenda e atij trimit që e hodhi vallen e fundit të jetës i vetëm mbi një tepsi.

“Urdhëroj i Madhi Zot:

Zu ndrin yll’ i Shqipërisë.” (f.44)

Në këtë rast metafora mban brenda fatin e mirë të atdheut.

Ylli mund të përdoret si simbol i rinisë “Djalëri, heu, yll i ri!” (f.45) ose i së dashurës “Porsi një yll i perënduar më pate humbur gjith më larg” (f.99); mund të zbresë mbi ballin e dikujt për ta veçuar për trimërinë, metaforë e përdorur gjerësisht në rrëfenjat popullore; mund të bëhen simbol i bukurisë femërore “ndezur yll’ i ballit si yll shenjtërije” (f.62); mund të përshkojë udhëtimin krahasim – metaforë – paralelizëm figurativ:

“Syt’ e saj q’u mavijuan,

Jan’ yjt e qiellit të venitur.” (f.50)

“Syt’ e tu vetëtimtarët ndezin yj mbi valë detesh” (f.83)

Ndodh edhe lëvizja në kah të kundër, kur toka kthehet në furnitore për qiellin:

“Pa del në qjell një yll me dritë/ prejt shpirtit tim…” (f.90)

(Vëllimi poetik “Vallja e yjve” (1933) i Lazgush Poradecit, Vepra 1, Poezia, Tiranë 2009)

Me rastin e 100 vjetorit të vdekjes.

Dr. Nikollë Loka/

Sundimi pesëshekullor osman dhe padituria ishin dy të këqijat e mëdha, që e kishin gozhduar shoqërinë shqiptare dhe nuk po e linin të ecte përpara me ritme më të shpejta. Në prag të zgjimit kombëtar shqiptar, të njohur si Rilindja Kombëtare, shoqëria  shqiptare ishte e fragmentuar dhe e përçarë. Por në këtë periudhë, në shoqërinë shqiptare po ndodhnin ndryshime. Elita myslimane, e cila kishte përfituar privilegje nga regjimi i Abdyl Hamidit II, në këmbim të besnikërisë së saj, u zëvendësua nga një elitë e re intelektuale-nacionaliste shqiptare gjithpërfshirëse me myslimanë, ortodoksë dhe katolikë, cila bëri thirrje për reforma në dobi të të gjithë shqiptarëve. 

Çështja shqiptare në fillim të shekullit XX po hynte në një fazë kritike dhe me pasoja të rënda për të ardhmen. Elitat shqiptare e dinin mirë faktin se emancipimi kulturor në shkallë të gjerë mund të arrihej vetëm pas zhvillimit të sferës publike dhe strukturave të shoqërisë civile, me themelimin e shoqatave atdhetare dhe kulturore. Gjatë viteve 1896-1905, përfaqësues të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare parashtruan si kërkesa të ngutshme “njohjen e kombësisë shqiptare dhe çështjen e shkollave shqipe”, “bashkimin e tokave shqiptare në një vilajet të vetëm”, madje kërkuan edhe formimin e një Shqipërie autonome.  Ata themeluan shoqërinë e fshehtë “Për lirinë e Shqipërisë”, në të cilën bënte pjesë edhe Bajram Curri, i cili në zbatim të programit të kësaj shoqërie u angazhua për hapjen e degëve të saj në qytetet e Kosovës. Në një raport të Konsullatës austo-hungareze në Shkup shkruhet se “nismëtar për kërkesën e përdorimit të gjuhës shqipe në shkollë ishte shoqata “Për Lirinë e Shqipërisë” dhe sidomos degët e saj në Selanik e Manastir, të cilat me shumë energji dhe shumë zotësi kanë filluar përhapjen e idesë kombëtare. Sukses kishin arritur në Gjakovë, ku u formua një degë e shoqërisë dhe kishte shumë anëtarë, ndër të cilët edhe bejlerë me rëndësi”. Si më kryesori ndër ta përmendet Bajram Curri, i cili ndonëse vetë nuk kishte shkollë, u përfshi në Lëvizjen Kombëtare Shqipe që ishte para së gjithash një lëvizje intelektuale. Rasti i tij është unik, sepse edhe pa qenë vetë i shkolluar, ai u bë njëri ndër mbrojtësit dhe kontribuesit më të mëdhenj për zhvillimin e arsimit shqip dhe hapjen e shkollave shqipe.  

Pas revolucionit xhonturk, në themel të politikës nacionale xhonturke u vu doktrina e osmanizmit që i shpallte të gjithë shtetasit e Perandorisë “osmanllinj” dhe “të barabartë para ligjit”. Me këtë rast u lejua ngritja e klubeve kulturore dhe hapja e shkollave në gjuhët e kombësive të ndryshme. Në Shqipëri u hapën shumë klube kulturore dhe lëvizja për shkollën shqipe u shtri në të gjithë vendin. Sidoqoftë,  themelimi i klubeve shqiptare në veri të vendit  ishte i vështirë. Njerëzit ishin të prapambetur dhe fanatikë. Kishte ende persona që besonin se kushtetuta ishte bid’at (risi kundër ligjit fetar). Por edhe në veri kishin depërtuar idetë kombëtare. Ndryshe nga qytetet e tjera veriore, në Shkup vepronte klubi i rëndësishëm “Bashkimi”, ku Bajram Curri ishte nënkryetar dhe u angazhua për hapjen e degëve të tij ose klubeve të reja në Kosovë. Me nismën e tij, në vitin 1909, u formua klubi “Bashkimi” në Gjakovë. Konsulli austro-hungarez në Prizren vinte në dukje se “Gjakova, një nga qytetet e zonës së tij konsullore, ishte më përpara në pikëpamje të nivelit të ndërgjegjësimit kombëtar, çka rezultoi me formimin e klubit shqiptar”. Sipas shtypit të kohës, “rol të rëndësishëm në përhapjen e ideve atdhetare në atë qytet kishte Bajram Curri i cili, me gjithë zember për me pa amën Shqypëni një or ma shpejt të shëndritun e të qytetnuet”. Shembulli i Gjakovës u ndoq edhe nga qytete të tjera.  Në bashkëpunim me Hasan Prishtinën dhe Nexhip Dragën, Bajram Curri u angazhua për hapjen e klubeve shqiptare në Prishtinë, Pejë, Prizren, Mitrovicë, Gjlan, si dhe degëve të tyre në Ferizaj, Kaçanik, Podujevë, Drenicë etj. 

Me hapjen e Normales së Elbasanit,në vitin 1909,  Bajram Curri pati një rol të rëndësishëm në arsimimin e të rinjve veriorë, duke i ndihmuar ata që të ndjekin shkollën e të bëheshin mësues e më pas të përhapnin dijen në zonat e tyre. Si atdhetar me ndikim, ai nxiti dhe ndihmoi dërgimin e të rinjve nga Kosova në Normalen e Elbasanit. Për shumë nxënës të zonave veriore, mungesa e mjeteve financiare ishte një pengesë e madhe për të ndjekur studimet, prandaj ai ndihmoi me mjete financiare dhe mbështetje politike për të lehtësuar udhëtimin dhe qëndrimin e tyre në Elbasan. Në  vitin 1910 me ndihmën e pakursyer të tij dhe të Bedri Pejanit në Normalen e Elbasanit vazhduan studimet 19 shkollarë nga Kosova. 

Një angazhim tjetër i Bajram Currit ishte hapja e shkollave shqipe në Gjakovë dhe në fshatrat përreth qysh në vitin 1911. Gazeta “Shkupi”, e vitit 1911, në artikullin “Bajram be Curri dhe shkollat shqipe”, ndër të tjera, shkruan:”Në saje të ndihmës morale të Bajram begut në Gjakovë, mendojmë se brenda nji kohe të shkurtë, me leje të shtetit  do të hapim shkollat shqipe si në Gjakovë, ashtu edhe në fshatra të Gjakovës”.

