– Fjala në Akademinë e Shkencave dhe Arteve të Kosovës.

Zija Çela

Kur më erdhi ftesa për këtë tryezë, megjithëse dimër, dita kishte plot dritë dhe vetiu m’u kujtua çfarë i kisha thënë njëherë Ali Aliut. I kisha thënë se gjatë vitit Prishtin vërtet ka tërheqje, por edhe Tirana ka shumë ditë me diell. Nuk e di pse, përveçse si albanolog i shquar, edhe si personalitet njerëzor Ali Aliu më vjen në mend sidomos në ditë me diell. E kështu ndodhi që ky vegim m’u bë nxitje për t’i hedhur lirishëm ca shënime edhe në letër.

1. Akademiku 90-vjeçar, që na nderon mes nesh, ka një zakon të pashqitshëm. Kur është duke shkruar, ai sikur e këndon nën zë tekstin që po kompozon. Dhe kjo ndodh prej fjollave të frymëzimit. Nga Katër Stinët e Vivaldit, ndoshta për harenë e saj, do ta vija gishtin te Pranvera.

Ali Aliu i përket kritikës dhe filozofisë pozitiviste. Kur bën objekt studimi krijimtarinë e një shkrimtari, ai hedh dritë në anët më të forta të autorit, i analizon një për një, por me lupë në dorë nxjerr në pah edhe sythe që ose janë në zhvillim, ose premtojnë të zhvillohen. Në shkrimet e tij nuk ka asgjë toksike. Ai nuk helmon as me dashje, as pa dashje, përkundrazi, vihet në krah të shkrimtarit të cilit i dhuron vlerësim dhe ndjesi gëzimi. Nuk ka autor që mund të ankohet se Ali Aliu ia ka ngrënë hakun, siç nuk kam dëgjuar ta ketë pohuar dikush mbipeshën, kur mund t’i jetë dhënë më tepër.

2. Ali Aliu e ka të lindur Dashninë për leximin dhe Pasionin e fjalës për letërsinë. Pa e patur fare qëllim, madje pa i shkuar asfare në mend, çfarë e ka patur të brendshme e ka shpallur si kryemotiv qysh në fillimet e veta. Ja si mund të lexohen të bashkuar tre titujt e tre librave të tij të parë: “Kërkime e Shtjellime në Rrjedha të Letërsisë”. Tre tituj në një, kredo e plotë.

Ali Aliu është studiuesi në simbiozë me zekthat që ka përditshmëria e kritikut. Ky është tharmi që, ashtu siç nuk e ka lënë në rini, nuk e lë rehat as në moshën e patriarkut. Kur i ka ardhur për të folur, atij nuk i ka ngrirë lapsi në dorë, madje me raste nuk është stepur për ta trajtuar një vepër edhe si kryevepër, pa manipuluar me heshtjen si element i estetikës së reagimit apo si koncept i dilemës etike. Romancierët ndoshta s’janë aq bujarë sa poetët, të cilët jo rrallë ngopen me aromën e lavdërimeve, ndërkohë që prozatori ndalet ndër paragrafë e detaje, duke kërkuar argumentin në shumësinë e tyre. Nuk po i shtyj më tej reagimet e palës së shkrimtarëve, por po them se ndodh diçka e çuditshme me palën tjetër. Në vend të presë mirënjohje nga autorët e librave që ka pëlqyer, Ali Aliu sillet vetë i pari falënderues ndaj tyre.

3. Sigurisht, me sy të lirë askujt nuk i duken shenjat e botës së brendshme. Por askush që merr guximin të shkruajë, sado të përpiqet, për një sy të stërvitur nuk mund ta fshehë transplantin e zemrës në tekstin e tij, në terma të kardiologjisë ritmin, aritminë, suficencën, insuficencën, etj. Ashtu si për çdo krijimtari, në rreshta e midis rreshtave shpirti i kritikut pulson në tekst, duke dëshmuar si ndihet fjala aty, vjen si harmoni, vjen si llogaritje matematike, rënkon nga mungesa apo kërcet nga teprimi.

