Irena Dragoti/

Letërsia, ndryshe nga shkencat ekzakte, nuk është fushë meritokratike ku talenti i pastër është garancia kryesore për sukses. Në të vërtetë, një shkrimtar mund të jetë gjeni i lindur, por pa mbështetje nga një mentor, një figurë e njohur e letërsisë, institucionet letrare apo politikat e sistemit dhe kohës ku atij i ra mosha të jetojë mund të mbetet edhe i panjohur, të mos botohet kurrë ndoshta apo të nënvlerësohet deri në demoralizim nga kritika e shtypi i kohës e rrjedhimisht edhe nga lexuesi. Nga ana tjetër, ndodh shpesh edhe e kundërta që një shkrimtar i patalentuar të promovohet nga qarqe të fuqishme letrare a politike dhe të marrë një famë e vëmendje të pajustifikuar. Pra roli i një mentori , kritiku apo institucioni letrar është thikë me dy presa për fatin e individëve që aspirojnë emrin shkrimtar dhe letërsisë në tërësi duke krijuar ose shkatërruar. Shumë kritikë letrarë dhe filozofë të kulturës, me qasjet e tyre mbi këtë çështje kanë dhënë analiza të faktuara për probabilitetin nëse një shkrimtar i talentuar të bëhet i njohur pa mbështetje.

E fillojmë me rolin e fuqishëm të një mentori në formësimin e një shkrimtari në letërsi…

Letërisa është ekosistem ku talenti i një autori shpeshherë nuk është i mjaftueshëm për të arritur suksesin. Harold Bloom, një nga kritikët më të njohur të shekullit XX, në veprën e tij “The Anxiety of Influence” (1973), argumenton se krijimtaria e një shkrimtari është e lidhur ngushtë me ndikimin që ai merr nga paraardhësit e tij. Sipas tij, një autor nuk mund të ekzistojë në izolim. Ai formohet nga dialogu me shkrimtarët e mëparshëm, nga mënyra se si i kundërvihet ose i ripërpunon ata. Në këtë kontekst, një mentor i fuqishëm jo vetëm që ndikon në stilin dhe zhvillimin e një shkrimtari të ri, por gjithashtu mund ta ndihmojë atë të depërtojë si i barabartë në skenën letrare.

Shembujt historikë e mbështesin këtë teori:

• Ezra Pound dhe James Joyce – Pound e ndihmoi Joyce-in të depërtonte në botën letrare duke e prezantuar me botues të njohur dhe duke promovuar punën e tij.

• T.S. Eliot dhe Geoffrey Faber – Faber, si botues, e mbështeti Eliot-in dhe e ndihmoi të bëhej një nga poetët më të rëndësishëm të shekullit XX.

Ekziston një probabilitet i madh që vepra e tyre të mos njihej gjerësisht, ose të ishte zbuluar pas vdekjes pa ndihmën e këtyre mentorëve. Por lind pyetja si mund të krijohet ky probabilitet pasi një shkrimtar i ri nuk mundet të tërheqë prej xhakete me pahir një mentor, kritik a shkrimtar të madh në interes të tij, kur të gjithë ne si krijues jemi dëshmitarë që përkundrejt shumë shkrimtarëve të mëdhenj nuk ke mundësinë e afrimit apo të leximit tënd prej tyre, kur shumë prej tyre për të zbuluar e ndihmuar një element të ri jo rrallëherë e kthejnë në biznes ku vlera e talentit është e papërfillshme përballë parave! Rëndom shohim që disa shkrimtarë të rinj me çmim famën përfundojnë duke ndërruar pozicionimin nga nxënës në argat pra përdoren nga mentorët e tyre si mjet për tju reklamuar vlerat e për të qenë “ masha” e tyre në çdo kohë në biznesin letrar. Do ndalesha sot në intervistën e një shkrimtari të njohur në një revistë letrare para pak muajsh ku ndër të tjera ai përmend emrat e dy autorëve për dy motive të ndryshme. Pak kohë më pas gjej po këta dy autorë me hapësirë letrare në të njëjtën revistë, gjë e pandodhur më parë për ta. Pra revista e mori të hipotekuar mendimin e shkrimtarit dhe nuk e peshoi vlerën e tyre reale duke i dhënë një suport të tillë që shumë shkrimtarë të talentuar nuk e kanë arritur prej vitesh. Ky është rasti kur pompohet një shkrimtar i ri nga një fjalë e vetme.

Tjetër faktor vendimtar për suksesin e një shkrimtari është mënyra se si e pritet vepra e tij nga kritikët dhe botuesit. Pierre Bourdieu, në librin e tij The Rules of Art (1996), argumenton se letërsia funksionon brenda një “fushe kulturore”, ku pushteti shpërndahet midis botuesve, kritikëve dhe institucioneve letrare.

Shumë shkrimtarë që u refuzuan fillimisht nga kritika , koha provoi vlerën e tyre si psh Marcel Proust. – Kur Proust i dërgoi dorëshkrimin e “Në kërkim të kohës së humbur” botuesit André Gide, ai e refuzoi, duke e konsideruar vepër të pakuptimtë. Më vonë, Gide e pranoi gabimin dhe e quajti këtë refuzim “gabimin më të madh të karrierës së tij letrare”.

Apo Herman Melville – Moby-Dick u prit me indiferencë nga kritikët dhe dështoi komercialisht, duke e shtyrë Melville-in të largohej nga letërsia për dekada. Vepra e tij u vlerësua vetëm pas vdekjes së tij.

Në mes miqve të mi virtualë ndodhet një poete e cila në gjykimin tim është e talentuar por pa ndonjë strategji konkrete për artin e saj, me një prirje drejt poezisë së lirë e mungesës së kompromiseve me të “ mëdhenjtë” apo me grupimet a intitucionet ndaj prej kohësh e shoh të abandonuar ndërkohë që pa frikë e them se ka shumë Emily Dickinson brenda saj. Pyes vehten pse ndodh kjo kur duhet të ishte krenari e mbështetje vizuale e institucionale për të gjithë? A është kjo një vlerë e humbur për letërsinë shqip? Pse nuk mundet dikush që e do poezinë pa ekuivoke ti japë dorën jo për famën e saj të cilën me sa shoh nuk është duke e kërkuar por për letërsinë si pasuri. Mos vallë tremben nga konkurenca? Mos vallë mendojnë se drita e saj do ta futë në hije?

Pra ndodh të refuzohet dhe ana monetare nga një mentor për shkak të egos personale!

Dhe e kundërta ndodh kur në qarqet letrare promovohet mediokriteti letrar si vlerë. Roland Barthes, në esenë e tij “The Death of the Author “(1967), argumenton se lexuesi duhet të shkëputet nga figura e autorit dhe të fokusohet tek vepra. Megjithatë, në realitetin e botës letrare, figura e autorit dhe rrjetet e tij të ndikimit shpesh janë më të rëndësishme sesa cilësia e veprës. Disa shembuj realë kanë treguar se shkrimtarë të dobët janë promovuar për arsye ideologjike ose për shkak të lidhjeve të tyre me qarqe të fuqishme politike. Në epokat totalitare, njëjtë si vendi ynë për 50 vite shumë autorë që shkruanin sipas linjave të regjimit u bënë të famshëm, ndërsa shkrimtarët me talent të vërtetë u shtypën ose u censuruan dhe u burgosën a u pushkatuan. Në tregun modern të librave, shumë bestsellerë promovohen nga shtëpi botuese të mëdha për shkak të marketingut dhe jo për vlerën artistike të tyre.

Ky fenomen krijon një cikël ku letërsia e dobët merr vëmendje, ndërsa talentet e vërteta shpesh mbeten në hije.

Sa është probabiliteti që një krijues i talentuar të bëhet i njohur pa u mbështetur nga askush?- lind pyetja.

Nëse do shohim statistika e analiza realiste, probabiliteti që një shkrimtar i talentuar të bëhet i njohur pa mbështetje është shumë i ulët rreth 5% për shumë e shumë faktorë por unë po veçoj tre prej tyre.

1. Dominimi i institucioneve letrare – Kritika dhe botimet janë shpesh të mbyllura për emrat e rinj.

2. Tregu i librave – Botuesit shpesh zgjedhin autorë që sjellin fitim ekonomik me famën apo marketingun e tyre, jo domosdoshmërisht cilësi.