Pas kryengritjes shqiptare të vitit 1912 dhe marrëveshjes së arritur me autoritetet osmane, më në fund ishte bërë e mundur të hiqen kufizimet në lidhje me hapjen e shkollave shqipe. Por në atë kohë filluan Luftërat Ballkanike dhe territoret shqiptare u pushtuan nga ushtritë e aleatëve ballkanikë, që i mbyllën shkollat shqipe. 

Lufta e Parë Botërore krijoi kushte të favorshme për ngritjen e shkollave të reja shqipe në Gjakovë dhe në viset e të tjera të Kosovës. Pas depërtimit të ushtrisë austro-hungareze drejt jugut, ushtritë serbo-malazeze u detyruan ta Kosovën. Kësisoj, me nismën e Bajram Currit, u hap në Gjakovë shkolla shqipe. Sipas njërit nga mësuesit e parë të kësaj shkolle, Qazim Bakallit, “një grup mësuesish, kryesisht, gjakovarë, shumica bashkëpunëtorë të Bajram Currit, u mblodhën në shtëpinë e Niman Ferizit dhe vendosën ta shfrytëzojnë rastin e përshtatshëm për ta hapur shkollën shqipe në Gjakovë. Aty u miratua vendimi edhe për themelimin e Bashkisë së vendit me nëpunës shqiptarë dhe me administratë në gjuhën shqipe”. Shkolla menjëherë ia filloi punës në ndërtesën e mejtepit ruzhdije. Mësuesit punonin pa pagesë, pasi qëllim të vetëm kishin shkollimin sa më të shpejt të të rinjve në gjuhën shqipe, përgatitjën e tyre për të punuar në administratën e vendit dhe për t’u aftësuar në ndjekjen e shkollimit të mëtejshëm. Shkolla fillore e Gjakovës ishte gjashtëklasëshe dhe në mungesë të arsimit të mesëm shqip, do të siguronte kuadro për administratën e re në gjuhën shqipe.  

Pas mbarimit të Luftës së Parë Botërore, në  vitin1918, u mbyllën të gjitha shkollat shqipe në Kosovë. Gati të gjithë mësuesit atdhetarë gjakovarë kaluan në shtetin shqiptar, ku dhanë ndihmësë të madhe në zhvillimin e arsimit shqip. Një pjesë e tyre, me qëllim që t’u ndihmonin të rinjëve kosovarë, u ndalën në kufi me Kosovën, në Malësinë e Gjakovës dhe në Has. Me 17 tetor 1922, u themelua shkolla e parë shqipe në lagjen Dojan të fshatit Bujan,  nën përkujdesjen e Bajram Currit dhe shokëve të tij. Pas shkollës së Bujanit u hapën shkollat në Gash, Bytyç, Degë, Dragobi etj. Kontribut për shkollimin e të rinjve shqiptarë nga Kosova dha edhe shkolla fillore e Krumës, e cila për herë të parë u hap në vitin 1913 për t’u mbyllur përkohësisht në vitin 1918 deri më 1921, për t’u rihapur më 12 tetor 1922 me kërkesë të Bajram Currit. Në vitin shkollor 1922-1923, kjo shkollë numëronte 30 nxënës, prej të cilëve 18 ishin nga Kosova. Shkolla e Krumës në vitin 1923 shënoi dy hapa të rëndësishëm të zhvillimit arsimor: 1. Krijimin e Shoqërisë arsimore  “Shkëlzeni”  dhe 2. Hapja e shkollës së mbrëmjes për të rinj e të rritur, ku numri më i madh ishte i shqiptarëve nga Kosova të strehuar në Shqipëri. Përfshirja e të rriturve në shkollat e mbrëmjes, në radhë të pare, u mundësoi shqiptarëve të shpërngulur që të gjenin më lehtë punë në institucionet shtetërore dhe i ndihmoi angazhimin e tyre në jetën tregtare. Bashkë me Hasan Prishtinën dhe Azem Galicën, Bajram Curri ishte nismëtar për hapjen e shkollës shqipe në Golaj të Hasit, ku mësuan shumë luftëtarë të çetave antiserbe dhe fëmijët e tyre. Hapja e Internatit “Kosova” (shkollë me konvikt) për nxënësit kosovarë këndej kufirit ishte përpjekje për ta sfiduar realitetin dhe për të dëshmuar se shqiptarët nuk mund t’i ndajnë coptimet artificiale. Misionarët që do ta mbanin zgjuar ëndrrën ishin fëmijët, në stinën e tyre të djalërisë së hershme. Ishte vazhdimi i luftës me mjete të tjera me po ata udhëheqës, Hasan Prishtinën dhe Bajram Currin, nismëtarë të arsimit shqip në këto treva.

Pas Kongresit të Lushnjës, kur shteti shqiptar filloi të funksiononte, Bajram Curri, krahas të tjerave, u angazhua në zhvillimin e arsimit laik dhe kombëtar. Ai ishte një nga përkrahësit kryesorë të qeverisë demokratike të Fan Nolit, e cila e vendosi arsimin si një nga prioritetet kryesore. Noli kishte premtuar se do të kishte në përbërje të kabinetit të tij dhe dikasterin e arsimit, por vendi i ministrit për pak kohë mbeti bosh. Megjithatë, me 12 gusht 1924, u mblodh në Tiranë Kongresi Arsimor, ku Ministria e Arsimit nuk dërgoi përfaqësues dhe as përshëndetje. 

Bajram Curri pati një ndikim të madh në atë kongres. Ai e shihte arsimin si një faktor kyç për përparimin e kombit dhe për ruajtjen e pavarësisë së Shqipërisë, prandaj kishte kërkuar që Kongresi të vendoste masa konkrete për hapjen e më shumë shkollave në veri të Shqipërisë, një zonë ku arsimi ishte ende i pazhvilluar për shkak të kushteve të vështira dhe mungesës së mbështetjes shtetërore.  Në Kongres u zhvillua një debat rreth arsimit laik dhe atij fetar, saqë prej anës së mësuesve katolikë të prefekturës së Shkodrës, me nxitje dhe mbështetje të fuksionarëve fetarë dhe të disa qeveritarëve pati përpjekje për shpërndarjen e Kongresit. Ndue Paluca dhe Kol Margjini prej katolikëve e Xhevat Korça dhe Ismail Anamali prej myslimanëve, u larguan nga salla. Në ato kushte,  Kongresi u vu në rrezik për shkak të indiferencës së Ministrisë së Arsimit dhe të Qeverisë së kohës, që nuk ndërhyri në këtë debat, por thirri në polici organizatorët: Ahmet Gashin, Aleksandër Xhuvanin, Salih Ҫekën, Jani Mingën etj. Për këtë ngjarje, një grup delegatësh me në krye Ibrahim Fehmiun, vunë në dijeni ushtarakun dhe senatorin Bajram Curri, që ndëryri energjikisht për mbylljen e këtij incidenti. “Ai erdhi vetë në Kongres,- thotë profesor Ahmet Gashi, – na përgëzoi për punën tonë dhe na dha zemër për të vazhduar më tej e bëri një fotografi bashkë me kongresistët”. 

Vendimet e Kongresit të Tretë Arsimor për unifikimin e shkollës shqipe në të gjithë vendin si shkollë shtetërore dhe laike u pritën me entusiazëm nga shtersat përparimtare të shoqërisë shqiptare. 

