Arben Iliazi/

Populli shqiptar nuk vuan nga kompleksi i gjenocidit, kjo është një pasuri shpirtërore e tij. Ky është mesazhi që përcjell shkrimtari Pajtim Çaushi nga Konispoli, nga pjesa e mbetur e Çamërisë. Romani “Robina e ëngjëjve”, që sapo është hodhur në qarkullim, vjen pas disa botimeve të sukseshme të autorit në prozë e poezi (tetë romane, pesë vëllimeve me poezi e katër novela).

Eshtë një prozë e gjatë me subjekt interesant, që lidhet me fatin tragjik të trojeve shqiptare si rezultat i masakrimit të popullsisë autoktone dhe i coptimit të trojeve etnike përgjatë viteve të shekullit të njëzetë.

Sfondi gjeografik i vendosjes së ngjarjeve është jugu dhe verilindja e Shqipërisë. Përmes ngjarjeve reale të ndodhura në territoret tona përgjatë një shekulli, shenjohen artistikisht pasojat tragjike që ranë mbi kombin shqiptar si rezultat i zbatimit të vendimeve të Konferencës së Londrës përmes lojës së Fuqive të Mëdha për të plotësuar orekset shoviniste të fqinjëve Jug e Veri.

Autori e realizon bukur artistikisht imazhin e coptimit të atdheut duke e përqasur me veprimin e hanxharit të mishtarit që pret copat e gjallesës së therur dhe i hedh andej këndej në gojën e grabiqarëve me uri të panginjur.

Rrëfimi është thurrur mbi bazën e paraleleve të ngjarjeve historike që kulmojnë me qershor – marsin e viteve 1944 – 1945 dhe janarin e pranverën e vitit 1999. Datimi i parë ka si objekt tregimi masakrat e bandave zerviste ndaj popullsisë shqiptare të Çamërisë në përfundimin e Luftës së Dytë Botërore – qershor ’44 – mars ’45. Pika toponimike ku kryhet masakra është qyteti i Paramitit (Paramithia). Objekti i masakrës dhe dëbimit janë shqiptarët çamë të besimit musliman.

Datimi i dytë i ka përqëndruar linjat e rrëfimit në fshatin Raçak të Kosovës kur ushtria kriminele serbe në janar të vitit ’99, në përfundim të mijëvjeçarit të dytë, kreu masakrën gjakatare ndaj popullsisë së pafajshme shqiptare duke lënë të vrarë 46 fëmijë, gra e të moshuar.

Ndonëse në kohë të distancuara e territore të largëta, të dyja ngjarjet kanë një emrues të përbashkët, atë të organizimit të masakrave deri në shfarrosje të shqiptarëve nga trojet e tyre etnike.

Edhe mjetet janë të njëjta: grabitje, tortura, vrasje, përdhunime, dëbime me dhunë, poshtërime masive…Urë lidhëse për ngjizjen e rrëfimit bëhet personazhi i Nanë Fatës e cila është përfaqësuese e të gjithë femrave shqiptare që përjetuan masakra e përdhunime tek të afërmit dhe tek vetja.

Fata masakrën e bandave zerviste në Paramithi e në gjithë Çamërinë e ndieu realisht në moshën e adoleshencës. Një vajzë paramithiote në kohën e ëndrrave të bukura për pranverën e jetës, bie papritur në errësisën mesjetare të veprimeve barbare e shtazarakëve të kanibalëve zervistë.

Ndërsa masakrën dhe dëbimin nga trojet shqiptare të Çamërisë e jetoi në moshën e ëndrrave për të ardhmen, masakrën e Raçakut e Drenicës në Kosovë nga fashistët serbë të Milosheviçit e përjetoi në moshën e vonshme të pjekurisë e pleqërisë. Në moshën kur njeriu është më pranë jetës së tejme, më pranë momentit të takimit me Zotin e Madh.

Pikëisht, kjo shërben si bërthamë narrative lidhëse mes të djeshmes e të sotmes, jetës dhe tejjetës.

Me ndihmën e katër ëngjëjve shoqërues Nanë Fata mundi të shkojë tek Empiriumi, Kryeselia e Zotit të Madh. Atje jep shpjegimet e kërkuara nga ëngjëll Dosja për krejt rrjedhën e masakrave zerviste mbi shqiptarët muslimanë në Çamëri.

Bërthamat e shumta narrative që lidhen me udhëtimin e Nanë Fatës nga Toka në Empirium si tek mali i zhveshur, dukja e nepërkave, ardhja e katër ëngjëjve, udhëtimi në qiellin e pritjes, kalimi i urës së perit, Pallati i mjegullt me 999 kate, takimi me Zotin, bisedat me ëngjëll Dosjen janë ndërtuar mbi bazën e teknikave artistike të drejtimit letrar të Realizmit Magjik. Ndërthurren natyrshëm dukuritë e ngjarjet njerëzore me ato tejnjerëzore.

Linja tokësore e subjektit realizohet jo mbi bazën kompozimit linear të ngjarjeve, por me teknikën e krijimit të një kompleksi mozaik. Skenat e ndërtimit të Urës së Mesit nga tre Çelot, ngjarja interesante e tri nuseve me tre vëllezërit, tragjikja e Mujit dhe Bardhës, rrëfimi për xha Fanin e Janin, udhëtimi dhe përballja e Sarës e Bojkos e plot skena të tjera harmonizojnë realizmin, me legjendën, mitin e rrëfimin bisedor, dokumentin dhe shtypin, intervistën dhe telegramet, konferencat e shtypit dhe gazetat e kohës.

Autori bën kujdes për të qënë sa më objektiv dhe realist në trajtimin e marrëdhënieve mes popujve dhe lidhjeve miqësore të tyre.

Krahas vrasjes së papritur e të pabesë të shqiptarëve Bardhi dhe Ylle, tregohet edhe për denigrimin e përdhosjen e grekut të thjeshtë e të drejtë xha Fanit, komshiut e mikut të familjes së Kadri Seitit. Njëherësh Maria, e shoqja e tij, e qan si birin e vet Bardhin që e kishte rritur në duart e saj me dashurinë e një nëne të mirë.