3. Mungesa e rrjeteve të promovimit – Një shkrimtar i panjohur e ka vështirë të depërtojë pa ndihmën e një mentori ose institucioni me ndikim. Askush nuk e lëshon vendin e parë, askush nuk “ngopet”me çka ka arritur duke e parë letërsinë si garë të vazhdueshme rreshtimi medaljesh, titujsh, shitjesh, lakimesh televizive.

. Siç thekson Harold Bloom, letërsia është një dialog mes autorëve dhe ndikimit të tyre. Për këtë arsye, përgjegjësia e kritikëve, botuesve dhe mentorëve është thelbësore për të ruajtur cilësinë e letërsisë dhe për të siguruar që talenti i vërtetë të mos mbetet në hije. Në letërsinë shqipe, ku sundoi diktatura komuniste për 50 vite dhe në letërsi përpos ndikimit të shkrimtarëve të njohur, letërsia është karakterizuar edhe nga ndikimi i ideologjive politike, duke çuar në kufizime të mëdha për ata që nuk u përshtatën me “lëndën ideologjike” të kohës , rrënim dhe shkatërrim të tyre duke i fshirë dhe përfundimisht nga kujtesa letrare. Edhe pas viteve 90 me nderrimin e sistemit duket se letërsia shqipe nuk i ka shpëtuar mentalitetit të idhujve ngritur nga propaganda politike, duket sikur dhe vet shkrimtarët e kësaj periudhe e kanë bindur veten se janë të pazëvendësueshëm se atë famë që zotërojnë e kanë veç nga talenti i tyre! Krahasimorja e larmisë dhe lirisë së botimeve jo pak lexuesve ua kanë lëkundur këto pozita. Ndërsa dikur lexonim me impomim çka na ofrohej sot lexojmë e krahasojmë. Ende vazhdon trumpetimi i orës së ndalur duke sjellë si argument anarshinë e letërsisë këto 33 vite! Aktivitetet e institucioneve letrare bëhen me ftesa nën rrogoz e në podiume sheh të njëjtat fytyra të 50 viteve! Në konkurset letrare sheh të marrin vendime njerëz që nuk kanë shkëlqyer kurrë në fushën e letrave! Kurse ata që u përndoqën, burgosën apo vranë ende nuk u ka ardhur koha për rehabilitim. Po njëjtë ndodh me autorët në emigrim të cilët bëhen të dukshëm nëse një atdhe tjetër i vlerëson apo i shtrin dorën. Pra një shkrimtar i ri e paska njëjtë vështirë sa një shkrimtar i persekutuar apo sa një shkrimtar në emigrim.

Pjetër Arbnori, një shkrimtar e një ish i burgosur politik shpesh ka theksuar se për shumë shkrimtarë të rinj, qasja e vështirë te botuesit dhe kritikët ka qenë një barrierë e pakalueshme. Shkrimtarët që janë “të papërkrahur” nga qarqet e fuqishme janë të detyruar të përballen me një treg të pasigurt me mungesë e bllokim rrugësh për t’u bërë të njohur. Në letërsi me pak fjalë sot në mungesë të atyre çka thamë më sipër ka mbetur veç kombinimi i talentit me shpirtin luftarak të shkrimtarit për të mbijetuar.

Shpesh dëgjoj të thonë që koha pluskon e nxjerr në sipërfaqe të vërtetën e vlerat , por kur kjo e vërtetë nuk ka dëshmi të gdhendura kur kjo e vërtetë nuk ka asnjë ofertë përtej virtualitetit për letërsinë e vendit të tij sot që është gjallë, çdo mbetet nesër veç ca kg letër e rrjete sociale.

Të “ ndërshkuarit” po i quaj këto kategori kanë nevojë për politika gjithëpërfshirëse, institucionale fillimisht e më pas ndërgjegjësore të njerëzve që e duan letërsinë me shpirt jo si përfitim moral e monetar.

Albert Vataj/

Jeronim De Rada do të ndërmendet në detyresën e gjeneratave si një personalitet që tejkaloi çdo përkufizim. Ai diti dhe mundi të jepej me mish dhe me shpirt të epërmeve virtyte, të shenjtave obligime. Gjithçka përmbledhtaz përbën aktin e tij si kontributor i atdhetarizmë është thelbësisht misioni i një shenjtori. Edhe pse ai nuk ishte i shuguruar si i tillë, kujtesa e vlerave dhe veprës që la trashëgim i ngritën atij një altar, një predikuese të shqiptarizmës, një gjunjëzore përtëritjesh shpirtërore. Ai luajti një rol dritonjës në historinë e letërsisë shqiptare. Ishte nistori i veprës letrare me frymë kombëtare. Ndikimi i tij mbi shkrimtarët arbëreshë bashkëkohës ishte i madh. Tradita poetike e shkruar prej tij vijon të jetojë e përtërirë edhe në letërsinë e sotme arbëreshe. Jeronim De Rada ishte poeti i kumbimeve profetike brenda panteonit të letërsisë botërore, shqipkumtuesi i zëshëm i vlerave evropiane, dritëlëshuesi mbi terrin e kahershëm të kumteve shpirtërore të arbrit. Jeronim de Radës (Girolamo de Rada), poeti, publicisti, folkloristi, filologu dhe mësuesi, themeluesi i letërsisë dhe i kulturës arbëreshe u lind më 19 nëntor 1814 dhe vdiq më 28 shkurt 1903.

Jeronim De Rada“Mësues i Popullit” jetoi dhe kontribuoi kësisoj. Rrugëtimi i gjatë iveprimtarsë së tij të paepur pikënisi në vitin 1834, asokohe kur De Rada ndodhej në Napoli me studime. Më 1848, nxori të parën gazetë shqiptare, të titulluar “L’Albanese d’Italia”. Kjo gazetë u bë tribun i mendimit dhe pikëpamjeve të tij për ngjarjet e kohës. Dështimi i revolucionit më 1848, shënon një krisje të thellë në themelet e kësaj shtatoreje të idealeve të mëdha. Asokohe mbyll “L’Albanese d’Italia”. Me një barrë të rëndë zhgënjimi u tërhoq në fshatin e tij të lindjes, deri në fillim të viteve ‘60 të shek. XIX. Një erë e re për De Radën nis më 1861, periudhë kur ai shfaqet i përtërirë dhe me energji të mëdha, një zë jehues i Rilindjes Kombëtare Shqiptare. Pas traktatit “Parimet e estetikës” më 1861, ai rivjen me një vepër po kaq të zëshme, “Lashtësia e kombit shqiptar”, 1864 dhe “Rapsodi të një poeme arbëreshe” 1866, kumte të cilat luajtën një rol të rëndësishëm për propagandimin e çështjes kombëtare shqiptare. Hyri në korrespondencë me patriotët shqiptarë dhe me personalitetet kulturore evropiane, dashamirës të Shqipërisë dhe vlerave të saj të patëdyta. Ndoqi me interes të gjallë ngjarjet në Shqipëri. Pikë kulmore për rolin e këtij veprimtari atdhetar është përkrahja që ai i dha më 1878-ën Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, duke ngritur zërin fuqishëm kundër gjymtimit tokësor të Shqipërisë. Një ndihmesë të çmuar gjithashtu mëtoi për interesat e epërme të çështjes kombëtare nëpërmjet revistës “Flamuri Arbrit”, botuar prej tij në jetësimin ndërvitas, 1883-1885. Në “Testamentin politik” të 1902-it shprehu optimizmin për të ardhmen e Shqipërisë dhe pakënaqësinë e tij ndaj politikës së Italisë ndaj atdheut të të parëve.

De Rada gjithashtu ka një kontribut të çmuar në fushën e studimeve gjuhësore. Gjurmët e tij janë të plazmuara fuqishëm në mendimin e kohës për prejardhjen e shqiptarëve dhe të gjuhës shqipe, duke kumtuar dhe mbrojtur energjikisht zanafillën e lashtë të tyre. Jeronim De Rada është nga të parët studiues vendas të strukturës gramatikore të shqipes. Në të dyja veprat gramatikore që hartoi më 1870 dhe 1894 vuri në dukje aspekte të patheksuara më parë nga dijetarë shqiptarë dhe albanologë dhe dukuri gjuhësore të pastudiuara ose të panjohura deri asokohe. Në veprat e tij gjuhësore jepen të dhëna me interes për të folmet arbëreshe. Bëri përpjekje të vijueshme për një alfabet të përbashkët të shqipes që të jepte një sistem sa më të plotë dhe të përshtatshëm për shqipen me karaktere latine, të plotësuara me shenja diakritike. Në veprimtarinë gjuhësore të De Radës duhet përmendur edhe organizimi i dy kongreseve gjuhësore të shqipes, i pari 1895 në Koriliano Kalabro, i dyti 1897 në Lungro. Dha me vetëmohim mësimin e shqipes në Kolegjin arbëresh të Shën-Mitër Koronës për dhjetëvjeçarë të tërë, gjersa vdiq u shua për të mbetur një “Mësues i Popullit, një Rilindas i madh i çështjes Kombëtare Shqiptare.