Bajram Curri ishte një patriot dhe vizionar, i cili e kuptoi se e ardhmja e Shqipërisë varej nga arsimimi i brezave të rinj. Për këtë arsye, ai i ndihmoi të rinjtë shqiptarë jo vetëm brenda vendit, por edhe jashtë tij për të studiuar jashtë shtetit, në vende me arsim të zhvilluar. Përmes ndihmës së tij, shumë të rinj u shkolluan e pastaj u kthyen në Shqipëri e u bënë mësues, intelektualë dhe shtetarë, duke dhënë kontributin e tyre për vendin, siç ishte rasti me Rexhep Krasniqin, Xhevat Korçën etj.  Si një personalitet i shquar jo vetëm në fushën e luftës për pavarësi dhe çlirim kombëtar, por i edhe si bashkëpunëtor me atdhetarë idealistë e të shkolluar shqiptarë, Bajram Curri ndau me ta të njëjtin ideal, realizimin e aspiratave kombëtare dhe zhvillimin e modernizimin e shoqërisë shqiptare. 

Behar Gjoka/

Përmbledhja me poezi, Albumi i Nolit ose Mall e brengë, siç e përcaktoi Kuteli, në vitin 1943, kur e botoi poezinë e autorit, pra “veprën ëndërrore”, simbas formulimit të Konicës mbi krijimtarinë autoriale, përfaqëson pasqyrën e verbit poetik, të këtij mjeshtri të fjalës, i cili shkroi dhe na la poezi që e pasurojnë pentagrimin estetik të letrave shqipe. Shfletimi i poezive të poetit vullkanik (një term i Kutelit), që madje në tanësinë e vetë sendërgjon poezinë tingullore/ritmike, vetiu na sjellë në mendje sugjerimin e Harlod Bloom, teksa shprehet: …poezia është një thirrje profetike që meriton pa diskutim kurorën e letërsisë imagjinare.. (2008: 69), madje pavarësisht ngjyresave personale dhe toneve kushtruese, që përgjithësisht përçon materia letrare e librit me poezi të Nolit, kësaj figure me shumëplanësi, kontributesh dhe veprash, për atdheun, kombin, kulurën dhe letërsinë shqipe. Megjithatë, kundruar në distancë kohore, madje edhe të konteksteve të leximit dhe interpretimit, tashmë ama poetike e F. S. Nolit, mund të zbulohet dhe kundrohet në brendësinë e ligjërimit, nëse e vendosim në marrëdhënie me semantikën dhe shprehësinë që bart, varësisht disa aspekteve:

I – Rileximi si shkas imediat me hetu vatrat e larmisë ligjërimore

II – Premisa për kalimin e poezisë shqipe, nga lëvrimi klasik në ligjëratën moderne

III – Poezia melodike dhe ritmike noliane

IV – Gjurmë të poetikës autoriale

V – Atmosfera poetike e kohës së shfaqjes së Nolit si poet

I – Rileximi si shkas imediat me hetu vatrat e larmisë ligjërimore

Letërsia, në përgjithësi dhe, veçmas poezia, si perëndeshë e artit të fjalës, zbulohet dhe ridemensionohet pas secilit lexim, e sidomos të rileximeve të pandërprera, ky i fundit, parë si proces i domosdoshëm nga dija letrare, si një akt përlindës i vatrave të shumëngjyrta të teksteve letrare, pra edhe të peozisë së Nolit. Në procesin e rileximit, pamëdyshje ka vlerë sugjerimi i C. Klark, kur në mes të tjerash, nënvizon: “Koha e veprave nuk është koha e kufizuar e të shkruarit, por koha e pafundme e të lexuarit: hapësira letrare është kujtesa e njerëzve.“ (2001: 63, tek libri Qytetërimi, Shtëpia e librit, Tiranë 2001.) Në këtë proces, të leximit dhe vlerësimit të krijimtarisë së shkrimtarit, gjithashtu nuk duhet harruar ideja e Friedrich Nietzsche: …dija jonë artistike në të vërtetë është iluzore, sepse si të tillë, nuk jemi identikë me qenien, që duke qenë krijues i vetëm dhe shikues i vetëm i kësaj komedie arti, krijon në të dhe gjen në të kënaqësi të përjetshme. (2001: 61, pohim i bërë në librin “Lindja e Tragjedisë”), që realisht na jep dorë me hy në marrëdhënie me atmosferën poetike të përmbledhjes Mall dhe brengë, e po kaq në shtegtimin e poetikës së librit, në kohë dhe hapësirë. Rileximi i materies poetike të librit Album, është një shkas tjetër, me shku më përtej leximit tematik, autobiografik dhe problemor, mënyra të verifikimit dhe interpetimit të pranishëm, por ndërkaq procesi rilexues, shërben si shtysë me u ndal te tekstet poetike, vetëm të materia letrare, si oaze të pasura shprehësie. Në këtë gjendje letrare të përveçme, të rileximit në distancë kohore dhe po kaq, në kontekste të tjera, kuptojmë:

– Se Mall dhe brengë, është model i lirikës së një spektri të gjerë, duke zënë fill qysh nga lirika politike, shoqërore, elegjiake, biblike, satirike, madje edhe intime, duke pasuruar kështu lirikën e poezisë shqipe.

– Dëshmi e unit poetik aktiv (të angazhuar), që madje shkon gjer në rebelizëm të pamëshirë, në hetimin e vesit dhe plagëve shpërfytyruese të genit arbnor.

– Materia poetike shqipton përmasat e poezisë ritmike, që shpesh zbret në tone kushtruese/luftarake, me gjasë e shkrimit poetik tingullor.

– Shprehësia poetike, shpalos një ekuilibër të pazakontë të mesazhit që shpallet hapur, me mënyrën ritmike të thënies, që dukshëm ridimensionon poezinë e vargjeve të matur, gjithsesi me anësim të beftë kah ligjërimi i poezisë së mendimit, gjë që shpaloset me ritmikë të brendshme dhe të jashtme, duke tonifikuar kështu poezinë melodike dhe me ritëm të theksuar.

II – Premisa për kalimin e poezisë shqipe, nga lëvrimi klasik në ligjëratën moderne

Substanca e gjerë poetike e vëllimit Mall dhe brengë, tashmë e parë në brendësinë e vetë, sidomos në skicimin dhe plasimin e shqetësimeve të atit shpirtëror dhe të njeriut të angazhuar, në trajtimin e problematikave të kohës, e lidhur ngushtë me shprehësinë, emocionale dhe melodike, përçon shenja letrare unike:

E para, materia letrare, e tanësisë dhe secilit tekst me poezi, shënon cakun më të ngritur të ligjërimit poetik, me vargëzim të matur, ku madje teksa ndeshesh me vrundullimën e vargjeve kushtruese, ke ndjesinë e një rimishërimi të lavrimit letrar, që më në fund i ka braktisur “liqenet e qeta” andërrimtare të romantikës së shekullit të 19 dhe troket në portat e jetës së njeriut të revoltuar ndaj padrejtësive, duke i shpallur dhe demaskuar pa hezitim ato. Prania e poezisë melodike, në një kuptim, e përafron me poezinë e Mjedjes, vetëm në aspektin e muzikalitetit, që të poezia e Nolit, vjen me vrundullima vullkanike, kurse ritmika e shtuar, e jashtme, por edhe e brendshme, tonet uluritëse të thënies, të problematikave të mprehta politiko-shoqërore, në një aspekt tjetër, natyrshëm e shpien nga poetika migjeniane, gjithsesi duke mbetur një ligjërim vetjak. Porse në të dyja rastet, pra të pranisë melodike, nuk është fjala këtu për pikëpërkime, por kryeisht për klimën e shkrimit të poezisë, në pjesën e parë të shekullit të XX, që pati shumë rryma, larmi ngjyrash dhe praktika shkrimi të poezisë.