E njëjta edhe me fqinjin nga veriu. Krahas vrasjes tragjike të kosovarëve Muji dhe Bardha, krijohet edhe bërthama rrëfimtare për serbët Velko e Sara të cilët përjetojnë nga ushtarët bashkëkombës të kllonuar me urrejtje e instikte shtazarake tmerre e tentativa përdhunimi pavarësisht etnisë së njëjtë.

Mesazhi që përcillet është tërësisht njerëzor e miqësor: Populli shqiptar nuk vuan nga kompleksi i gjenocidit, kjo është një pasuri shpirtërore e tij.

Popujt, pavarësisht nga besimi dhe emri, kombësia dhe ngjyra përballë të keqes që buron nga instiktet e errësirës i nënshtrohen të njëjtit fat: përdhunimit, denigrimit e dëbimit nga vatrat amëtare. Por principet e humanizmit janë më superiore dhe të plotfuqishme se primitiviteti i shovinizmave të ndryshëm, që janë edhe një rrezik potencial dhe real për një deformim të historisë moderne.

Teknikat rrëfimtare që ka përdorur autori janë të larmishme dhe tërheqëse për çdo kategori lexuesi. Dimensioni leksikor dhe morfologjik është i përcaktuar nga një model i jashtëzakonshëm i një sintakse të brendshme, lakonike. Brenda subjektit harmonizohen rrëfimi linear me atë në retrospektivë, lutjet dhe ditari, njoftimet dhe kronikat, urdhrat e deklaratat. Çdo detaj dhe çdo çast në këtë roman merr një reliev plastik në hullitë e dramatikes e tragjikes, ku syrit të shkrimtarit nuk i shpëton as dhe ngjyrimi më i vogël; ndjeshmëria e tij e mprehtë nuk humbet as lëvizjen më të vogël.

Në përgjithësi romanet e P. Çaushit nuk janë thjesht kimi eksperimentuese, por alkimia e realitetit, me një realizëm gati demoniak, ku fati vizaton çdo dhimbje. Si shkrimtar me përvojë, gjithçka e sheh nga brenda duke na dhënë përfytyrime me saktësi stenografike, që nuk kanë nevojë për shumë vizatim. Në romane si “Robina e Engjëjve” shikon me tmerr se në sipërfaqen e qetë të kësaj bote, ka një botë tjetër që është një purgator martirizimi dhe flakët e aktakuzës ngjiten deri te ata që drejtojnë botën e ngritur mbi padrejtësi dhe egoizma misterioze force e antihumanizmi.

Nga Evarist Beqiri*

Tre vite, tre botime, një lider që na frymëzon. Një rekord i rrallë për një libër. Pas botimit të parë në nëntor 2022, botimit të dytë nëntor 2023, botimi i tretë i përditësuar i librit “Themeluesi-Lidershipi i Ismail Qemalit”, në dhjetor 2024, shënon një tjetër ngjarje domethënëse. Në të dy ribotimet, nuk kemi lëvizur asgjë nga thelbit i përmbajtjes, përveç korrigjimeve të vogla dhe pasurimit me materiale të reja.

Nuni i titullit të librit “Themeluesi” është gjeniu i letrave shqipe Ismail Kadare, dhe ky ishte që në zanafillë një ogur i mirë. Në traditën abrahamike, “Ismail” do të thotë Zoti i dëgjoi lutjet tuaja. Dhe unë besoj se Zoti  i ka dëgjuar dy herë lutjet e shqiptarëve, njëherë kur iu dha Ismail Qemalin dhe njëherë kur iu dha Ismail Kadarenë…

“Nosce te ipsum,”– shkruhej në tempullin e Apollos në Delfi.  Gjëja më e vështirë është të njohësh veten dhe të gjesh vendin që të takon në këtë botë. Me qëllim ndërtimin e një të ardhmeje të begatë ne duhet që t’i edukojmë të rinjtë nën shembullin e njerëzve të mëdhenj. Ne shqiptarët kemi nevojë që ta njohim më mirë veten. Nënvleftësimi i njerëzve të mëdhenj çon tek ulja e standardeve dhe rritja e mediokritetit në shoqëri. Kjo plagë ka qenë një bashkudhëtare e shoqërisë shqiptare, e cila ka shkaktuar edhe një krizë identitare. Sepse siç thoshte poeti i madh Ali Asllani: “Kur nderohet një i lig, është i miri në rrezik.”

Lidershipi i Ismail Qemalit mbështetej mbi bazamentin e mirënjohjes dhe ne duhet t’i japim atij nderimin që i takon. Sepse Ismail Qemal Vlora ishte shqiptar kur nuk kishte Shqipëri. Ismail Qemali i dha jetë trashëgimisë së Skënderbeut. Pa veprën e Ismail Qemalit nuk do ta kishim sot Shqipërinë. Emri i Ismail Qemalit vijon të nderohet brenda dhe jashtë trojeve shqiptare. Ismail Qemali përfshihet në antologjinë “Stars and Sands” të Joseph L. Baron, kushtuar personazheve të shquar botëror, të cilët kanë ndihmuar hebrenjtë nëpër gjithë botën. Njëkohësisht, ai ishte ndër të parët dhe të paktët zëra, që kundërshtuan masakrat ndaj popullsisë armene në Perandorinë Osmane. Duke filluar nga 3 qershori 2023, emrin e tij e mban tashmë edhe një rrugë në Staten Island, New York, SHBA.

“Synimi i artit është hyjnor,” – thotë Viktor Hygo –  “dhe kur shkruan për historinë, ti e risjell në jetë, e ringjall personazhin.” Unë jam përpjekur që me anë të këtij libri t’a sjell Ismail Qemal Vlorën me sa më shumë vërtetësi. Dhe ashtu siç ai ishte në të vërtetë, një idealist dhe një shqiptarë i madh.

Sipas Faik Konicës, “idealizmi mund të dal vetëm nga dy burime që janë,  kultura e lartë dhe vuajtjet e përbrezëshme.”. Ismail Qemal Vlora e kishte si kulturën e jashtëzakonshme ashtu edhe trashëgiminë e sakrificave familjare. Vlora e Flamurit dhe Labëria, e mëkoi atë që në vegjëli me frymën e saj atdhetare, duke ndezur në zemrën e tij flakën e atdhedashurisë që nuk u shua kurrë.