Tekst te Jeronim De Rades te korigjuar me doren e tijMjaft e gjerë është edhe veprimtaria poetike e De Radës. Nisi të botojë që herët, por shkrimi që i solli famën si poet me talent të shquar është poema lirike-epike “Këngët e Milosaos” (1836), vepra e parë e letërsisë sonë me vlera të mëdha artistike. Në qendër të veprës është historia e një çifti të ri që bashkohet pas shumë pengesash. Autori nuk kufizohet me dënimin e paragjykimeve klasore që pengonin lumturinë e të rinjve; në vepër kumboi ideja e detyrës ndaj atdheut dhe e gatishmërisë për të luftuar për mbrojtjen e tij. Historia e dashurisë fatkeqe midis dy të rinjve nga rrethet aristokratike të Shqipërisë së shekullit XV është edhe në qendër të poemës “Serafina Topia”, mbi të cilën poeti punoi në vitet 1839-1843. I pakënaqur nga puna e tij, De Rada këtë subjekt e rimori në poemën “Pasqyra e një jete njerëzore” (1898) duke e zgjeruar dhe duke trajtuar në të një problematikë më aktuale për kohën, luftën kundër pushtuesit otoman. Vepra më e rëndësishme e De Radës është “Skënderbeu i pafan”, të cilën e mbajti në duar një kohë të gjatë (1837-1896). Në vepër janë shkrirë mjaft nga këngët dhe poemat që kishte botuar më parë. Aty u shpreh në mënyrë më të plotë dhe më të qartë patosi kombëtar që kishte frymëzuar veprën e De Radës. Ndonëse nuk ka njësi veprimi dhe vazhdimësi, poema jep një tablo të gjerë të Shqipërisë në shek. XV, të bëmat e lavdishme të popullit, dashurinë e tij të flaktë për jetë të lirë dhe të pavarur, gjallërinë e mahnitshme që shfaqi përballë sulmeve të egra të armiqve. Në qendër të veprës është konflikti midis shqiptarëve dhe osmanëve, dhënë me anë skenash ku paraqiten beteja të ashpra e të furishme, që shquhen nga ngjyresa e theksuar historike dhe imtësitë shprehëse. Heroi kombëtar shfaqet në vepër si burrë shteti i shquar dhe trim i rrallë, që diti me mençurinë dhe me heroizmin e tij të ngrejë popullin e vet në luftë çlirimtare të pashoqe. Në karakteret e personazheve të tjera mishërohet heroizmi dhe trimëria e shqiptarëve. “Skënderbeu i pafan” është kryevepra e De Radës dhe në të u dukën në mënyrë të qartë veçoritë kryesore të talentit të tij, si mjeshtër i tablove të gjera historike dhe i përshkrimit me zotësi të botës së brendshme të heronjve, të mendimeve e të ndjenjave më të thella e më të fshehta të njeriut. Si poet, sidomos në “Këngët e Milosaos”, De Rada u çmua lart edhe nga rrethet letrare evropiane.

At Zef ValentiniZef Valentini për Jeronim De Radën

“Te De Rada ia vlen të shënohet ai lloj fluturimi pindarik, tipikisht mistik, që e lidh lajmin e një mirësie të kryer jo me sensin e një mirësie personale, por të një vizioni të gjerë teologjik të gjithë-atësisë së Zotit.

Unë do të rrëfej gjithmonë veç për suksese të vërteta, edhe pse e di shumë mirë se i flas një gjenerate shumë kryeneçe, që ka për divizë shprehjen “Quid est veritas? (Ku është e vërteta?) të Ponc Pilatit

Megjithatë e vërteta është se ky njeri mistik duhet të ketë ndjerë e besuar të ketë për rilindjen e Shqipërisë një mision të atillë me atë që pat besuar të kishte Dantja për të gjithë italianët jubileun e vitit 1300. Ai s’u shpreh kurrë qartësisht në lidhje me këtë mision, ndoshta për arsye modestie, duke menduar të mos jetë i denjë për një gjë të tillë. Por, në vëllimin e periudhës së parë të ‘Autobiologjisë’ së tij, autori do të shkruajë: ‘Në vetvete, ngjarjet e jetës sime nuk kanë kurrfarë vlere për të tjerët, as kurrfarë vlerësimi prej tyre. Vlerësimi i takon lartësimit ‘të bërjes dhe pasjes’ së një gjuhe kombëtare, mbrojtëses së vërtetë të kombit shqiptar’. Ndoshta teologët nuk e kanë kaq të lehtë të pohojnë ekzistencën e misioneve profetike të poetëve, ashtu siç nuk janë të lehta të pohohen zbulesat e tyre të vërteta mistike e të mbinatyrshme, me pretendimin e drejtë për të mos i dhënë Zotit përgjegjësi që nuk janë të tijat”

Doreshkrim i Jeronim De RadesVepra dhe vlerat

Biografia e tij liston deri në 43 vepra, të gjitha të ndryshme nga njëra-tjera për nga gjinia, por tek të gjitha vetëm diçka kumbon njëlloj, patriotizmi i lartë, për t’i shfaqur kështu si “fragmente zemre”; ja pse me plot të drejtë rrëfehet se ai diti të shfrytëzojë edhe gramatikën e ftohtë të gjuhës, si fushë-betejë për të sfiduar armiqtë e Shqipërisë. Edhe atëherë kur për disa zakone a doke të caktuara kishte ide shumë të vagullta, De Rada nuk u interesua shumë të informohej; rregullohej e ambientohej lirisht në çdo fushë falë bindjes se vula e etnicitetit shqiptar ishte para së gjithash gjuha, religjioni antik i atdheut, kujtimet e Skënderbeut dhe ideali i rifitimit të pavarësisë, e, mbi të gjitha, rikthimi në qytetërimin e humbur. Pjesa tjetër mund të qe edhe e përafërt, ajo s’prishte punë.

Në thelb, që në rini De Rada shfaq mbresat e ekzistencës së një bote të vet poetike, përtej asaj të fituar nga leximet. Këngët popullore i afruan një fushë të re ku të mund ta jetonte këtë botë, e një gjuhë të re, më të freskët e më arkaike, për ta bërë atë më interesante.

E ai u krodh në të pa shumë shkujdesje, duke zbukuruar shumë prej motiveve të shkollës romantike, përtej atyre tassiane apo të këngëve tradicionale. Rezultati qe një përshtypje e thellë dhe e lumtur e lexuesve tashmë të mësuar me fantazinë e tassianëve dhe romantikëve, e që të shtyrë prej parimeve të kësaj rryme, prisnin me festë gjithçka që mund të tingëllonte si një epikë autentike popullore. “Megjithatë, nuk besoj, nënvizon Valentini, se një lexues shqiptar i epokës do të kish njohur, përtej gjuhës dhe frazeologjisë, shumë prej botës së tij në poetikën e autorit”. Nuk mund ta themi nëse De Rada ishte apo jo i ndërgjegjshëm për një gjë të tillë; e nëse qe, nuk mund të shtojmë nëse kjo ndërgjegjshmëri do ta kishte shmangur vallë nga mënyra e tij e të shkruarit (nisur nga bindja se, nëse do të donte, ai fare lehtë mund të shkruante edhe ndryshe). Ajo çka mund të themi me siguri është fakti se me poemat e tij ai s’ndihej kurrë plotësisht i kënaqur, pavarësisht se ish i ndërgjegjshëm se bëhej fjalë për diçka të madhe. Ja pse shumica prej tyre, edhe pse të ripunuara shpesh, mbetën për të në gjendjen e tentativave të pakënaqura asnjëherë.

Shtepia e Jeronim De Rades – Fundi i tij i trishtë

Jeronim De Rada, njëri prej përfaqësuesve kryesorë të elitës së Rilindjes Kombëtare Shqiptare, inspiruesi kryesor e autoritar i intelektualëve arbëreshë të kohës, kumtohet se u nda nga jeta trishtueshëm në një varfëri që “guxoi” ta persekutonte në vitet e tij të vështira të moshës së thyer. Mbamendet se atij i erdhi vdekja duke e gjetur të mbërthyer përbindshëm nga një skamje lemerisëse. Ai mbylli sytë si një virtuoz i mendimit dhe kontributit atdhetar, anipse nën hijen e mrrylët të asaj skamje që duket se ia afroi më shumë varrin shtratit ku tretej ai kurm i shterrun mishi, por zemërzjarr e pendëmprehtë.