E dyta, libri poetik Album, ndërkaq përfaqëson një premisë të beftë shkrimore, me gjasë një pikëtakim të poetikës së vargut të matur, me kahje të ligjërimit modern, pra të anësimit dhe hapësirës së poezisë së vjershërimit të lirë. Hetimi i kësaj situate, të pazakontë në lavrimin e poezisë, gjithsesi parashtrim i një hipoteze, deri në momentin e shkrimit të poezive nga autori, gjellon dhe shpirtëzohet në lexim, rilexim dhe interpretimin e teksteve me poezi, që trashëgojmë nga F. Noli. Megjithatë, në sugjerimin për ta parë si premisë, në mes dy poetikave të vargëzimit klasik dhe atij modern, realisht ka disa nuanca dhe shenja domethënëse, që e justifikojnë hedhjen e kësaj hipoteze, të qenësisë si premisë për kalimin e ligjëratës së poezisë shqipe, tashmë në poetikën e modernitetit:

– Anësimi i rrokshëm në hapësirën e teksteve, të ligjëratës poetike noliane nga mendimi, që madje shprehet hapur, pa kurrëfarë droje, gjithsesi pa e braktisur ndjenjën dhe emocionet, gjë që preket në pjesën dërrmuese të poezive të F. Nolit, që sendërtojnë një rebus poetik, të bashkëlidhjes së emocioneve me mendimin e drejtëpërdrejtë.

– Sendërgjimi i teksteve poetike, pra pjesa më e madhe e poezive të përmbledhjes Mall dhe brengë, edhe me një ritmikë befasisht të brendshme, tipar i poezisë moderne, por edhe me ritmikë të jashtme, që është më e thekur, gjë që tregon shenjat e ligjërimit tradicional, duke përvijuar kështu tipologjinë e poezisë unike.

– Shprehësia e tonifikimit të poezisë melodike, thellësisht tingullore dhe ritmike, brenda një vargu, që e buçet mendimin dhe emocionin, por edhe e shtrirë në tekstet e poezive, të librit Mall dhe brengë, si një tipar krejt vetjak, në shkrimin e poezisë në kohë dhe hapësirë, në letërsinë shqipe.

III – Poezia melodike dhe ritmike noliane

Hapësira tekstologjike e përmbledhjes Album, pjesa dërrmuese e poezive të autorit, krahas aspekteve formësuese që theksuam, është një vatër ligjërimore, ku sendërtohet poezia melodike dhe ritmike. Prania e shenjave të tilla, është vënë re qysh në vitin 1943, në parathënien përcjellëse të botimit të librit, M. Kuteli, kur analizonte poezinë Thomsoni edhe Kuçedra, në mes të tjerash shkruan:… ka sulm retorik dhe vargje që na japin, intuitivisht, përshtypjen e zhurmës së detit që rreh pa pushuar, me rreptësi, anët, ose si zhurma e bombardimit të një kështjelle. (1998: 10), gjë që vihet re edhe në poezi të tjera të Nolit, mbase në shumicën e tyre. Thurja e një poezie të tillë, ku ngjizet dhe shqiptohet linja melodike, përngjiturazi me të poetika ritmike, madje shpesh herë me tonet e trompetës luftarake, të cilat dinamizojnë shkallën emocionale dhe shprehëse poetike. Ngjyresa melodike/ritmike, e tingujve të fortë, shpesh tejet luftarak, shpalohet në disa mënyra:

A – Anësimi i shprehësisë së tanësisë së vargjeve poetike të përmbledhjes Mall e brengë, nga shkalla e ngritur emocionale, madje gjer në shpërthime bubullitëse dhe vullkanike, që kanë lidhje me tipin e un-it tepër aktiv, shpesh herë tepër zemërak. Shkalla e ngritur emocionale, ndërkaq përcillet me densitet figurimesh, të hartimit të poezive, pothuajse formaliste, në kuptimin e artikulimit melodik të gjendjeve, të cilat vijnë përmes rrokjeve dhe fjalëve ritmike, një tipar që bartet në gjithë poezinë e Nolit.

B – Një shenjë tingullore e dukshme, është edhe prania melodike/ritmike, midis vargjeve të ndryshëm, apo edhe të strofave. Kështu në strofën e parë të poezisë Hymni i Flamurit: O Flamur gjak, o flamur shkabë,/O vënd e vatr’ o nën’ e babë,/Lagur me lot, djegur me flagë,/Flamur i kuq, flamur i zi. (1998: 27), ku madje me kaq denduri figurash, e sidomos me praninë e ritmikës melodike, e apostrofimit dhe të rimës së puthur, në trevargëshin e parë, elementë të shprehësisë poetike, të cilat ndikojnë për të fanitur para lexuesit imazhin e flamurit. Situatë të qartë melodike, gjithsesi varësisht ritmikës së rrokshme, shpaloset edhe në vargjet e poezisë Rent, or Maratonomak: Rent, or rent, rent e u thuaj./Se u-çthur ordi e huaj,/Se betejën e fituam/Dhe qytetin e shpëtuam,/Rent, or rent,/Rent, or maratonomak! (1998: 54), ku duket qartësisht se melodia ritmike realizohet me anë të përsëritjes së fjalës –rent, që përsëritet pesë herë, në këtë strofë, plus një herë, në refrenin përmbyllës. Melodia tingullore, përcillet edhe përmes rimës së puthur të katër vargjeve të para të kësaj poezie, ritmike dhe melodike. Kurse, apostrofi thirrmor, Or Maratonomak, bashkë me epitetet karakterizuese, shpërndërrohet në një refren ritmik, melodik të toneve kushtruese, që bashkëshoqëron dhe formëson ritmikën e pazakontë të materies poetike.

C – Melodia ritmike, brenda vargut, ndërkohë përfaqëson mënyrën adekuate për sendërtimin e poezisë tingullore dhe ritmike noliane. Tipari stilistik, i tingëllimës brenda vargut, gjendet i shtrirë në shumicën e poezive të vëllimit Mall e brengë. Vëmë re se në dyvargëshin e poezisë Hymin i Flamurit: O Flamur gjak, o flamur shkabë, ku kemi të pranishëm përsëritjen e apostrofit: O Flamur, që vetiu e shton shprehësinë e vargut, por që ndërkaq pasohet nga theksi ritmik trokaik, tek fjalët –gjak, -shkabë. Në vargun tjetër: O vënd e vatr’ o nën’ e babë, ku melodia ritmike vjen kryesisht nga bartja e apostrofit, si dhe nga ritmi trokaik i tetërrokëshit. Ose në dyvargëshin e poezisë Thomnsoni dhe Kulçedra: Te Ura, te Ura,/Vraponi, o burra, kemi të shprehur melodinë brenda vargut, si përsëritje e frazës -Te Ura, si dhe bashkëtingëllimën midis dy vargjeve, nga prania e rrokjes –ra, në të dy vargjet. Në vargun e parë të poezisë Shën Pjetrri në Mangall: Fryn’ e çfryn veriu, melodika tingullore dhe ritmike përftohet nëpërmjet antinomisë –fryn dhe –çfyn, si dhe të përsëritjes së rrokjes –ry. Po ashtu, në vargun e parë të poezisë Marshi i Barabbajt: Allalla, o rezil e katil, allalla, ku ritmika melodike fitohet nga përsëritja e fjalës –allalla, dhe prania e gërmave –ll (4 herë), – l (2 herë). Kurse vargu: O i çgryer, i zhyer, i vyer për hu, tashmë e përçon gjendjen tingullore përmes aliteracionit, njëherit e paraprirë edhe nga pasthirrma. Në vargun e poezisë Syrgjyn-vdekur: Syrgjyn-gjallë e syrgjyn-vdekur, kemi të përftuar melodinë ritmike, brenda vargut, kryesisht nga përsëritja e fjalës –syrgjyn, me të gjithë tingujt përbërës. Teksti i poezisë Shpell’ e Dragobisë, është ilustrimi më i qartë i ritmikës melodike, që bart materia poetike, por që fiton peshë të pazakontë në vargjet: Dif dragonj i Dragobisë, ku aliteracioni e shqipton qartazi ritmikën melodike, të një mesazhi kushtrues/luftarak. Po ashtu, në vargun e parë të poezisë thelbësisht melodike: Rent, or Maratonomak: Rent, or rent, rent e u thuaj. , kemi të shpallur melodinë ritmike, brenda njësisë së një vargu, që plasohet nga përsëritja e fjalës –rent. Po te kjo poezi, ndeshim në ligjërimin e pazakontë: Gryka si gjyryk të çfryn, që e shqipton hapur dhe me vrundullimë, melodinë ritmike, me anë të përsëritjes së rrokjes –ry (3 herë), si dhe të tingullit –y (4 herë), që duket se përftojnë aliteracionin unik të poetikës noliane.