“Aq pak i nderon Shqipëria njerëzit qe e nderuan,” – vijon sërish Faik Konica – “sa gjen sot shumë shqiptarë që kujtojnë se Skënderbeu dhe Gjergj Kastrioti ishin dy veta.” Edhe sot mund të ketë shumë shqiptarë që mund të mendojnë se, Ismail Qemali dhe Ismail Qemal Vlora janë dy persona të ndryshëm. Prandaj, ne duhet të bëjmë më shumë që shpëtimtari i Shqipërisë Ismail Qemali, të nderohet e të njihet plotësisht nga brezat e rinj.

Ne kemi sot sërish nevojë për Ismail Qemalin më tepër seç ai ka nevojë për ne, dhe gjithmonë ka për të qenë kështu. Rikthimi tek Ismail Qemali është rikthim tek rrënjët e identitetit tonë kombëtar. Lidershipi i tij është dëshmia me e mirë e faktit që kur shqiptarët bashkohen janë në gjendje të realizojnë gjëra madhështore.

Arbëreshët e shquar Dorsa, De Rada, Skiro, Lorekio etj., së bashku me Vaso Pashën dhe Sami Frashërin ishin ideologët e parë të çështjes kombëtare shqiptare. Përpjekjet e tyre u përqendruan kryesisht në lëmin historik, kulturor dhe gjuhësor. Ndërsa, Ismail Qemali udhëhoqi dhe themeloi shtratin ideor mbi të cilin u strukturua lëvizja politike kombëtare shqiptare.

Disa vite përpara shpalljes së Pavarësisë, Faik Konica shkruante se pengesa kryesore e shqiptarëve drejt Pavarësisë ishte “mungesa e mësimit politik”. Ismail Qemali me lidershipin e tij e tejkaloi këtë pengesë në dukje të pakalueshme. Ai ishte një hap para të tjerëve në njohjen e rrezikut që po i kanosej Shqipërisë nën Perandorinë Osmane. “Ne në politikën tonë,” – thoshte Ismail Qemali –   “do të bëhemi me të gjithë ata që janë kundër grabitësve të trojeve tona, sllavëve dhe grekëve.”

Ismail Qemali realizoi një strategji gjithëpërfshirëse për të formësuar dinamikat rajonale. Strategjia e tij synonte shpëtimin e Shqipërisë. Dhe njëkohësisht t’i tregonte Evropës se shqiptarët e kishin maturinë e duhur politike për t’u vetëqeverisur. Ai shndrit si lideri më përbashkues në historinë tonë kombëtare.

Ismail Qemali personifikon vlerat më të mira të shpirtit të shqiptarit. Ai ishte një lider vizionar, që e shikonte shërbimin publik si një detyrim ndaj atdheut. Sipas tij, shqiptari të shenjta ka tre gjëra: “Familjen, nderin dhe atdheun.” Ismail Qemali thoshte se: “Perëndia është ndihmësi i njerëzve të drejtë.” Dhe si një njeri i madh, ai ishte i drejtë dhe ëndërrimtar. Ëndrra e tij për një Shqipëri të bashkuar, të begatë dhe evropiane vazhdon të na frymëzoj edhe sot e kësaj dite.

Kritikët pretendojnë se ai nuk qe i zoti që ta mbante gjatë pushtetin dhe nuk arriti të shmangte copëtimin e trojeve shqiptare. Ka diçka pjesërisht të vërtetë këtu, megjithëse vendimi për ndarjen e trojeve shqiptare ishte përtej mundësive të tij. Vizioni i tij që shqiptarët kudo në trojet e tyre etnike të jetojnë në liri, paqe dhe harmoni me fqinjët e tyre po realizohet tashmë.

Vizioni i Ismail Qemalit është quajtur edhe si “tepër perëndimor” për kohën. Dhe Ismail Qemali i ka pranuar vetë i pari të metat e qeverisjes së tij. Por, ai besonte tek fuqia e fjalës dhe tek dialogu midis njerëzve e kombeve, për të garantuar bashkëjetesën paqësore dhe progresin e njerëzimit. Ai besonte fort se integriteti moral e besnikëria e politikanit, ndikon tek raporti i mirë me shoqërinë dhe tek emancipimi i saj.

Shqipëria lindi në një moment tepër të vështirë për marrëdhëniet ndërkombëtare globale. Lufta e Parë Botërore ishte te portat dhe një rend i ri global po dukej në horizont. Rendi i ri global që lindi pas mbarimit të luftës, do të sillte rrëzimin e  perandorisë Austro-Hungareze, që ishte përkrahësja kryesore e shtetit të ri shqiptar. Ndoshta nëse situata në arenën ndërkombëtare nuk do të kishte qenë kaq e trazuar, edhe fati i së porsalindurës Shqipëri e i qeverisë së saj të parë do të kishte qenë krejt ndryshe…

Në fund, sigurisht, që ky nuk është një libër me receta të gatshme; ai vjen si një ftesë për reflektim, mbi historinë, të tashmen dhe të ardhmen tonë. Mesazhi që libri përcjell është universal dhe i vlefshëm në çdo kohë; ai ndërthur raportin midis lirisë, pushtetit dhe lidershipit. Nëpërmjet lidershipit të Ismail Qemalit, ne mund të kuptojmë se si mund të ndërthuret më së miri racionaliteti dhe dhembshuria në zgjidhjen e problemeve të kohës tonë. Lidershipi i Ismail Qemalit përcjell një mesazh të madh humanizimi për botën mbarë.

Lidershipi fillon me besimin që ju mund të bëni diçka që ka vlerë dhe thelbi i tij është ruajtja e ekuilibrit. Me anë të lidershipit mund të lexohet dhe të interpretohet karakteri i njeriut. Cilësitë morale të Ismail Qemalit, bota e tij e brendshme shpirtërore, ishin në harmoni me pamjen e jashtme fisnike. Ismail Qemalin e përshkruajnë si “një njeri sypatrembur dhe të pavarur”. Dy cilësi këto të domosdoshme për lidershipin.

Ismail Qemali si një lider transformues ishte për ndryshimin e statuskuosë. Ai edhe pse i përkiste shtresës së pasur të bejlerëve, u bë zëri i “opingarëve”. Motoja e tij ishte: “Shqipëria për shqiptarët.” Reformat shtetndërtuese që ai filloi të ndërmerrte vinin në kundërshti me interesat e klasës së vjetër sunduese, e cila synonte të ruante sërish privilegjet që kishte pasur në perandori. Prandaj, ata e penguan me çdo mënyrë Qeverinë e Vlorës. Sipas fjalëve të Ismail Qemalit: “Pa u vra tradhëtia, nuk bashkohet Shqipëria.”