Njerëzit që iu ndodhën më pranë ditën që iu “shua qiriu i jetës”, shtangën të habitur kur në xhepat e këtij intelektuali të spikatur, në vend të të hollave, u gjet vetëm një cironkë e tharë në tym. Një absurditet që mund të matet vetëm me vetveten, sepse me personalitete si De Rada mund të nderohet e krenohet çdo komb, në mos për patriotizmin e kulluar që ai shpalosi, së paku për majat e larta që arriti si poet, si gjuhëtar, si pedagog e jurist.

Sildi Koqini/

Më 27 shkurt 2025, në ambientet e “Tirana Internacional”, në një aktivitet, të organizuar nga Fondacioni Çamëria “Hasan Tahsini”, që përkon me 100 vjetorin e lindjes së  shkrimtarit të  shquar Qamil Buxheli. u zhvillua promovimi i librit monografik të shkrimtarit Arben Iliazi për jetën dhe veprën e këtij  personalitetit të letrave shqipe. 

Mes pjesëmarrësve të shumtë nga komuniteti cam dhe elitat entelektuale të Tiranës e Durrësit, studiues e profesorë të njohur, e pranishme në këtë takim ishte edhe e nderuara, bija e Qamil Buxhelit, profesore Mila Buxheli: “Ndihem e nderuar si pjesëmarrëse e takimit mbresëlënës, për promovimin e librit të publicistit dhe poetit të njohur Arben Iliazi, kushtuar krijimtarisë së tim eti, shkrimtarit Qamil Buxheli.

Me këtê rast përshëndes dhe falënderoj përzemërsisht për gjestin fisnik, organizatorin e takimit, z. Alket Veliu dhe Fondacionin Çamëria “Hoxha Tahsini”, sepse mundësuan organizimin e këtij takimi. Gjithashtu urimet më të mira janë për Arben Iliazi, autorin e librit “Qamil Buxheli, mjeshtër i madh i humorit dhe satirës”. Libri është shkruar me shumë dashuri e profesionalizëm. Edhe pse ështe një studim modest, autori shquhet për analiza të sakta të veçorive të krijimtarisë letrare të Buxhelit. Uroj dhe besoj që libri do të pritet mirë si nga lexuesit, ashtu dhe nga kritika. Falënderoj përzemërsisht pjesëmarrësit e shumtë në këtë takim të këndshëm. Ju uroj te gjithëve shëndet, mbarësi e suksese! U mbledhshim vetëm për gëzime”!

Profesor Ymer Çiraku, me shkrimet e tij periodike nëpër vite, ka ndriçuar këtë  figurë  të  madhe të  letërsisë. Qamil Buxheli është vlerësuar nga kritika letrare si një nga të mëdhenjtë e humorit në letërsinë shqipe, tha në këtë takim prof. Çiraku. “Në letërsi, ai iu përkushtua specifikisht zhanrit të humorit dhe satirës, që përbën një vështirësi më vete suplementare, pasi pushteti totalitar në filozofinë e vet, e refuzonte oponencën, ose e pranonte atë vetëm si lustër demagogjike dhe të orientuar. Shkrimtari, pati jo pak konseguenca, që u shfaqën me heqje veprash të tij nga qarkullimi, me kritika në forumet e larta partiake të kohës, me shkarkime nga funksione zyrtare, e deri dy herë largime nga vendbanimi në Tiranë. 

Kontributi i tij në revistën “Ylli”, është i njohur në përkrahjen e talenteve te reja, përmes botimeve nga krijimtaria e tyre, në përcjelljen e debatit letrar, në botimin e krijimeve cilësore, duke anashkaluar jo me pak kurajo edhe disa tabu ideologjike. Mund të thuhet se proza humoristike buxheliane mbart si ndikim, diçka nga fabulat groteske dhe shpotitë therrëse të natyrës sociale të humoristit të njohur turk Azis Nesinit. Ashtu si dhe nga fryma e aventurave aq të sinqerta e plot peripeci të Shvejkut të Hashekut. Këto pikëtakime të begata, vinin sepse krahas talentit të lindur, ky krijues i madh i humorit e satirës, zotëronte edhe një kulturë të gjerë letrare e më shumë se kaq. Mjaft nga veprat e humoristëve dhe satiristëve me famë botërore, ai i lexonte drejtpërdrejt në origjinal: në frengjisht, italisht e rusisht. Kultura e tij solide dhe e pasur letrare e jetësore, dëshmohej edhe në debatet publike e në bisedat e lira mes miqsh, ku ndërthurreshin hijshëm logjika e argumentit me një parfum humori, që s`i ndahej për asnjë çast. Mjaft prej batutave të tij anektodike, të mençura e të guximshme, vazhdojnë edhe sot që të qarkullojnë, shpesh edhe si anonimat. 

Një përshëndetje e veçantë erdhi nga z. Agron Calliku, kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve, Durrës, i cili lexoi dhe një poezi të tij kushtura Çamërisë, duke ngjallur mjaft emocione. Shkrimtari Qamil Buxheli ishte njeri me shije të përparuara estetike, me një vetëdije krijuese për t’u admiruar, me një talent dhe inteligjencë të rrallë, tha zoti Calliku. Ai krijoi tekste komike me vlera të larta, larg humorit vulgar e banal, mbështetur në humorin e shëndoshë të traditës popullore, duke e pasuruar atë me elemente të një traditë të re, me mesazhe të fuqishme dhe forma të reja shprehëse dhe estetike. 

I nderuari, redaktori i librit, Prof. Pandeli Koçi, poet e shkrimtar, një  mik i hershëm, dashamirës dhe mbështetës i madh i Qamil Buxhelit, mes të tjerash tha:”Po përkujtojmë  sot një  nga figurat më  madhore të letë rsisë  dhe artit shqiptar, të  kulturës shqiptare, krijues i kalibrit të  madh, me një  thelb të  pavdekshëm. Libri i Arben Iliazit është shkruar me shumë dashuri dhe profesionalizëm. Nuk është thjesht një ese, por një studim i mirëfilltë.

Vepra e Buxhelit ka përmasa të  pakrahasueshme me shumë  krijues të  tjerë  shqiptarë. Ai shkroi shumë  dhe ishte një  kryemjeshtër i vërtetë  i humorit dhe i satirës. Emri i tij do të  përmendet gjatë  gjithë  historisë  së  letërsisë, pasi vepra e tij nuk kishte vetëm nivel të  lartë  artistk, por edhe një  thelb kombëtar. E kemi adhuruar Buxhelin qysh në  fëmijëri, tha Dr. Virion Graçi, shkrimtar dhe studiues i njohur, i cili mbajti kumtesën : “Qamil Buxheli për faraonët dhe firaunët”. Duke lexuar librin e Arben Iliazit për Qamil Buxhelin, në 100 vjetorin e lindjes, m’u gjallëruan mbresat që kam nga leximet e këtij autori të madh të humorit, kudo ku i gjeja shkrimet e librat e tij, në librari, në biblioteka, në faqet e revistës javore “Hosteni”, në përmbledhje tregimesh të zgjedhura humoristike; gjeje në skica/skeçke, nëanekdota, nëfjalë të urta me bishtdhe në histori të palexuara, të qarkulluara gojarisht nga njëri te tjetri sipas modelit mbrojtës: Kështu ka thënë Qamil Buxheli. Me sa duket, kishim nevojë për guximin e tij dhe për gëzimin që të shkaktonte e shpotia e tij, ironia rrezëlluese. Qamil Buxheli është i pari dhe i fundit autor deri tani që ka vepër të plotë letrare në llojin e satirës, duke qenë njëherësh pionier dhe kulm: është autor i romanit të parësatirik, kultivoi tregimin humoristik dhe mbetet mëprodhimtari deri sot; kultivoi tregimin e shkurtër dhe anekdotën dhe mbetet i patejkaluar, sikurse është i shquar për reportazhet problemore, skicat letrare. Paradoksalisht, krijimtaria e tij satiriko-humoristike lulëzoi përgjatë seriozitetit solemn të regjimit diktatorial, në periudhën ku censura, autocensura, liria e fjalës, liria krijuese në çdo dimension, ishin kodifikuara nga shteti dhe entet e tij botuese, ishin të kontrolluara maksimalisht nga autoritetet zyrtare që me artin i lidhte kryesisht vija e ideologjike e partisë-shtet dhe punësimi komod në Tiranë, nëpër redaksi – si garantues të bionomit harmonik propagandë-krijimtari, ndërsa të qeshurën nuk e donin, i frikeshin po aq sa organeve të dhunës e të sigurisë. Me Q. Buxhelin ndodhi si me shkrimtarët e mëdhej: instinkti krijues, vullneti i pakompromis për të mirën, për të bukurën, për të drejtën dhe të vërtetat domethënëse jetësore e ndihuan t’i sfidojë kufizimet dhe dogmat e epokës së tij, të ngrihet me gjuhën e satirës kundër veseve, mangësive, vaniteteve individuale e atyre grupore. Besoj, lexuesit e shumtë, sa herë do ta kujtojnë Q. Buxhelin, do të buzëqëshin dhe do të bëhen më të matur, më të pjekur, më të fisnikëruar