IV – Gjurmë të poetikës autoriale

Poezia e F. Nolit, e përmbledhur në librin Album, të përcjellur nga M. Kuteli me titullin Mall e brengë, në udhëtimin e gjatë për te lexuesi, ka dëshmuar ndikimin e vetë, që para së gjithash lidhet me endjen e një poetike vetjake, e një shenje të mëvetësishme autoriale, e cila gjendet brenda vargjeve të librit, si dhe në hapësirën e komunikimit me lexuesin. Në mes gjurmëve të poetikës noliane, do të veçoja:

Së pari: Komunikimi i hapur parak dhe, pa ekuivok, që gjendet në shtypin e kohës, kryekëput si një reagim i atypëratyshëm, në lidhje me ndodhitë për atdheun dhe jetën personale. Duke qenë reagime të menjëhershme, pashmangshëm vargjet dhe poezitë e autorit, e përçojnë përvojën dhe shenjën personale. Kjo formë e hapur komunikimi, unike në kumte, e përcjellur në shtypin e kohës, në gazeta dhe revista, është tipike për Nolin, ndonëse si praktikë komunikimi qe bërë e zakonshme në letërsinë shqipe, sidomos të asaj kohe, si dhe dëshmon ndikimin e menjëhershëm të poezisë së autorit.

Së dyti: Në vitin 1943, prej përkujdesjes së Dhimitër Paskos, u mblodhën dhe u sistemuan, madje edhe u botuan prej tij, shoqëruar me një parathënie të zgjeruar, të analizës së plotë të thënies dhe art’thënies, të vlerave të shumta estetike, të poezisë së autorit, ku përvijohen tiparet ma qenësore të shkrimit poetik nolian, në shumicën e treguesve shkrimor. Me botimin e vëllimit poetik Mall dhe brengë, tanimë krijohen mundësitë për të rrokur përmasat e poetit, pasi që zbuluar poezia e tij, botuar në shtypin e kohës, e veçmas të laryshisë poetike, që bart substanca letrare.

Së treti: Thelbi poetik personal, në të dyja gjendjet letrare, pra e komunikimit me poezi të veçanta në shtypin e kohës, por edhe me anë të librit Mall dhe brengë, ndërkaq ka mundësuar ngjizjen e një poezie, ku mesazhi dhe forma shprehëse, janë derdhur në një ekulibër unik, jo fort të zakontë në poezinë shqipe. Madje, nga rileximi i poezive, në distancë kohore, të vargjeve të larmisë, të leksikut të pasur, që përdoret gjerësisht, kam bindjen se Noli, varësisht poezive të kësaj përmbledhjeje, është edhe poet i formës, sepse në secilën poezi, zbulohet shkalla më e lartë e përkujdesjes për ta përcjellur te lexuesi, me një shkathtësi shprehëse, shpesh shpërthyese, sikur në një shpërthim vullkani.

Së katërti: Libri poetik Mall dhe brengë, për shkak të pranisë së plotë të vargëzimit me vargje të matura: tetë, dhjetë, trembëdhjetë, pesë, gjashtë, shtatërrokëshit, si dhe të mbizotërimit të strofës katërshe, kuaternës, të bind së është poet i vargjeve të matura, ndonëse tepër të nginjura me melodikë ritmike. Megjithatë, duke mbetur në natyrën e vargjeve të matura, në vjershërimin e Nolit, ndërkaq ndeshen disa nuanca, me gjasë disa pika këputje (ndërprerje, përthyerje), që kanë të bëjnë vetëm me artikulimin e melodisë ritmike dhe jo me thyerjen e vargut, një situatë tipike e poetikës së vargëzimit të lirë, të ndryshme nga poetët e mëparshëm, ku mbizotëron vjershërimi i matur, pa asnjë nuancë tjetër:

– Pika e këputjes në fillim, pra theksimi melodik ritmik, siç ngjet te poezia Thomnsoni dhe Kulçedra: Te Ura, te Ura,/Vraponi, o burra, të cilat realizohen me vargun gjashtërrokësh, por edhe të përsëritjes së rrokjes –ra, katër here në të dy vargjet, për të vijuar shkrimin e poezisë me katër vargje të tjera, me trembëdhjetërrokësh.

– Pika e këputjes (ndërprerja, përthyerja), gjithnjë e vendosur në fund të strofës, që madje është më e përhapur në poezishkrimin e autorit, ndërkaq mundëson shprehjen e poezisë tingullore dhe ritmike. Kështu në vargjet e poezisë Jepni për Nënën, pika e këputjes (ndërprerja, përthyerja), vjen në dyvargëshin: Mbahu, Nëno, mos ki frikë/Se ke djemtë n’Amerikë. , që pason më gjashtë vargjet fillimtare, ndonëse të dyja pjesët janë shkruar me tetërrokësh. Në poezinë tjetër, Mosiu në Mal, pika e këputjes, bie pas tre vargjeve, sendërtuar me dhjetërrokësh, kurse vargu i fundit, përcillet me pesërrokësh. Kurse poezia Shën Pjetri në mangall, e ka të vendosur pikën e këputjes, fill pas tre vargjesh me pesërrokësh, e pas tyre kemi vargun me katër rrokësh. Në vargjet e poezisë Sofokliu, pika e këputjes, vjen fill pas trevargëshit me tetërrokësh trokaik, dhe përcillet me vargun me pesë rrokje.

Së pesti: Poet i melodikës ritmike, që madje shpesh herë arrin gjer në shkallën e kushtrimit nxitës/luftarak. Poezia melodike, tipike ritmike, në hapësirën tekstologjike, thuret brenda një vargu, një strofe dhe përgjithësisht, ngjyros poezinë e vëllimit Album. Melodia ritmike përftohet edhe nga përdorimi i gjerë i apostrofit, shkallëzimit, enumeracionit, metaforës dhe satirës, mjete kryesore stilistike, që e mundësojnë artikulimin tingullor dhe ritmik, si dhe nga pikat e këputjes, në fillim apo në fund të vargjeve.