Ismail Qemal Vlora është jo vetëm “Themeluesi” i shtetit shqiptar, por edhe “Themeluesi” i idesë së Shqipërisë evropiane. Ai besonte tek ideali i paqes dhe i bashkëpunimit midis kombeve. Ky libër dhe lidershipi i Ismail Qemal Vlorës është në vetvete një himn për shpirtin fisnik dhe të pamposhtur të shqiptarit ndër shekuj. Ismail Qemal Vlora ishte një lider i popullit dhe për popullin; ai nuk e pa kurrë pushtetin si privilegj, por si një detyrim për t’i shërbyer popullit dhe vendit të tij. Ky është edhe thelbi i trashëgimisë së ndritur të lidershipit të Ismail Qemal Vlorës.

Në vargjet e tij, liriku ynë i madh Ali Asllani, shkruan për Ismail Qemalin: “Dielli mbet gjithmonë Diell / Kurdoherë me kokë në qiell.” Ismail Qemali qëndron sot në ballë të Altarit të Kombit dhe të nderosh Ismail Qemalin do të thotë të nderosh gjeninë universale të lidershipit. Ai është “Dielli i Shqiptarisë” dhe drita e tij vezulluese vazhdon të na tregoj edhe sot e gjithë ditën, rrugën që duhet të ndjekim drejt së ardhmes tonë evropiane.

“Bota njerëzore,” – shkruan Plutarku – “kuptohet më mirë nëpërmjet njerëzve që bënë historinë.” Pavarësisht ndryshimeve që sjellin epokat e ndryshme, thelbi i asaj që është “udhëheqja/lidershipi” mbetet e paprekur. Dhe reflektimi mbi figura si kjo e Atit të Kombit, na ndihmon të zgjerojmë dhembshurinë. Ajo na lidh me sakrificat e paraardhësve tanë dhe me shembullin e tyre të ndritur. Mbi këtë bazament mirënjohje ne mund të ndërtojmë shembullin tonë për gjeneratat e ardhshme.

*Autor i librit “Themeluesi-Lidershipi i Ismail Qemalit”. Nuk lejohet publikimi i këtij shkrimi pa lejen e autorit. Çdo portal, gazetë online apo shtypur, që merr këtë shkrim duhet të citojë autorin në fillim të shkrimit (Nga Evarist Beqiri). 

Adnan Mehmeti

President i Shoqatës së Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë

New York, 29 dhjetor 2024

Viti 2024 për Shoqatën e Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë shënoi një kapitull të suksesshëm në historinë e saj. Me një axhendë të pasur, e mbushur me aktivitete letrare, promovime librash, çmime ndërkombëtare dhe botime cilësore, Shoqata e Shkrimtarërve Shqiptaro-Amerikanë dëshmoi përkushtimin e saj ndaj ruajtjes dhe promovimit të letërsisë dhe kulturës shqiptare në Amerikë.

Më 7 prill 2024, Shoqata e Shkrimtarëve zhvilloi zgjedhje të reja.  Drejtimin e saj e morën figura të njohura të letërsisë shqipe. Kryetare u zgjodh Dr. Yllka Filipi. Nenkryetare Arjeta Ferlushkaj Kotrrri dhe sekretar Dr. Bexhet Asani. Presidenti aktual, Adnan Mehmeti do të vazhdojë të ushtrojë detyrën e tij. Kjo kryesi e re vjen me energji dhe vizion për të çuar përpara misionin e Shoqatës. Në këtë kontekst, falenderime të veçanta ju drejtojmë kryesisë së mëparshme, të drejtuar nga Mëhill Velaj për kontributin dhe angazhimin gjatë viteve.

Panairi i 3-të i Librit Shqip në Amerikë.

Ky event ishte një nga ngjarjet kulturore më të mëdha të vitit në Amerikë, ku mblodhi shkrimtarë dhe lexues nga të gjitha anët e Shteteve të Bashkuara në bibliotekën “Ferguson Library” në Stamford, Connecticut. Ngjarja u cilësua si një moment kulmor për diasporën shqiptare, për promovimin e librave shqip, por edhe si një urë lidhëse midis autorëve dhe lexuesve. Të gjitha kumtesat dhe veprat e paraqitura gjatë panairit u përfshinë në suplementin e posaçëm të revistës letrare “PENA”, organi zyrtar i Shoqatës, duke u bërë një pasqyrë gjithëpërfshirëse e krijimtarisë së anëtarëve.

Çmime ndërkombëtare dhe nderime për autorët shqiptarë.

Viti 2024 ishte gjithashtu i pasur me dekorime ndërkombëtare për anëtarët e Shoqatës, të cilët dëshmuan vlerat e letërsisë shqipe në arenën globale.

Visar Zhiti mori çmimin ndërkombëtar “Camaiore” në Camaiore dhe “Çmimin e Ekselencës” në Milano, Itali, duke nderuar jo vetëm Shoqatën, por edhe kulturën dhe letërsinë shqipe në tërësi.

Vlashi Fili, ish-nënkryetar i Shoqatës, u nderua me çmimin prestigjioz “Artium Mundus Prize 2024”, një çmim letrar nga revista ndërkombëtare e letërsisë dhe arteve me seli në Dallas.

Promovime librash dhe anëtarë të rinj.

Gjatë vitit u organizuan një numër i konsiderueshëm promovimesh librash, ku u prezantuan krijimet më të reja të autorëve si Gjekë Marinaj, Visar Zhiti, Mëhill Velaj, Namik Selmani, Besim Muhadri, Hys Hasa, Bexhet Asani, Age Ivezaj, Sabije Dervishi Veseli, etj.

Një moment i rëndësishëm ishte edhe mirëpritja e anëtarëve të rinj në Shoqatën e Shkrimtareve, duke zgjeruar kështu radhët e saj me emra premtues si: Eva Dori, Sami Mulaj, Nexhmedin Syla, Aurel Naqi, Nosh Mernacaj, Gjon Frani Ivezaj, Premisa Kerthi dhe Azgan Berbati.

Kontribute për komunitetin shqiptar.