Studiuesi dhe shkrimtari Ahmet Mehmeti, tha se Qamil Buxheli nuk e hoqi kurrë nga goja origjinën e tij. Kur i kujtoje vendlindjen – Pandalejmonin, qënia e tij merrte psikologjinë  e dhembshur të fëmijës para lodrave të moshës. Që në luftë nisi të shkruante vjersha, por edhe përralla, të cilat vetë autori i kujtonte me nostalgji. Qysh në vjershat dhe elegjitë e para u dukën shkëndijat e talentit që po vinte, një talent jo si të tjerët.

Në vitet e hershme të rinisë, kur ishte 18 vjeç, si pjesëmarrës i betejave të Mezhgoranit, ka shkruar poezi me figuracion të pasur, siç është ajo kushtuar Asim Zenelit (korrik 1943), e cila u bë këngë me titull “Një zë po del nga Gryk’e Mezhgoranit”, dhe “Kënga e Ali Demit” (1944). 

Dy këngët e tij, si dhe ato të përmbledhura në “Këngë partizane” (1943) padyshim janë ndër krijimet më të mira të epikës atdhetare që trashëgojmë nga ajo periudhë. Këto këngë u bënë popullore për thjeshtësinë me të cilën shprehnin idetë themelore të epokës. Qamil Buxheli ka shkruar edhe poezi për Çamërinë, ku motivi kombëtar, përkatësisht tema e luftës për çlirim kombëtar nga pushtuesit e ndryshëm, është dominues në segmentin e një pjese të etnisë, si pjesë integrale e asaj lufte. Mjaft të sjellim në vëmendje vjershën “O Çamëria trime”.

Në mbyllje, autori i librit Arben Iliazi, tha: Të shkruash për Qamil Buxhelin është një sipërmarrje e vështirë dhe me risk, pasi pesha specifike e tij është e madhe. Qamil Buxheli është një nga shkrimtarët më të mirë shqiptarë, vepra e të cilit, ndonëse e shkruar në shekullin XX, ka fituar vlera të përjetshme në historinë e letërsisë shqipe. Në  këtë  libër jam përpjekur të  argumentoj dhe të them se Buxheli krijoi me duart e tij një kozmos letrar. Buxheli e mbante në gji gjithë universin  njerëzor, historik, politik e social të Shqipërisë. Ai është një luks për ata që e kanë shijuar ndjeshmërinë e humorit të tij. Rrallë shkrimtarë kanë ndenjur kaq bukur mbi truallin e humorit si Qamil Buxheli. U drejtohemi me një thirrje institucioneve të vendit, që t’ia botojnë të plotë veprën e tij shumëdimensionale. Botimi i plotë i veprës letrare dhe publicistike është domosdoshmëri, sepse kjo vepër paraqet një thesar të madh letrar e kulturor. Populli që nderon njerëzit e vet të mëdhenj, njerëzit e vet të rrallë, shkrimtarët, artistët, shkencëtarët, para së gjithash e mbi të gjitha, nderon veten. I ngre përmendore kulturës së vet, qytetërimit të vet, historisë së vet”.

Nga Albert Vataj/

Krejtçka na lidh me Viktor Hygoin, këtë personalitet të njimendtë të letërsisë, është ajo afri delikate e një shpirti rrapëllitës, i një pene tragjike që predikoi humanizmin si fe e gjithëkohësisë. Akti i krijimit, u shugurua prej tij si shërbesa e perëndishme e romantizmit. Ai u lind më 26 shkurt të vitit 1802. Franca e stuhishme priste atë që do të prekte zenitin si poet, dramaturg, novelist, eseist, artist vizual, burrë shteti, Viktor Hygoin, deshtazi, aktivistin e zellshëm të të drejtave dhe lirive të njeriut. Përpos të gjithash, ligjëruesin buzëhollë, poetin e patëdytë, vazhduesin e spikatun të romantizmit.

Në galerinë e veprës, përcjellim kjartësisht si figurë qendrore njeriun e mitizuar në Sizif. Ngarëndi për të rrëmuar mes rrënojave të kohës, e për të ç’burgosur së andejmi Golgotën e mundimshme të njeriut që gjen tek sekush, për ta vendosur atë gjithnjë mes rrëfimtarëve ngadhnjyes dhe përjetuesve fatkeq. Tipat, karakteret, figurat, episodet, etapat, datimet dhe rëndiet historike, janë jo vetëm lënda e parë e asaj përmendore shtatlartë, por edhe brumi i një doktrine që me romantizmin dhe me emrin e Viktor Hygoit, kërkuan dhe përftuan përjetësinë.

Edhe sot ndërsa matim kohën tone, në këtë turravrap të çmendur përnga zdiseku, përgjojmë pa shumë qëmtesë, praninë mes nesh të personazheve që skaliti mendja, zemra dhe pena e një prej shkrimtarëve më të rëndësishëm të shkullit XIX, këtij dishepulli të njimendtë të romantizmit. Në këtë 214-vjetor të lindjes së Viktor Hygoit, pakkush ka mbetur jashtë asaj bote ngjethëse që sendërtoi ai me landën e një vullkani. Kurrkush nuk bitisi atë realitet cingëritës, atë univers ku hovte një mllef dhe si një llavë flatëron gjithëkohësinë e gjëmimeve të brenshme të çdo shpirti. E gjithë kjo për t’i dhënë përmasat e qiellit vullnesës për të drejtë dhe liri, dinjitet dhe dashuri. Vepra, personazhet dhe trillet e një ngulmi reagues, u bënë udhërrëfyes të rëndjes së gjatë të një kreature letrare të tjetërqyshtë, që do ta ngjiste shumë shpejt të zotin e saj në fronin e famës.

Gjithëkjo ka në thelb njeriun, atë brenda dhe jashtë nesh, atë më fatkeqin në kohësinë e vet. Hygo e trajton njeriun në një mënyrë të tjetërsojtë nga sa e kishin mëtuar dhë qenë rrekur mbamëndjet kohore letrare të deatëhershme. Veçmas kur gjen shteg dhe depërton në brendinë e tij të mistershme, mëdyshjet që ka njeriu rreth zgjedhjeve në jetë, konfliktin që gjallon në vetëdije, dhe metamorfoza që e përndjek në të gjithë hapat në të gjallë.

Ai sheh anën vlertë të qënies, qëllimshëm për të nxjerrë që andej të virtytshmin. Nuk resht së lartësuar i shpirtin dhe dhimbjen, ndërgjegjes i jep kahje hyjnore duke e naltësuar dhehimnizuar këtë krijesë si gjithnjë të njëmendtë në mirësi. Sipas shkrimtaritnjeri mund të bëhet i madh, i urtë, i dobishëm për shoqërinë, pavarësisht sesika qenë ai më parë. Ai depërton më në thellësi, ndoshta shumë më shumë sekishte mbërritur tjetërkush më heret.

Lindja dhe rritja e një miti

Viktor Marie Hygo u lind në provincën Besanccon më 26 shkurt 1802 në Francë. Ai ishte i biri i Leopold-Sigisberg, një gjeneral i ushtrisë së Napoleonit dhe u inkurajua nga e ëma, Sofia Trebuchet, në kultivimin e talentit të tij letrar pranë oborrit të Burbonëve në Francë. Në moshën 18-vjeçare u bë i njohur dhe i rëndësishëm falë fitores në një konkurs kombëtar poezie dhe emri i tij tashmë u shënua në qarqet intelektuale franceze të kohës. Kjo famë e menjëhershme i siguroi atij mbështetjen nga familja mbretërore, për shumë vargje të krijuara prej tij në raste zyrtare. Në moshën 23-vjeçare hyn në Legjionin e Nderit. Ndërkohë, në vitin 1926 nxjerr për botim vëllimin poetik “Ode e balada”, në të cilat për herë të parë del në pah përjetimi mbi figurën e Napoleon Bonapartit dhe në mjedisin teatral drama “Kromuell” në 1927-ën, është vepra që e shquan atë drejt romantizmit.