V – Atmosfera poetike e kohës së shfaqjes së Nolit si poet

Dalja e poezive të para të Nolit, në shtypin e kohës, në pjesën e parë të shekullit të njëzet, që shpesh herë nga dija letrare emërtohet edhe si “shekulli i artë”, më të drejtën e përveçimit të vlerave estetike, që barten në hapësirën tekstologjike, i lëvrimit të letërsisë shqipe, ngjet në një atmosferë poetike të larmishme:

– Vijonin të shkruanin ende, mjeshtra të shkrimit të poezisë, si: N. Mjedja, A. Z. Çajupi, A. Stavri Drenova (Asdreni, që madje futi në poezinë shqipe formalizmin), Z. Skiroi, Gj. Fishta, F. Shiroka etj. , si një zgjatim i rrokshëm i poezisë me natyrë romantike, pavarësisht ndryshimeve të pranishme në mes tyre, që plazmohej me vjershërimin e metrikës së matur.

– Në këtë periudhë, në skenën e letrave shqipe, shfaqen dy poet, nga më të veçantit në letrat shqipe, gjithkohor dhe gjithhapësinor, nga njëra ana “poeti qiellor”, Lasgush Poradeci, dhe në anën tjetër “poeti i ferrit”, që shqipton dhe formëson poetikën e vargut të lirë, Millosh Gjergj Nikolla, (Migjeni), të cilët me poetikën e shqiptaur në vargjet e tyre, shënojnë maja të lavrimit të poezisë.

– Në këtë klimë të pasur të ligjërimit të poezisë, të laryshisë së rrokshme, në gjuhën shqipe, të toneve dhe ngjyresave të ndezura, futet Noli, me poezinë e mirëfilltë personale, si reagime të atypëratyshme, pa hyrë në garën e mëtimit për tu shpallur poet. Por, ndërkaq poezia e këtillë, pati forcën e hapur ndikuese te lexuesi, të kumtimeve të forta të aspekteve personale, si dhe të problematikave të kohës, sidomos të lamive politike dhe shoqërore, duke sjellë kështu një model shkrimi unik, në letrat shqipe. Botimi i librit Mall dhe brengë, prej M. Kutelit, krijon fytyrën e plotë të poezisë dhe të poetit, krejt të veçantë, që lindet në gjirin e letërsisë shqipe, në një atmosferë të ngjeshur me përvoja të pasura dhe përplot laryshi të shkrimit poetik.

Literatura

1 – Noli, Th. S: Albumi/Mall e brengë, SH. B Naim Frashëri, Tiranë 1998.

2 – Bloom, Harold: Si dhe përse të lexojmë, Botimet DUDAJ, Tiranë 2008.

3 – Ceneth, Klark: Qytetërimi, Shtëpia e librit, Tiranë 2001.

4 – Nietzsche, Friedrich: Lindja e tragjedisë, SH. B UEGEN, Tiranë 2001.

5 – Kuteli, Mitrush: Parathënia e librit Mall e brengë, (botuar për herë të parë në vitin 1943), e ribotuar në vitin 1998.

Prof. dr. Begzad BALIU/

Idriz Ajeti (100 vjetori i lindjes) veprimtaria arsimore, kulturore dhe shkencore. Përgatiti Prof. dr. Isak Shema. Redaksia: Prof. dr. Isak Shema, Prof. dr. Bahtijar Kryeziu, Prof. dr. Begzad Baliu). Botoi: “Artini”, Prishtinë, 2024, f. 392.

Vëllimi i Profesor Isak Shemës për Profesor Idriz Ajetin është i pazakonshëm për historinë e përgatitjes dhe për mënyrën se si është përgatitur. Ajo ka filluar në rrethana mjaft të vështira, si një iniciativë individuale e kolegjiale për mbajtjen e një tryeze në vendlindjen e Profesor Ajetit, të cilës i ka prirë Profesor Isak Shema. Tryeza qe mbajtur pastaj si një tribunë popullore, në të cilën në njërën anë patën marrë pjesë vetëm një numër simbolik i studiuesve e në anën tjetër një numër shumë i madh i qytetarëve të Medvegjës dhe Luginës së Preshevës.

Pas mbledhjes së kumtesave vëllimi i tyre ishte mjaft modest, por Profesori nuk mund të linte iniciativën “në gjysmë të rrugës”, prandaj vendosi që ta përplotësonte atë kohë pas kohe, në mënyrën e tij dhe me ndihmën e miqve të tij e të Profesor Ajetit. Më takoi edhe mua ta ndihmojë në këtë rrugëtim: me studime, me dokumente, me të dhëna të reja nga Arkivi i Profesor Ajetit, me dorëshkrime të reja etj., deri aty se kjo vepër të mos ishte thjesht një vëllim modest i një tryeze po një trashëgimi e pasur e Profesorit dhe për Profesorin. I takoi edhe Profesor Bahtijar Kryeziut që të përzgjedhtë tekste përfaqësuese të Profesor Ajetit për një kapitull më vete.

Vëllimi i Profesor Isak Shemës, Idriz Ajeti (100 vjetori i lindjes) veprimtaria arsimore, kulturore dhe shkencore, përbëhet nga gjashtë pjesë, secila me specifikat, të cilat më parë se sa ta dallojnë, në të vërtetë e pasurojnë tërësinë e personalitetit të tij, të veprës së tij dhe të kohës së tij.

Pas një Parathënieje, që më parë se një tekst i autori është një shkrirje e tekstit të Profesor Shemës me një fjalim të Profesor Ajetit, mbajtur në 100-vjetorin e lindjes (2017) në ASHAK, për të vazhduar me kumtesat e lexuara në Konferencën shkencore Akademik Idriz Ajeti (100-vjetori i lindjes), Medvegjë, 7 nëntor 2017.

Kumtesave ju prinë Fjala përshëndetëse e Kryetarit të këshillit organizues Xhemaludin Salihut, për të vazhduar me kumtesën e Profesor Isak Shemës, mbi veprimtarinë arsimore, kulturore dhe shkencore të Akademik Idriz Ajetit, si dhe me një tekst posaçërisht të veçantë mbi kontributin shkencor të Profesor Ajetit në kongreset e Asociacionit Ndërkombëtar të Studimeve të Evropës Jug-Lindore. Teksti shumëplanësh i Profesor Shemës për ndihmesat e Profesor Ajetit në fushë të shkencës, arsimit e kulturës përmbyllet me një studim përfaqësues në dijen e Profesor Ajetit mbi marrëdhëniet gjuhësore sllavo-shqiptare, të dhënat për programet e këtyre kongreseve, dokumentet, materialet shoqëruese, dorëshkrimet dhe madje fotografitë.

Kumtesa e dytë është ajo e Begzad Baliut, e cila merret me kontributin e Profesor Ajetit në fushë të onomastikës. Fjala është për një sintezë në fushë të onomastikës në të cilin ndihmesa e Profesor Ajetit në këtë fushë është parë në rrafshin diakronik përkatësisht në boshtin vertikal: antikiteti, mesjeta dhe koha e re. Në vazhdim është botuar kumtesa e Prof. dr. Berton Sylejmanit, e cila sjell të dhëna shteruese për botimet shkencore të Profesor Ajetit në shtypin ditor, shkencor dhe konferencat e organizuara në Shkup e institucionet e atjeshme.

Ndihmesës së Profesor Ajetit i kthehet edhe njëherë Prof. dr. Bahtijar Kryeziu. Njohës i thellë i onomastikës, Profesor Bahtijar Kryeziu ka sjellë një korpus shterues të gjithë punës së Profesor Ajetit, ka bërë sintezën e tyre, i ka analizuar ato në kontekstin e dijes së kohës në studimet shqiptare dhe rajonale dhe ka përmbledhur rezultatet e tyre jo vetëm në kontekst të punës së Profesor Ajetit po edhe dijes së përgjithshme albanologjike dhe madje ballkanologjike.