Një iniciativë e veçantë erdhi nga bashkëpunimi mes Shoqatës së Shkrimtarërve dhe Aleancës Shqiptare të New Jersey-it, ku falë përkushtimit të anëtares Arjana Gaba, një koleksion librash në gjuhën shqipe iu dhurua Bibliotekës Publike të Garfield-it. Kjo iniciativë pasuroi fondin e bibliotekës dhe ndihmon në ruajtjen e gjuhës dhe kulturës shqiptare në këtë komunitet.

Ju dha denjësisht lamtumira e fundit kontribuesve të mëdhenj të letërsise shqipe.

Viti 2024 solli edhe momente të dhimbshme për Shoqatën dhe letërsinë shqipe në përgjithësi.

Shoqata humbi dy anëtarë të saj, Prof. Sami Repishtin dhe Agim Dëshnicën, si dhe kolosin e letërsisë shqiptare, Ismail Kadarenë, një mik i Shoqatës dhe një ikonë e kulturës shqiptare. 

Revista letrare “PENA”

Kryesia e re e Shoqatës realizoi një botim të ri të revistës “PENA”, e cila vazhdon të mbetet një platformë e rëndësishme për promovimin e krijimtarisë së anëtarëve të saj. Shoqata e Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë vazhdon të jetë një burim frymëzimi për diasporën shqiptare dhe një mbështetëse e zërit letrar shqiptar në botë.

Urojmë që viti 2025 të sjellë suksese të reja dhe krijimtari të begatë për ta çuar lart e me lart zërin dhe vlerat e letërsisë shqiptare në Amerikë e më gjerë.

Arjeta Kotrri

Dhjetor, 2024/

Revista letrare “Pena”, organ i “Shoqatës së Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë”, del para lexuesit në numrin e saj të 12-të në vitin 2024 me një përmbajtje të pasur. Kryredaktor i këtij numri është z. Adnan Mehmeti dhe redaktorë janë dr. Yllka Filipi, dr. Bexhet Asani dhe Arjeta Ferlushkaj Kotrri.

Siç tashmë jemi mësuar, revista vjen me një strukturë të konsoliduar, nga ku rubrikat: kritikë, poezi, prozë, intervistë, ese, kronikat e shoqatës etj., janë thuajse të gjitha pjesë e përmbajtjes së “Penës” pasi i gjejmë edhe në numra të tjerë të saj.

Në këtë numër, rubrika e kritikës hapet me shkrimin e ish-kryetarit të SHSHSHA-së, z. Mhill Velaj me titull “Parajsa shpirtërore e dashurisë e shndërruar në art poetik”, një recension mbi vëllimin poetik “Paradigma e parajsës” i shkrimtarit të mirënjohur shqiptaro-amerikan, Gjekë Marinaj.

Në të njëjtën rubrikë është përfshirë një fjalë rasti e shkurtër, e përgatitur nga studiuesja dhe shkrimtarja, dr. Yllka Fillipi me rastin e promovimit të librave: “Fuqia e fjalës së Adnan Mehmetit” me autor Namik Selmani dhe “Poezia e Adnan Mehmetit” me autorësi të dr. Besim Muhadrit, promovim i cili u zhvillua në janar të këtij viti në Stamford.

Në këtë numër të “Penës”, poezia si zhanër na vjen përmes krijimeve të Premisa Kërthit, me poezitë: “Të panjohurën e bëra mike”, “Unë me bindje do të fitoj”, “Kush tha!”, “Mos prit gjë”; të Aurel Naqit me poezitë: “Sytë”, “Më thua shpesh”, “Fotografia”, “Pres të zgjohesh”, “Fanitje”, “Më duaj këtë mbrëmje”, “Ti botën time s’e kupton”, “Sa gjëra mban fshehur një grua”; të Nexhmedin Sylës me poezitë: “Vdis para se të të lërë ajo”, “Kafe pa ty”, “Atë ditë”, “Dhe prap të dua”, “Emocion lirik”; si dhe të Azgan Berbatit me poezitë: “Dehje”, “Tektonika e shpirtit”, “Mungoj”, “Kohë vetmish”, “Është një zog”. Vlen të përmendet që, e gjithë rubrika e poezisë në këtë numër të “Penës” vjen e plotësuar nga krijimet e shkrimtarëve që sapo janë anëtarësuar në “Shoqatën e Shkrimtarevë Shqiptaro-Amerikanë”, prandja ju urojmë atyre suksese të mëtejshme në krijimtari.

Ndërsa, proza na vjen në këtë numër të 12-të të revistës vetëm me një autor: Sami Mulaj me tregimin “Një tortë, dy puthje”, i cili flet për përplasjen mes të shkuarës dhe të tashmes dhe triumfin e dashurisë në fund.

Publicistja dhe shkrimtarja Raimonda Moisiu-Sade vjen tek lexuesi i “Penës” përmes një interviste që ajo ka dhënë për zonjën Marjana Zeneli Bulku, krijuese dhe publiciste. Në këtë bashkëbisedim, kemi mundësi të njihemi edhe më shumë me qasjen e znj. Moisiu-Sade ndaj letërsisë, procesit krijues dhe kritikës si dhe sfidave të reja me të cilat ndeshet arti sot në përgjithësi. Kjo intervistë është dhënë në janar të vitit 2024 dhe është marrë nga libri “Një jetë, disa histori”, me autore Marjana Zeneli Bulku.

Rubrika e esesë në këtë numër përfaqësohet nga studiuesi dhe shkrimtari dr. Bexhet Asani me shkrimin e tij me titull “Mitrush Kuteli i Pogradecit dhe Mitrush Kuteli i Strugës”, si dhe me nën titullin “Gjuha shëruese e liqenit”.

Në faqet 47 dhe 48 të revistës, lexuesi ka mundësi të informohet dhe të mësojë pak më shumë mbi profilin e fitueses së çmimit “Nobel” në letërsi, e cila është pikërisht Han Kang, një shkrimtare koreano-jugore.