Me parathënien e kësaj drame, Hygo propozon ndarjen nga norma klasiciste e harmonisë Kohë dhe Vend dhe mbështet me forcë dykuptimësinë historike në aksionin skenik. Kjo parathënie kthehet në një lloj manifesti letrar për francezët e kohës dhe deklarata e tij shquhet për ngjyrat dhe bindjet e tij të thella romantike. Në vitin 1823, teksa ishte martuar me Adele Foucher, martesë nga e cila pati katër fëmijë, por që pas njohjes dhe marrëdhënies dashurore me Juliette Drouet, mikesha e tij për 50 vjet me radhë, të cilës i ka kushtuar një epistolar të panumërt ndjenjash, ai ndahet përfundimisht prej gruas së tij. Në vitin 1830 u prezantua për herë të parë vepra teatrale “Hernani”, i cili provokoi një mosmarrëveshje, që solli ndërprerjen e ridhënies së shfaqjes në sallën e Komedisë Franceze. Një vit më vonë u publikua në shtyp vepra “Notre-Dame de Paris” (“Katedralja e Parisit”), e cila bën që nga ky moment shkrimtari i madh t‘i kushtohet teatrit romantik. Gjatë këtyre viteve, ai shkroi shumë nga dramat e tij historike si “Mbreti dëfrehet” (1832), “Lukrecia Borgia” (1833), “Engjëlli tiran i Padovas” (1835), “Rui Blas” (1838) etj. Vdekja e vajzës së tij, Léopoldine, dhe mossuksesi i dramës “I Burgravi”, i cili e bëri të heqë dorë përfundimisht nga teatri, ndërprenë për një periudhë dhjetëvjeçare aktivitetin e tij letrar.

Pavdeksimi i personazheve

Viktor Hygo krijoi novela dhe poema, të cilat përfshinin çështje të epërme dhe vorbulluese, ato politike dhe filozofike të historisë së asokohëshmes. I trajtoi ato me një stil të lartë dhe finesë, dritëpamësi dhe fondament. Ai shtjellon me një stilistikë aspak të mërzitshme edhe pse shpesh ndalet në detaje që dlirin dyshimin në trill dhe mishërojnë çdo çast me shkëlqimin e vet të ngrysët dhe trishtimin pikëllues. Gjithmonë në këtë lojë ligjëruese, ka ndopak andje dhe hir për tu përfshirë, gjithëpoaq ke diçka për të reflektuar mbi atë që trajtonme aq mjeshteri Viktor Hygoi. Mjafton vetem një sentencë që ka fuqinë e një bërthame shpërthimi brendie, që të ngas me forcën dhe magjinë e një Circe dhe të përfshijë në vorbullën e përjetimit.

Për formësimin e një botëkuptimi letrar, përvoja me kryeveprat e shkrimtarit të madh, “Njeriu qëqesh”, “Katedralja e Parisit” dhe “Të mjerët”, është kryekëput një ndikesë për nga përfundimet dalldisëse, të cilat lënë në gjurmëne kohës dhe në përcjelljen kundruese, gjurmë që drithërojnë. Gjithsesi këto tre vepra, dhe jo vetëm, ishin njëkohësisht dhe pasaporta ndërkombëtare e Hygoit. Mbeten sakaq emblematike për galerinë e shkrimtarit. Njëherash janë realitete letrare që paraprijnë në yshtjen e stuhishme drejt kreut këtë penë. Kohësia e këtyre veprave mëtoi në sentimentet e një qëmtese kushtruese. Pas personazhevetë skalitur me daltën e këtij dimensioni të gjithmonshëm letrar, asohere kur u botuan spariherë, u bënë yshtje e netëve pagjumë. Në të sotmen e përgjithkohë, mbeten të jashtëzakonshëm. Kuazimodo, Guinpleni dhe Gavroshi janë të përjetime që e bashkëshoqërojnë njeriun atëkohë e sot. Kumti i tyre ishte, është dhe mbetet në kohësinë e gjithë shtresime shoqërore, një shkundje nga themelet, një ndërmëndje që udhëton dhe jeton me elemnetin thelbësor të jetësores, njeriun, asohere, tash e në të përgjithmonshmen. Manteli që veshi këto personazhe është reja e zezë që noton edhe në qiejt modern, duke gërmushur me nervin e hakërrisë paqen e rrejshme sociale, patosin dhe shtrirjen jargavitëse ndjesore.

Viktor Hygo diti dhe ia doli t’i ikte modeleve të pështira dhe melankolike që mëkoi shpirtin kumtues të asokohjes së tekstshkruesve. Nuk hezitoi të hidhej në rrapëllimën e kohës, të përballet fyta-fytas me peripecitë, me jetësoren gjithnjë në zgrip të personazheve, për ti shndrruar ato hove në shkëndija të qenësishme të ndryshesave epokale historike.

Kreatura shkrimore dhe padyshim thellësisht ndjesore, arritën të mbulonin të gjitha gjinitë letrare, nga lirika tek tragjedia, nga zakonet tek satira politike, nga romani historik e social tek themelimi i një doktrine, duke ngjallur kësisoj një lloj njëmendësie të patjetërt evropiane.

Në kacarritjet drejt apogjeut të shkrimtarit, nga shumësia e faqeve që mëtojnë atë dhe veprën lexojmë se: Më 1827 do të merrte jetë një prej regëtimeve tekstshkruese të allasojta. Në këtë sprovë Hygoi orvatet të shtjellojë dramën historike për teatrin Kromuell, vepër e cila u konsiderua si manifestimi i teorive të reja romantike. Më 1843 mbytet e bija Leopoldinë dhe bashkëshorti i saj, lajm me të cilin shkrimtari u njoh nëpërmjet gazetës Siecle (Shekulli). Kjo humbje dhe rrëzimi me “I Burgravi”-n 1845, zymëtia që do ta mbanin qiellin e tij letrar për dhjetë vjet në natë ferri. Më 1848 Hygo e sheh veten si deputet në Asamblenë Konstitutive. Grushti i shtetit më1851 do të kurorëzonte në pushtet Napoleonin e III duke e vënë këtë në një pozitë duale. Lekundjet në politikë dhe qëmtesat oponente, nga njëra anë, reagimet që mbartnin zemëratë për regjimin, nga kahu tjetër, e detyruan të arratiset në ishullin Guernsey, ku jetoi me vragën e mërgimtarit 15 vjet. Këto vite i dhanë Hygoit statusin e babait të atdheut në mërgim. Sakaq kyçet një etapë me kontraste të forta për tu hapur një tjetër, e cila merret meformësimin e figurës së tij mitike, si poet dhe në të mëvonshmen, dorzania në traditën historike letrare. Sakaq është në fillesat e saj rëndia drejt famës, e cila ndiqet kronologjikisht me satirën “Napoleoni i vogël”, (1852),”Ndëshkimet” (1853) në vargje, për të vijuar me ndikesat humanitare te “Mendimet” (1856) dhe me ” Legjenda e shekujve”. Në këtë Viktor Hygo përshkoi mespërmes historinë e njerëzimit nga gjeneza deri në shekullin e XIX, trepjesësh që u mundësua për publikun, respektivisht(1859-1877-1883).

Në këtë të gjallë të tij përplot vrull letrar dhe kumte veshpërthyese do të merrni jetë kryeveprat e përbotshme “Të mjerët”(1862), “Punëtorët e detit” (1866), dhe “Njeriu që qesh”(1863). Këto kapërthime në lartësitë e krijimit do të përziheshin me një radhë fatesh të kobta që i krisën zemrën.

Romantizmi, rrymë letrarë që ushqeu me vetveten, Hygoi, ishte një lëvizje komplekse shpirtërore dhe kulturore që prodhoi një rinovim të thellë në letërsi, në art dhe në mendim, në politike dhe në zakone. Ishte në kryeherën e vet, një vullnesë për të ndryshuar, një rrjeshtim i zëshëm për të dëshmuar dhe për të mëtuar vetvetes dhe botës, kjartazi, gjithëkohësisë, të drejtën për të rendur gjithnjë përpara, për njeriun, brenda, thellë brendatijë. Romantizmi u zhvillua nga ai mutacion i shijeve dhe i ndjeshmërisë që u verifikua në Evropë në fund të shekullit të XVII, erdhi si domosdo dhe dishepull.