Prof. dr. Naile Mala-Imami, e ka sjellë kërkimin e saj në njërën prej fushave themelore të dijes së Profesor Ajetit. Fjala është për ndihmesën e tij në fushë të dialektologjisë, për të cilën Profesor Ajeti është konsideruar edhe bardi i saj, jo vetëm në kontekstin historik e diakronik po edhe sociolinguistik e etnolinguistik. Prof. Imami, njohëse e thellë jo vetëm e gjuhësisë shqiptare po edhe asaj serbe ka mundur të bëjë edhe krahasime të panjohura në këtë drejtim, kryesisht në kontekst të kërkimeve të Profesor Ajetit dhe analizave të tij.

Serinë e sintezave të Profesor Ajetit në fushë të gjuhësisë dhe dijeve të saj, parë edhe në kontekst të gjuhëve fqinje, ballkanistikës e gjuhësisë së përgjithshme e përmbyll studimi i dr. Faton Krasniqit mbi ndihmesën e Prof. Ajetit në fushë të albanologjisë, si një pasardhës i atij trungu shekullor që është krijuar edhe në përmasat evropiane të gjuhësisë edhe në raport me zhvillimet e brendshme të kësaj dijeje. Po në këtë rrjedhë mund të thuhet qëndron edhe një tekst tjetër i kësaj natyre, ai i Fatlum Hetemit për ndihmesën e Profesor Ajetit në fushë të arsimit, parë në kontekst të kujtimeve dhe vlerësimeve të bashkëkohësve.

Tekstet e kësaj tryeze i përmbyllin artikujt e Rrahman Hysenit, Rexhep Abazit, Gani Krasniqit dhe Dalip Greces. I pari portretin e Profesor Ajetit e vështron në kontekstin e burrave të mëdhenj të kombit, i dyti në kontekst të ditëlindjes shekullore të tij, i treti në raport me simbolin e gjuhës letrare dhe i fundit, me një shënim rasti në gazetën “Dielli” për organizimin e kësaj tryeze. Megjithëse në pamje të parë ata janë artikuj përgjithësies, mund të thuhet se vlerësimi i tyre dhe nderimi për Profesor Ajetin është nderim për personalitetin, që gjuhën shqipe e ka bërë monument të kombit.

Në pjesën e dytë të këtij vëllimi janë botuar gjashtë studime të Profesor Idriz Ajetit, të cilat mund të thuhet se përfaqësojnë gjashtë shtylla të lëvrimit dhe dijes së tij në fushë të albanologjisë. Profesor Idriz Ajeti ka botuar shumë studime me karakter biografik për ndihmesën e albanologëve, ballkanologëve e evropanistëve, ndërsa këtu është përfshirë kryeartikulli i tij për më të madhin linguist të shqipes, Profesor Eqrem Çabejin; Profesor Ajeti ka hulumtuar si projekt të parë të tij për disertacionin e doktoratës “Të folmen e arbneshëve të Zarës”, ndërsa kjo ishte edhe monografia e tij re parë, prandaj është botuar një nga kapitujt më të veçantë të tij mbi prejardhjen e arbneshëve të Zarës dhe lidhjet e tyre me truallin e lashtë; Profesor Ajeti ka shkruar një jetë të tërë për raportet ndërmjet shqipes dhe gjuhëve fqinje sidomos për periudhën mesjetare sa e bën atë bardin e këtyre studime në hapësirën ballkanike për dy arse: e para, sepse ia ktheu shumë fjalë e toponime shqipes, të cilat më parë konsideroheshin sllave dhe e dyta, sepse identifikoi shumë fjalë, toponime e antroponime të shqipes në gjuhët fqinje, sidomos te sllavët e jugut, hapësirën mesjetare të Malit të Zi, Bosnjës dhe Kroacisë. Në këtë rrjedhë, në këtë vëllim është botuar një studim përfaqësues i kësaj natyre “Shqipja dhe gjuhët fqinje”.

Në jetën shkencore të një krijuesi shpesh identifikohen studime për thellësinë e studimit të tyre dhe studime për përmasën e ndikimit të tyre në shoqëri. I pari, identifikohet për peshën dhe jetëgjatësinë e tyre, ndërsa i dyti për diskursin e komunikimit dhe ndikimin në shoqëri. E tillë është edhe vepra shkencore e intelektuale e Idriz Ajetit. Nëse studimet e tij në fushë të dialektologjisë karakterizohen për veçantinë dhe thellësinë e studimeve në rrafshin diakronik dhe janë shkruar disa monografi, studimet në fushë të shqipes standarde dhe historisë së gjuhës janë vetëm disa sinteza dhe artikuj përgjithësues, por ndikimi i tyre në jetën politike dhe kulturore është posaçërisht i madh. Një artikulli i kësaj natyre është kumtesa e lexuar në Beograd me titull “Origjina ilire e gjuhës shqipe”(1982) e cila pati nxitur diskutime dhe polemika të gjëra në shtypin serb, duke përfshirë këtu edhe kërcënimet e individëve dhe grupeve të caktuara.

Në jetën kombëtare të popullit shqiptar, Profesor Idriz Ajeti ka dhënë shumë kontribute nga fusha e arsimit, kulturës, shkencës dhe gjuhësisë në veçanti, por nëse kjo vlerë i vendoset në kontekst të ngritjes nacionale të popullit shqiptar, atëherë ndihmesa e tij në fushë të standardizimit të shqipes, merr vlerësimin më të lartë. Kjo është edhe arsyeja pse në këtë korpus tekstesh, zë vend edhe trajtesa e lavdishme e botuar në prag të mbajtjes së Konsultës së Prishtinës me titull “Rruga e formimit të gjuhës letrare shqipe”.

Korpusi i studimeve të zgjedhura, në të vërtetë përfaqësuese të Profesor Idriz Ajetit, mbyllet me një trajtesë “Për ngritjen e kulturës së gjuhës”. Në tekstet mendore, shkencore, kulturore e intelektuale, kishte shumë aspekte, të cilat i lakmonin bashkëkohësit e tij, e ato janë fjalët, resemantizimi i fjalësit popullor, një traditë kjo e filluar që në vitet ’30 dhe e vazhduar edhe më vonë nga bardët e gjuhësisë shqiptare. Sikur e ka theksuar Adem Demaçi në veprën e tij “Dashuria e kuantike e Filanit”, Profesor Ajeti kishte një afri të pazakontë me tekstet e Ernest Koliqit dhe sikur do ta provoj edhe unë një ditë, Profesor Ajeti ka vjelë gjatë dhe shumë nga tekstet letrare e eseistike të Koliqit në revistën autoritative të kohës “Shenjzat”. Një anë tjetër posaçërisht e veçantë e kulturës letrare të Profesor Ajetit ishte kultura e shkrimit, për të cilën ka madje shumë anekdota.

Në pjesën e tretë janë botuar një cikël studimesh të viteve të fundit për Profesor Idriz Ajetin. Ato hapen me një sintezë tipike të Profesor Besim Bokshit për të folmen e arbneshëvet të Zarës në monografinë e Profesor Ajetit; një studim të pazakonshëm të Profesor Xhevat Lloshit për etimologjitë e shqipes, mbështetur në leximet e veprës së Idriz Ajetit; studimin e Profesor Bardhyl Demirajt për “kosovarin që unifikoi shqipen standarde”; sprovën e Profesoreshës Shefkije Islamaj për Idriz Ajetin dhe arritjet më të mira të gjuhës shqipe të kohës së tij, për të cilat Profesor Ajeti ka dhënë ndihmesë të veçantë; sintezën e Prof. dr. Qemal Muratit për dimensionin akademik dhe njerëzor të Profesor Ajetit, parë në disa rrafshe të jetës dhe veprës së tij; studimin themeltar të Profesor Rami Memushajt për konceptet kombëtare dhe shkencore të Profesor Ajetit në planifikimin gjuhësor të shqipes në trojet shqiptare të ish-Jugosllavisë, me theks të veçantë periudhën 1945-1972; informacionin e zgjeruar për laurimin e Profesor Ajetit me Çmimin “Aleksandër Stipçeviq” në Kolegjin Iliria në Prishtinë; si dhe hulumtimin e dokumentuar të Begzad Baliut për tri ditëlindjet e Profesor Ajetit.