Pavarësisht arritjeve dhe hapave të suksesit që SHSHSHA-ja dhe anëtarët e saj kanë arritur gjatë 2024-ës, po këtë vit patën edhe momente të trishtueshme nga humbje të mëdha. Kryesia e SHSHSHA-së njofton për ndarjen nga jeta të shkrimtarit më të njohur shqiptar Ismail Kadare, si dhe dy anëtarëve të shoqatës, profesor Sami Repishtit dhe Agim Dëshnicës. Presidenti i shoqatës, z. Adnan Mehmeti udhëtoi nga SHBA për në Shqipëri për të bërë homazhe në lamtumirën e fundit organizuar në Tiranë për Kadarenë.

Po për këtë ngjarje, znj. Keze Kozeta Zylo vjen me shkrimin-homazh dedikuar Kadaresë: “Iku në përjetësi shkrimtari i shquar botëror Ismail Kadare”.

Për ndarjen nga jeta të shkrimtarit Agim Dëshnica, shkrimtari Visar Zhiti na jep ndjesinë e tij me pak fjalë dhe zgjedh ta kujtojë atë përmes vetë poezisë së Dëshnicës, atë me titull “Dëgjoj, një zë sjell oqeani”. Për humbjen e profesor Repishtit, Visar Zhiti shkruan se “ikja e tij është dhe ardhje” dhe e quan Sami Repishtin “një president moral të shqiptarëve”.

Me kënaqësi konstatojmë se rubrika e kronikës në numrin e 12-të të revistës “Pena” është goxha e pasur por edhe e larmishme. E quajmë mjaft të rëndësishme këtë rubrike dhe tejet funksionale, sidomos për anëtarët e rinj të Shoqatës apo për një lexues me interesa më të thelluara sa i takon krijimtarisë që zhvillohet në diasporë apo për ‘ndërtimin’ e një historiku për “Shoqatën e Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë”.

Në janar të këtij viti u bë promovimi i librit “Paradigma e Parajsës”, me autor Gjekë Marinaj. Dr. Sadik Elshani sjell një kronikë të kësaj ngjarjeje letrare të zhvilluar në Philadelphia në selinë e shoqatës “Bijtë e Shqipes” duke e titulluar: “Poeti Gjekë Marinaj solli magjinë e poezisë te ‘Bijtë e Shqipes’”.

Po në janar, por këtë herë në Stamford, CT u bë promovimi i dy librave kushtuar krijimtarisë së Adnan Mehmetit, pikërisht: “Poezia e Adnan Mehmetit” me autor dr. Besim Muhadri si dhe “Fuqia e fjalës e Adnan Mehmetit” me autor Namik Selmani. Për këtë aktivitet, Kastriot Fetahu sjell kronikën dhe kumtesën me titull “Shoqata e Shkrimtarëve promovon botimet për Adnan Mehmetin”.

Janarit të pasur me aktivitete për vitin 2024, i shtohet edhe promovimi i krijimtarisë së shkrimtares Sabije Dervishi Veseli, promovim i cili u zhvillua në selinë e “Vatrës” në Bronx NY, organizuar nga “Vatra” dhe pasqyruar si aktivitet nga editori i gazetës “Dielli”, Sokol Paja.

Në prill të vitit 2024 u zhvillua panairi i tretë i librit shqip në SHBA. Një kronikë për këtë ngjarje të rëndësishme letrare e sjell Arjeta Kotrri, e cila për titull ka vendosur një fjali të shkrimtarit Visar Zhiti, artikuluar gjatë fjalës së tij të rastit në këtë ngjarje kulturore: “Gjuha është atdheu i shkrimtarit”. Lexuesi i “Penës” ka mundësi ta lexoje fjalimin e plotë të shkrimtarit Visar Zhiti, mbajtur në këtë panair, të cilin e ka titulluar “Në panairin e librit-shtëpia, në shtëpi-panairi i librit” dhe e hap me këtë togfjalësh: “Të dashur libra!” Për lexuesin e interesuar të njihet me kumtesat e plota që janë mbajtur gjatë panairit të librit, Shtëpia Botuese “Adriatic Press” ka mundësuar publikimin e një suplementi të revistës “Pena” kushtuar vetëm këtij panairi, shoqëruar edhe me një album fotografik.

Në mbarim të panairit të librit, u zhvilluan edhe zgjedhjet për kryesinë e re të “Shoqatës së Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë”. Presidenti i SHSHSHA-së, z. Adnan Mehmeti vjen me një kronikë të shkurtër për këtë ngjarje, shoqëruar me biografinë e kryetares më të re të përzgjedhur, dr. Yllka Filipi. Me rastin e zgjedhjes si kryetare e shoqatës, poetja dhe studiuesja dr. Yllka Filipi mbajti një fjalim që e kishte titulluar: “Libri shëron, afron lutjet dhe përqafon dritën” dhe vjen i plotë në revistën “Pena”.

Për anëtarësimet e reja në SHSHSHA na njeh z. Mhill Velaj me shkrimin “Shoqata e Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë pasurohet me prurje të reja e personalitete të shquara të artit e kulturës”, ku prezanton anëtarët më të rinj me nga një biografi dhe foto të secilit. Bëjmë me dije se anëtarët më të rinj të SHSHSHA-së janë: Nexhmedin Syla, Gjon Frani Ivezaj, Eva Dori, Aurel Naqi, Sami Mulaj, Nosh Mernacaj dhe Azgan Berbati.

Në faqet në vijim të revistës “Pena”, lexuesi njihet me aktivitetin e zhvilluar në Prizren për librin “Në rrënjët hasjanë të shkrimit shqip”, botuar në SHBA nga “Adriatic Press”, me autor Mëhill Velajn, libër ky kushtuar studiuesit Besim Muhadri. Hyrë Tejeci sjell një kronikë të detajuar të këtij promovimi dhe përmend që ky libër është botuar pikërisht me rastin e 60-vjetorit të lindjes se profesorit Besim Muhadri dhe 30-vjetorit të botimit të librit të tij të parë.

“Libri në gjuhën shqipe edhe në bibliotekën e Garfieldit”, përgatitur nga dr. Yllka Filipi, është një kronikë e pasur ku pasqyron detajet dhe rëndësinë e këtij aktiviteti për librin në gjuhën shqipe. Ky organizim për mbledhjen dhe dhurimin e librave shqip bibliotekës së Garfield-it u bë i mundur nga “Albanian Alliance of New Jersey” (“Aleanca Shqiptare e New Jersey-t”), nën kujdesin e drejtuesve të saj të palodhur Alban Gaba dhe Arjana Fetahu Gaba.