Mes poeteve të rinj të përfshire në rrymën e romantizmit spikaste Viktor Hygo, që atëherë ishte 25 vjeç. Në publikimet e tija lirike,diçka rreth 50 mije vargje, manifestohet Hygoi i rinisë dhe i theksimit të romantizmit, idhull i gjeneratës së re në vargjet shpreh brendësinë eshpirtit. Kumti i Hygoit shfaqet në mënyrën e trajtimit të materialit historik konkret. Ai bëhet mbrojtës i madh i të drejtave të njerëzve dhe shpreh “revoltëne shpirtit” për shtypjen e padurueshme të popullit të thjeshte. Hygoi kjo ajkë e këtij sistemi vlerash përfaqëson një sinteze fatesh të shekullit XIX. Krejt në mënyrë të beftë do ta shihte veten në shtjellën e “militantëve romantikë”, të cilët grupohen për ti dhënë shpirt drejtësisë, revolucionit.

Epilogu

Ai ishte dhe mbeti përjetuesi dhe kumtuesi më i pashoq i personazheve emblematike, jetëve dhe fateve të përgjithmonshme. Ata ishin në kohën e tij, në të atyren, në tonën, dhe ne do ti lejojmë të jenë të gjithkujt, jo vetëm si portrete, si personazhe, si ai, ata, ato që kemi njohur, nga Guimplen te Gavroshi, nga Kuazimodo te Tribuleti, nga Dea te Ursusi, nga Esmeralta te Xhoziana. Kuazimodot janë dukshëm në tashmën moderne teksa mëtojnë deri në plotësinë e personazhit që Hygoi e vendosi në shumëkohësi. Kjo ndoshta jo dhe aq nga ndonjë yshtje prej orakulli se sa një përkim ojnak që realitetet mveshin në të tashmen e tyne në gjithëkohësi. Përplotëson vetëvetja e epokës hygoiane, me Gavroshin që spërkat dhe njollos shkëlqimin mondan të qendrave urbane dhe ngrihet në kultin e periferisë, nën këmbët e vërshimit të një botë që ka në filozofinë e vet bërjen e maskave dhë çjerrjen e fytyrave, në një farë qasje prej Guimpleni.

Ndryshe nga pararëndës dhe passhkues, ai nuk ishte tragjik, thjeshtë jeta tek-tuk e çukiste me rrufe kreshtën e tij të fatit, përzhitje të cilat ai nuk i fshehu, përkundrazi i bëri limfë përmbajtësore të veprës. Viktor Hygo mbylli sytë më 22 mars 1885 në shtëpinë e tij në Paris. Trupi i tij uv endos për një natë nën Harkun e Triumfit dhe u shoqërua nga 12 poetë. Në ceremoninë e varrimit morën pjesë më shumë se dy milionë persona të ardhur nga çdo cep i Francës. Ishte dhe mbeti për shumë kohë një ceremoni lamtumire madhështore, si e meritonte Viktor Hygoi. Iku për të mbetur jo vetëm në bibliotekë, në mëndje dhe në përjetime, por edhe në të tashmen, si i përgjithmonshëm.

Nga Albert HABAZAJ/

Duke shfletuar kolanën e veprave të zgjedhura poetike të poetit shkëlqimtar Fatos Arapi, kërkoja poezi me motive qytetare, sepse më duhen për një punim, por, interesant, ndalova tek poezi “e vogël” me titullin “Popullorçe”, botuar në vëllimin “Urna e vogël”: poezi të zgjedhura: 1997-2003 “Urna e vogël” (Tiranë, Neraida, 2014, f. 169). 

I hodha një sy të shpejt vertikalisht, edhe pse ajo është e shkurtër dhe mund ta përpish me një kalim. 

Çfarë të bëj e shkreta Vlorë?!

Një flamur dëshmor në dorë.

Do qëndroj se s’po qëndrojmë.

Do luftoj se s’po luftojmë.

E shkreta Vlorë po Vlorë.

bën’ të bëjmë Shqipëri,

bën’ të bëjmë demokraci,

bën’ Evropë e s’i qëndron.

Çfarë të bëj e shkreta Vlorë

bëhet shkrumb e bën liri.

Bëhet shkrumb e bën dëshmorë.

Është një vjershëz e këngëzuar me 11 vargje me rimë, që rrjedh monokolonë, e thjeshtë si strukturë, që na kujton ato këngët e vjetra lakonike, të cilat me pak vargje shpalosnin shumë kuptime të bukura, të thella dhe me mesazhe kthjelltësisht të qarta. Në një formë tjetër më shpunë tek vargjet e xha Matos e Selim Hasanit, Xhebro Gjikës dhe ca burrave të rëndë të këngës së madhe, para e pas këtyre kapedanëve të labërishtes. 

Kujtoj që dikur Ismail Kadare ka thënë për njërin nga 4 “gjeneralët” të teksteve të këngëve labe Hamdi Pulon e Tragjasit, se vargjet e këtij poeti popullor do t’i kishin zili dhe poetët më të mirë të vendit. Ndërsa, poezia “Popullorçe” e Fatos Arapit është shembulli më i lartë i duhur e i synuar për tekstin e këngës, që fiton automatikisht përveç vulës poetike, edhe vulën folklorike (e cila është vështirë të mirret kollaj, po nuk kaloi në disa sita, që i përdor gurra popullore në rrjedhat e kohës). Poezia “Popullorçe” është Shkolla e Tekstit Poetik të Këngës Labe, aq e domosdoshme për të qenë funksionale, kur sot jo pak tekstexhinj (që kanë a gjejnë lekë, etj.), i harrojnë ligjet e pashkruara të folklorit shqiptar, e harrojnë “Kanunin” e Këngës popullore të Shqipërisë së Jugut (e lokalizoj, meqë e njoh më mirë këtë territor etnografik, që tradicionalisht, me gjuhën popullore është quajtur Toskëri). Dhe shkruajnë, more shkruajnë!… S’mund ta fitosh grurin, kur korr kashtë. Nuk e quaj të nevojshme të merrem shumë me analizën letrare të kësaj vjershe të Fatosit, sepse ajo është e bukurshkruar, e këndshëmlexueshme, e mirëkuptueshme. Poezia “Popullorçe” e Arapit është një këngëz e gjallë, sa energjike, aq kurajoze, simbolike dhe domethënëse, me një gjuhë plot nerv e guxim, mbushur me dramacitet, që ka fytyrë të dinjitetshme, sa altruiste, aq dyshuese, që lëviz e shqetësuar, që merr frymë shëndetshëm, kombëtarisht, qytetarisht, vlorërisht, me një dashuri fatosiane që dhemb, deri në sakrificën më sublime. Kjo poezi këndohet për bukuri si një këngë labe, që i prek telat e zemrës jo vetëm çdo vlonjati, por çdo shqiptari, që i dhemb në eshtër Atdheu ynë, shqyer nga çapaçulët helaqë të kombit.

Dr. Fatos Arapi njihet në Shqipëri dhe ndërkombëtarisht si poet modern, ndër themeltarët e poezisë së re qytetare shqiptare, i thellë në mendim si Ai, i zjarrtë në ndjenja si Fatos Arapi. 

Shtëpia botuese “Neraida”, botuesja e veprës së tij të zgjedhur poetike na jep këtë profil lakonik të autorit tonë: “Fatos Arapi shkëlqeu si poet në vitet ’60 të shekullit XX. Si mjeshtër në artikulimin e lirikës qytetare ai është njëherësh edhe më moderni ndër poetët e kohës së tij. Me një poezi krejt të veçantë dhe qartësisht të dallueshme nga të tjerët, me një varg që në brendësi kishte delikatesën, por mendim e figuracion të ri, që merrte dritë dhe njëherësh dritësonte, Arapi ndërthurte pasqyrimin e zhvillimeve dhe ndryshimeve në Shqipërinë e kohës me konceptet emancipuese dhe iluminuese, duke e larguar atë nga rutina poetike dhe notat retorike të vargëzimit të angazhuar”. Universi i botës lirike dhe liriko-epike të Fatos Arapit është identiteti ynë letrar dhe kulturor.