Në pjesën e katërt të këtij vëllimi janë përfshirë intervistat, bisedat dhe bibliografia e Profesor Ajetit. Për Profesor Ajetin janë botuar shumë vëllime të përzgjedhura tematike e shkencore, po një vëllim e një përmbledhje të tillë përmbajtjesore e tematike, si ky me intervista nuk e kishim, prandaj kjo pjesë e veprës prej rreth 100 faqesh përfaqëson një interes të veçantë autorësh e temash. Korpusit të teksteve të kësaj pjese i prinë intervista e parë e Profesor Ajetit dhënë gazetarit e kritikut Vehap Shita, për gazetën e Prishtinës “Rilindja”, vetëm pak ditë pas mbrojtjes së temës së doktoratës në Universitetin e Beogradit (1958). Më tej botohet një intervistë ekskluzive dhënë gazetarit të kulturës Sylë Osmanaj për të përditshmen “Rilindja” (2004), në të cilën gjerësisht janë analizuar shumë probleme të karakterit shkencor, metodologjik, gjuhësor, historik e kulturor të një periudhe prej rreth një shekulli. Më tej botohet si një referencë artikulli përkujtimor i Bexhet Hasanit për shkencëtarin erudit e faqendritur, për të vazhduar përsëri me një intervistë shumë të pasur, historike e aktualizuese, kritike e polemizuese, personale e institucionale, identifikuese e gjithëpërfshirëse, me gazetarin Smajl Smaka për gazetën “Telegraf”, të vitit 2011.

Ndoshta intervista me portalin “Presheva jonë” nuk do ta kishte përmasën që ka sikur Profesor Ajeti, në një moshë shumë të shtyre, për herë të parë të mos fliste për tema krejtësisht politike, për tema ditore me të cilat merreshin pothuajse të gjithë: politikanët, shkencëtarët, intelektualët, gazetarët e qytetarët. Në këtë intervistë ai flet për trashëgiminë historike e për gjendjen aktuale në Medvegjë e Luginë të Preshevës. Atë e ka mbarështruar në tri pjesë: biografia kronologjike e jetës dhe veprës së tij, ndihmesën e tij shkencore, si dhe pikëpamjet e tij për gjendjen aktuale në Luginën e Preshevës. Po në këtë rrjedhë botohet edhe një tekst me karakter informativ mbi shënimin e 100-vjetorit të lindjes së Idriz Ajetit në Shqipëri përgatitur nga Dalip Greca në gazetën “Dielli” të Amerikës.

Në serinë e bisedave me Profesor Ajetin botohet një intervistë e dokumentuar shkencore e Begzad Baliut me theks të veçantë kujtimet e tij me Profesor Çabejin, shënimi i Sevdail Hysenit për Konferencën shkencore në Medvegjë kushtuar Profesor Ajetit, një bisedë e përzemërt e Profesor Isak Shemës me Profesor Ajetin, një tekst i Jonuz Fetahut për një vizitë të shoqatës humanitare “Medvegja” në familjen e Profesor Ajetit etj., prej të cilave sigurisht krijohet një pamje mjaft e plotë për jetën dhe veprën e tij, për kujtimet e tij, për rrethet shkencore në të cilat ka jetuar, për miqtë me të cilët ka komunikuar, për literaturën që ka konsultuar, për vlerat kulturore, arsimore e shkencore që ka krijuar etj.

Vëllimi Idriz Ajeti (100 vjetori i lindjes) veprimtaria arsimore, kulturore dhe shkencore, përmbyllet me një bibliografi shteruese e përshkruese, më të plotën, të botuar ndonjëherë, për veprën intelektuale, mendore e shkencore të Profesor Idriz Ajetin, në rreth 50 faqe. Ndërsa më tej një bibliografi po kaq e veçantë dhe e plotë e Profesor Isak Shemës.

Botimi i këtij vëllimi më parë se sa një projekt besoj lexuesit dhe njohësit e raporteve ndërmjet Profesor Ajetit dhe Profesor Isak Shemës janë të veçanta, për të theksuar gjithashtu se të veçanta ishin edhe raportet e Profesor Ajetit me anëtarët e redaksisë së librit Profesor Bahtijar Kryeziun dhe Begzad Baliun.

E para, Profesor Ajeti dhe Shema ishin profesorë universitarë dhe miq të një periudhe para themelimit të Universitetit të Prishtinë; për më shumë se një gjysmë shekulli ata ishin bardët më tipik të zhvillimit të gjuhës dhe letërsisë në veçanti dhe arsimit shqip në Kosovë, në përgjithësi; ata mbështetën njëri-tjetrin shumë gjatë kalimit të kapërcyellit të madh historik nga periudha dogmatizmit rankoviqist në periudhën e autonomisë së viteve ’70; ata ishin miq dhe të mbështetur në njëri-tjetrin edhe në ditët e vështira të diferencimit politik pas demonstratave të vitit 1981; ata ishin miq dhe konsultuan njëri-tjetrin në betejën e madhe të mbrojtjes së teksteve shkollore në gjuhën shqipe nga përpjekja e Beogradit për t’i pastruar ato nga shkrimtarët më të mirë të letërsisë shqipe dhe jugosllavizimin e tyre me shkrimtarë serbë, maqrdonas, sllovenë, malazezë, boshnjakë etj.; megjithëse Profesor Ajeti shkoi në pension të merituar, Profesor Shema kurrë nuk pushoi së prituri në Fakultetin Filologjik e së përcjelli deri në prag të Fakultetit, deri te taksi, e madje deri në shtëpi, sa herë e sillte puna që Profesor Ajeti të kthente në Fakultet për arsye nga më të ndryshmet, e ato nuk ishin të rralla. A është e rastit prandaj pse përkushtimi i tij për realizimin e këtij projekti ishte posaçërisht i madh dhe veçanërisht i suksesshëm.

E dyta, sepse anëtari i dytë i redaksisë Profesor Bahtijar Kryeziu ishte student i tij, i diplomuar, i magjistruar në Prishtinës dhe i doktoruar në Tiranë nën mentorimin e tij, i propozuar për anëtar në Akademinë e Shkencave dhe Arteve të Kosovës me nënshkrimin dhe vlerësimin e tij; autor i dhjetëra studimeve për Profesor Ajetin e veprën e tij; bashkautor i një vëllimi me studime kushtuar Profesor Ajetit dhe i paraqitjes së tij në disa konferenca shkencore. A është e rastit që në këtë vëllim në përzgjedhjen e tij, janë përfshirë studime përfaqësuese, që dëshmojnë më së miri kulmet e arritjeve të Profesor Ajetit në gjuhësinë shqiptare.

E treta, autori i këtij teksti ishte student i Profesor Ajetit, i propozuari i tij për Anëtar të Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Kosovës, bashkëpunëtor i tij, mik shtëpie, trashëgimtar i arkivit dhe bibliotekës së tij personale dhe i autorizuar që të shkruaj biografinë jetësore dhe shkencore të tij. A është e rastit që në këtë vëllim janë përfshirë disa studime, bibliografia shteruese dhe disa dokumente, të cilat kanë mundur të gjenden vetëm në arkivin personal të Profesor Ajetit, tani pasuri e trashëguar e jona.