“Letërsia e pranguar e Sami Repishtit” me autore Emrije Krosi u promovua në “Vatër”, në bashkëpunim me Shtëpinë Botuese “Adriatic Press”. Fjala e rastit e presidentit të SHSHSHA-së, z. Adnan Mehmeti për këtë aktivitet publikohet e plotë në këtë numër të revistës “Pena”.

Për promovimin e dy veprave të autores Age Gjokaj Ivezaj, konkretisht romanin “Kush na mallkoi?!” dhe përmbledhjen poetike “Pikëllim dhe shpresë”, na sjell një kronikë nga Tuzi i Malit të Zi, dr. Bexhet Asani.

Në shtator të vitit 2024 u zhvillua një simpozium historik me rastin e 100-vjetorit të kryerjes së misionit diplomatik të Fan S. Nolit në Lidhjen e Kombeve në Gjenevë (1920-1924). Në këtë ngjarje të rëndësishme për kulturën shqiptare, morën pjesë me kumtesat e tyre kryetarja dhe nënkryetarja e SHSHSHA-së, përkatësisht, dr. Yllka Filipi me shkrimin “Fan Noli mes Shqipërisë dhe Amerikës. Maratona publicistike, simbol i vetësakrifikimit për hir të interesave kombëtare” si dhe Arjeta Kotrri me shkrimin “Prania e ‘Albumit’ tek lexuesi shqiptar”. Lexuesit e “Penës” do të kenë mundësi të lexojnë edhe kronikën e këtij simpoziumi të përgatitur nga editori i gazetës “Dielli”, z. Sokol Paja: “Diplomacia e Imzot Fan Nolit në Lidhjen e Kombeve u përkujtua në selinë e Kombeve të Bashkuara në New York”.

Nga atmosfera e përurimit të dy librave më të fundit të shkrimtarit dhe studiuesit dr. Bexhet Asani në Strugë (“Motra e diellit. Prozë popullore nga rajoni i Strugës” si dhe “Grimca letrare. Studime, recensione, skica, portrete”), na sjell përjetime të sajat znj.Mimoza Elezi ndërsa një kumtesë për librin “Motra e diellit” vjen nga z. Kristaq F. Shabani.

Shkrimtari Vlashi Fili u nderua me çmimin për letërsinë “Artium Mundus Prize 2024”. Laver Niku na sjell një kronikë të detajuar mbi këtë ngjarje kulturore dhe një vështrim mbi jetën dhe veprimtarinë e Vlashi Filit. Në këtë numër të “Penës” lexuesi ka mundësi të lexojë të plotë fjalën e rastit të shkrimtarit Gjekë Marinaj për dorëzimin e çmimit “Artium Mundus” shkrimtarit Vlashi Fili.

Në këtë numër të revistës, lexuesi ka mundësi të lexojë edhe një kronikë për vitin 2024 të shkrimtarit Visar Zhiti, nga takimet e organizuara për të, promovimet, çmimet e marra, etj.

“Veprimtari dinjitoze te “Bijtë e Shqipes” në Philadelphia”, përgatitur nga dr. Sadik Elshani është kronika që mbyll numrin e 12-të të revistës “Pena”. Në këtë kronikë, z. Elshani na informon më në detaje për promovimin e veprave të autorit Hys Hasa botuar në harkun kohor 2022-2024.

Ndërsa jemi në fund, le të kujtojmë moton e SHSHSHA-së:

“Misioni i Shoqatës së Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë është t’i sjellim komunitetit tonë dhe të gjithë shqiptarëve kudo që janë, një krijimtari të cilësisë së lartë në përputhje me standardet bashkëkohore të botës ku jetojmë. Po kështu, do të bëjmë ç’të jetë e mundur që të zbulojmë dituri të reja e të krijojmë një art të ri letrar, për të pasuruar civilizimin shqiptar dhe për të kontribuar në mënyrë të ndjeshme edhe ndaj progresit letrar botëror”.

Kosta Nake/

Novela “Krushqit janë të ngrirë”, Tiranë 1981 – 1983

Pas romanit “Dasma”, kjo është vepra e dytë e Ismail Kadaresë që gjithçka e vendos në një segment kohor prej dy – tre ditësh dhe synon të hedhë dritë mbi dhunën e egër të ushtruar nga forcat policore serbe mbi studentët që kërkonin Kosovën republikë, të demaskojë përpjekjet e organizmave politike që donin të shfokusonin vëmendjen e opinionit publik brenda dhe jashtë ish-Jugosllavisë. Në fillim të viteve ’80 Kosova për shumicën e shqiptarëve brenda Shqipërisë ngjante me një planet të largët.

Natën e 31 marsit 1981 në spitalin e Prishtinës i jepet ndihmë studentëve të plagosur, por zhduket libri i tyre. Ky është shkaku që të lajmërohen mbledhje të njëpasnjëshme diferencimi dhe akuzat e serbit Kostiç bien mbi kirurgen Teuta Shkreli e cila është njëkohësisht shefe pavioni. Kjo ka bërë që Kadare ta organizojë materialin në trajtën e një polemike, pastaj e plotëson me ringjalljen e monstrave të Rankoviçit – Dobrilla, Vlladani dhe Jovica, që jo vetëm janë kundër zbutjes së klimës me shqiptarët, por dhe mezi presin hapjen e dosjeve. Ka dhe një pozicion luftarak nga angjencia TANJUG dhe ngjarjet kulmojnë me hedhjen e një bombe në ambasadën jugosllave në Tiranë.

Ngrirja shekullore e krushiqve mes dy popujve që këqyret nga studiuesi Martin Shkreli – bashkëshort i Teutës, dukej sikur po zbutej simbolikisht me dashurinë mes Shpend Brezftohtit dhe Mladenka Markoviçit, por ajo akullohet sërish nga kjo përplasje dhe po simbolikisht konkludohet si e pamundur me vrasjen pas shpine të tij; siluetat e dy të rinjve në një mbrëmje pas trungjeve të pemëve mbeten thjesht një iluzion i gabuar i Martinit. E shkruar më shumë se 40 vjet më parë, novela e kthyer tashmë në roman, ruan vlera edhe për të sotmen.