Në vëllimin e parë “Më jepni një emër”: poezi të zgjedhura, 1962-1989 (Tiranë, Neraida, 2014) vetë Fatosi shkruan “Dy fjalë” në të çelur të librit. Nuk janë shumë, kështu që po i paraqes për lexuesin tonë: “Sa herë botoja diçka, unë nuk e lexoja. Thellë vetes më mundonte dhembja: mund ta kisha bërë më të mirë. Dhe më e rëndësishmja: një poezi e botuar je ti, është shpirti tënd. Jo ai që ti mendon për veten, por ai që ti je në të vërtetë. Në jetë mund të sillesh ndryshe nga ç’je, mund ta zbukurosh veten, mund ta fshehësh. Nuk është diçka e jashtëzakonshme hipokrizia e përditshme njerëzore. Ajo shpesh na bëhet natyrë e dytë. Në art jo, në poezi jo. Në shpirtin tonë fatlumturisht, ka një këndth, një kthinë, ku nuk hyn dot shtirja, hipokrizia. Atje është arti, ai i vërteti, dua të them. Jeta ime ka kaluar nëpër kohë tmerrësisht të rënda, që shtrihen gati prej fillimit të shekullit të 20-të. Ndër mokrat e fatit shqiptar, ajo ka qenë tepër e vështirë dhe tragjike. Sa mund t’i qëndroja besnik vetvetes? Çfarë Fatosi krijova prej vetes sime? E keni në veprat e mia. Ju them sinqerisht se, cilido që do të jetë njeriu që ju do të takoni aty, unë përsëri do të ndjej dhembje. Nuk do të jem i kënaqur prej tij. Përherë ka diçka të paarritshme drejt së cilës duhet të shkojmë. Fatos Arapi”. Kaq. Asnjë fjalë më tepër. Është një mesazh i madh, është Testamenti i Poetit për ne. Ai na e la me mirësi, bekim e besim. Në nderim të së Vërtetës, Ai nuk mund ta mirrte me vete. Brenda rreshtave të këtij mesazhi jam edhe unë. Dëlirësisht dhe dhembshurisht, e gjej vetveten në formën time. Aq sa. Ashtu si. Brenda rreshtave të Testamentit të Madh je dhe ti, është edhe ajo apo ai poet qytetar, jemi ne, jeni ju, janë ata dhe  ato poete të vërteta, që i shërbejnë emancipimit të vonuar qytetar të Shqipërizës sonë hallerënduar.

Unë e kam dashur shumë, edhe pse është shkëlqimtar tek yjet më të bukur të qiellit poetik. Unë e dua shumë Fatosin tonë dhe, sa të kem frymë, do ta dua sikur ta kisha vëllain tim të madh.

Fatmirësisht e kam pasur mik, jemi takuar në Vlorë, në Tiranë, edhe në shtëpi të tij më ka ftuar disa herë, kemi kuvenduar e kemi pirë kafe poetike, më ka dëgjuar me vëmendje dhe dashamirësi dhe unë e dëgjoja gati me adhurim tek fliste e fliste palodhshëm shumë me atë zërin e tij të drithshëm si një fije bari në tramundanë. Gjatë bashkëbisedimit me të, që nuk doja të mbaronte kurrë, më shfaqej imazhi poetik i Uitmanit (Walter Witman), por e sprapsja këtë shembëlltyrë, sepse unë kisha të Madhërishmin tim Fatos Arapin. Për të kam shkruar edhe shkrime, edhe poezi, edhe elegji me lot ulliri…

Një shkurtore jetëshkrimore e tij mund ta paraqes: Fatos Tol Stavre Arapi lindi në Zvërnecin e bukur të Vlorës më 19 Korrik 1929 dhe mbylli sytë në Tiranë më 11.10.2018. Poet dhe shkrimtar i shquar shqiptar, novelist, përkthyes, gazetar, ekonomist, matematikan, filolog, studiues i folkloristikës. Ka gradën Shkencore “Doktor i Shkencave”, fituar qysh me fillimet e evidentimit të emrit të tij të përveçëm. Si pakkush tjetër në Shqipëri, ka një biografi të plotë intelektuale dhe letrare – kulturore. Shkrimet e Fatosit janë çmuar shumë nga lexuesit dhe bashkëkohësit e tij, për të cilat ka marrë çmime të ndryshme kombëtare dhe ndërkombëtare. Me emrin e tij Shqipëria mundet të krenohet botërisht, sepse i plotëson parametrat e duhur krahasimtarë për kalibrin europian e botëror të vlerësimit.

“Vepra poetike e Fatos Arapit arriti të përmbushë vetveten, vargjet e tij arritën të piqen deri në përsosmëri” – shkruan eseisti dhe poeti shqiptaro-kanadez Erlind Sulko. 

Fatos Arapi na la dhuratë gjuhë letrare. Ai bëri letërsi të përkryer, që guxoi e rroku hapësirat e misteret e Universit.

Poezia e tij është një bashkëbisedim harmonik i dashurisë me dhembjen.

Por këtu unë qëndrova ca dhe kalova ndërmend:

Kush poet si Fatos Arapi Zvërnecit i ka kënduar vendlindjes?!

Kush poet si Fatos Arapi i ka kënduar babait e nënës – dhembjes së veshur me tw zeza, vëllait të lirisë me lot dhe mallit  të bukur të gjyshes?!

Kush poet si Fatos Arapi i ka kënduar lirisë?! Kush?!

Kush poet si Fatos Arapi i ka kënduar luftës çlirimtare?! Kush?!

Kush poet si Fatos Arapi i ka kënduar Tiranës?!

Kush poet si Fatos Arapi i ka kënduar atdhetarëve të vërtetë, heronjve dhe dëshmorëve të lirisë!?

Kush poet si Fatos Arapi i ka kënduar Atdheut?! Vetëm Fatos Arapi ka thënë e shkruar. “Atdheu yt i vogli, i vogli,/ ai hyjnori i pavdekshmi – loti” sikundër që “Tragjedia është Atdheu i vërtetë i poetëve”.

Kush poet si Fatos Arapi i ka kënduar detit?!

Kush poet si Fatos Arapi i ka kënduar gjolit, limonave, portokalleve dhe ullinjve?!

Kush poet si Fatos Arapi i ka kënduar dashurisë?!

Kush poet si Fatos Arapi i ka kënduar dhembjes?!

Kush poet si Fatos Arapi i ka kënduar qytetit?!

Kush poet si Fatos Arapi i ka kënduar peizazhit, stinëve, natyrës e hapësirave të pamata?!

Kush poet si Fatos Arapi i ka kënduar universit?!

Kush poet si Fatos Arapi…?!

Kush poet si Fatos Arapi i ka kënduar ndershmërisë?!

Kush poet si Fatos Arapi i ka kënduar Ali Asllanit dhe Petro Markos?!

Kush poet si Fatos Arapi  ka thurur lirika aq të bukura shoqërore?!

Kush poet si Fatos Arapi ka kënduar rreptësisht aq dhembshur autoironi për Fatosin ëndërronjës të heshtur?! (Shembuj klasikë të kulturës së lartë qytetare në prozë, kujtime dhe oratorì janë Eqerem bej Vlora, Faik Konica dhe Fan Noli, ndërsa, në kohën e re, që tashmë gjendet e regjistruar në Arkivin e Letërsisë bashkëkohore shqiptare është Dritëro Agolli).

VLORËS… Kush i ka kënduar Vlorës më shumë, me aq dashuri e më bukur se Fatos Arapi?!

Në fakt, në të gjithë arsenalin e tij poetik, gjen pak Vlorë (edhe në ato poezi ku nuk përmendet emri i saj aulonian, në të gjitha motivet e bukura të poezisë së tij fisnike ka ngjyrë Vlore. Të gjitha poezitë e Fatos Arapit janë veshur me ngjyrë Vlore, e cila ndrit kaltërisht.

Pa kaluar në statistika (ndoshta vlen të përgatis një minibibliografi të poezive të tij për vendlindjen, Vlorën e Aulonës së lashtë e diellore me detin, Jonin e Adriatikun, Zvërnecin dhe Sazanin, Karaburunin dhe Çikën, Orikumin dhe Shashicën, Malet e Vetëtimave – Akrokeraunet dhe Dhërmiun), por në këtë përmendje nderimi kujtoj që vetëm në 4 vëllimet me poezi të zgjedhura nga botuesi, poeti, përkthyesi dhe bashkëzvërnecari i tij Jani Malo, janë përfshirë 70 poezi për Vlorën dhe arealin e saj kulturor, njerëzor e historik nga Shtegu i Dritës Fatos Arapi, “i larë nga dritat e shenjta të Mesdheut”.