Libri “Tri këngë zie për Kosovën”, Tiranë 1998

Kadare na kthen gjashtë shekuj pas, më 28 qershor 1389, kur një aleancë ballkanike e krishterë e përbërë nga serbë, boshnjakë, shqiptarë e vllehë u thye prej ushtrisë otomane të Sulltan Muradit në një kasaphanë njerëzore që vazhdoi për dhjetë orë. Janë tri novela me një ekonomizim të jashtëzakonshëm të fjalëve, siç mund ta bëjë vetëm Kadareja. Dy popuj që jetojnë në armiqësi prej qindra vitesh, bashkohen kundër një rreziku më të madh në betejën e Fushë Kosovës, por atë që arrin ta bëjë turku, nuk e përtyp dot urrejtja e bluar aq gjatë. Rapsodët shqiptarë dhe serbë vazhdojnë refrenin e lashtë:

“O ç’po bëhen gati të na mësyjnë shqiptarët”,

“Ngrehuni burra, se po ia behin shkjetë!”

Gjetja më e bukur, sa artistike aq edhe ideore, është udhëtimi i detyruar pas disfatës i lahutarit shqiptar Gjorg Shpendi me rapsodin serb Vladan drejt kancelarive europiane, demonstrimi i folkut ballkanik dhe vazhdimi i avazit të vjetër.

Gjetja e dytë është monologu i gjakut të Sulltan Muradit derdhur dhe mbetur në Fushë Kosovë. Shkojnë vite, ai ndjehet i shpërfillur dhe, çuditërisht, kur dëgjon zhurmën e afrimit të forcave ushtarake, ato nuk janë turke, por ballkanase në një kacafytje të re. Sulltanin e ka zëvendësuar Sllobodani me thirrjet histerike për genocid ndaj shqiptarëve. Tri mijë vjet më pas qytetërimi ballkanik rinxori thonjtë e barbarisë me një milion shqiptarë të dëbuar nga trojet e tyre, me pesëmbëdhjetë mijë viktima, me dy mijë e katërqind luftëtarë të vrarë, me pesë mijë njerëz të zhdukur.

Sot, si gjashtëqind më parë, si njëzet vjet më parë, Gjorgu dhe Vladani janë të detyruar të përshkojnë të njëjtën udhë. Do ta rikujtojnë refrenin me kushtrimin e rrezikut? Do këndojnë sërish:

“O ç’po bëhen gati të na mësyjnë shqiptarët”,

“Ngrehuni burra, se po ia behin shkjetë!”

Libri “Mbi krimin në Ballkan – Letërkëmbim i zymtë” Tiranë 2011

Jo vetëm gratë, por edhe perandorët shikohen në pasqyrë. Kur rruhen, kur kontrollojnë kravatën e qendërzuar, kur ndonjë tufë flokësh ka dalë jashtë rreshtit, kur provojnë syzet e reja optike. Por këtë herë është fjala për të hedhur një sy te pasqyra e veprave se mos ka ndonjë hapësirë që ka shpëtuar në morinë e angazhimeve. Dhe pa e hequr pardesynë e shkrimtarit, i kthehet çështjes kombëtare duke u futur në tregun e rrëmujshëm të politikës. “Mbi krimin në Ballkan” është një përzgjedhje e fokusuar te fati i Kosovës para dhe pas genocidit serb. Vetë autori e ka ndarë në tri pjesë që paraprihen nga një hyrje analitike.

Te hyrja Kadare nënvizon se diplomacia shqiptare duhet të jetë përherë aktive, pasi diplomacia dhe media serbe janë duke prodhuar një kundër-rrymë antishqiptare që peshën e fajit ta ndajnë, ose ca më mirë t’ua hedhin shqiptarëve që heshtin. Si në Shqipëri dhe në Kosovë politikëbërësit janë prekur ka tre lloje korona virusesh: etja për pushtet, etja për para, etja për lavdi. Përplasja me serbët nuk siguron asnjë nga këto të trija. Pastaj përdhunimi në masë i grave shqiptare ka mbetur një kafshatë e hidhur nga ato të Migjenit.

Në pjesën e parë janë letrat që u dërgohen disa prej personaliteteve më të larta të botës Xhorxh Bush, Fransua Miteran, Vacslav Havel, Papa Gjon Pali II, Zhak Shirak si dhe përfaqësuesve shqiptarë në Rambuje; kjo jo vetëm i bën nder Kadaresë, por tregon edhe përmasat e personalitetit të tij.

Në pjesën e dytë është intervista që Kadare i ka dhënë gazetarit Aleksandër Çipa. Ideja më e guximshme e tij është mundësia e pajtimit të shqiptarëve dhe serbëve, një largpamësi që e provoi koha. Bën një shpjegim për librin e vet “Krushqit janë të ngrirë” si dëshmia e parë dhe e vetme artistike e një masakre të papërfytyrueshme në zemër të Europës. Ai tund sërish kambanat e alarmit se në Shqipëri janë shtuar të lajthiturit që shesin mend dhe dalin shesheve mediatike me pallën e kritikës, se “marrëzia po përparon çdo ditë duke ia zënë vendin normalitetit”, se “Shqipëria është kthyer sot në vendin më të çoroditur të Europës.” (f.85)

Në pjesën e tretë autori citon faqe nga ditari i vet ndërkohë që zhvilloheshin bisedimet e Rambujesë. Me guxim ka bërë çmitizimin e figurës së Adem Demaçit dhe tendencave për të ngritur në piedestalin e heronjve kombëtarë Mandelat e Europës. Jo vetëm për këtë rast, heronjtë duhet të përcaktohen nga mbrojtja e interesave të atdheut nga të huajt dhe jo nga përplajset e dyshimet politike mes shqiptarëve.

Duke iu kthyer figurave të sotme politike në Shqipëri e Kosovë, Kadare analizon krekosjen e tyre (dhi e zgjebur bisht përpjetë – e përkufizon populli ynë) me maturinë dhe përulësinë që kanë treguar figurat kryesore historike të popullit shqiptar.

Edhe pse Shqipëria e mori ftesën për anëtarësim në BE duke i dhënë fund mëdyshjes “Ku do shkojë Shqipëria, po e braktisi Europa dhe SHBA?” përsëri libri ka interes jo vetëm për të portretizuar në mënyrë më të plotë Kadarenë, por edhe për të kuptuar disa qasje antishqiptare jashtë dhe brenda Shqipërisë.