Modalitetet e shqyrtimit kritik janë nga më tëndryshmet, rekomandohet objektiviteti. Mirëpo kur e kanë patur prirje, edhe kritikë e studiues të shquar në botë ia kanë dalë ta arrijnë objektivitetin jo vetëm përmes dijes, kulturës e kapacitetit mental, por edhe ndihmës së urtësisë shpirtërore. Më duket se kjo urtësi e karakterizon tekstin e Aliut. Në pjesën e shkrimeve kritike ai nuk është i shkarkuar plotësisht nga barra emocionale, porse emocioni i ngarkohet vetë zbulimit të një thelbi, bie fjala, thelbit të përgjigjes se çfarë është e re në librin e këtij apo atij autori. Dhe nuk mund të mohohet, për vetë natyrën e tij zbulimi është ngritje e velit, njëfarë dasme e përjetshme, ai e ka në aksionin e vet emocionin.

4. Në veprën e Ali Aliut gjenden referenca, por zakonisht të natyrës pohuese, mbështetëse dhe informuese. Duke mënjanuar frymën e debatit dhe të polemikës, ai përqendrohet sidomos në faktorët e tij të analizës, në thellimin e argumenteve dhe depërtimin shpesh kapilar. Si fryt i punës së Ali Aliut, ndër të tjera, në librin voluminoz “Don Kishoti shqiptar”, që sapo është ribotuar i plotësuar, sot kemi një tablo plot ngjyra mbi krijimtarinë e disa prej poetëve e prozatorëve më të spikatur bashkëkohorë. Herë në rolin e historianit e herë të propozuesit për historianët e letërsisë, në këtë antologji vetjake të mendimit kritik gjejmë problematika të rëndësishme të estetikës dhe përgjithësisht të teorive letrare. Aty shtrohen pyetje e jepen përgjigje për çështje bazike të prozodisë, individualitetit dhe narracionit, raportit të reales me irealen, gjuhës së tekstit e të nëntekstit, etj.

5. Njëherë, teksa bisedonim për një shkrim të botuar në gazetë, vërejta se Aliut i kishte mbetur peng përse redaktori kishte ndajshtuar pranë emrit të tij ofiqin e akademikut. Dhe këtë nuk mund ta merrje as si shtirje, as si trill, aq më pak si rastësi. Ai gjithnjë nuk ka kërkuar ndonjë potencim me statuset zyrtare, për ta lënë lexuesin të lirë në gjykimin e tekstit, duke ia respektuar mendimin e pavarur dhe mënyrën e leximit. Tekefundit, tërë jetën edhe vetë është treguar një lexues i hatashëm, nga ata të thekurit, të cilët lënë sytë mbi shkronjat e tjetërkujt.

6. Por si lexon Ali Aliu? Kam krijuar një përshtypje nga biblioteka e tij private. Me gjasë, me t’iu ndezur ndonjë shkëndijë përgjatë lëçitjes, ai hedh shënime në margjinat e librit, në ato hapësirat e bardha sa një pentagram. Si ta përfundojë leximin, do të këqyrë pikërisht këto nota të shpejta. Nëse ka mundur të nxjerrë esenca, ndihet thuajse gati për shkrimin; nëse ende jo sa duhet, i rikthehet librit pjesërisht. Përndryshe, me kalimin e kohës ato shkëndijat ftohen dhe shënimet nuk dalin nga raftet.

Mes mënyrave të larmishme, pse jo, mua më pëlqen gjithashtu ky qëndrim që afron me krijimtarinë e mirëfilltë: të punosh jo vetëm për të kënaqur të tjerët, por së pari për të ndier kënaqësi vetë gjatë procesit të shkrimit.

Ali Aliu ka lexuar shumë libra të rëndësishëm. Por ma do mendja nuk ka profesionist që të ketë lexuar sa ai edhe libra të parëndësishëm. Nëpër vite, për t’i dhënë skenës emrin që ka, kam parë si i “vërsulen” në panaire duke i dhuruar libra prej kahmos. Siç është e pritshme, nuk mungojnë autorë të afirmuar, por nuk mungon sidomos bylyku i fillestarëve, amatorëve të vonuar e maniakëve të shkrimit. Si dreqin e ndiejnë këta se kanë gjetur “babaxhanin” e duhur?! Sepse Aliu, me torbat plot, shkon pastaj përtej mirësjelljes: i lexon thuajse të gjithë ato libra, madje cili është me fat edhe recensionohet.

Kam menduar ndonjëherë se Ali Aliu nuk është fort i rreptë si kontrollor. Por më mirë genuin, sesa ta lidhte veten duke u bërë autocensor. Natyrisht, ne do të kishim edhe ashtu një profil letrar, por jo kaq të personalizuar prej shenjave të tij, domethënë një personalitet të pangjashëm midis të ngjashmëve, ose të ngjashëm me të pangjashmit. Shkurt fjala, një kritik kaq empatik.

7. Në përvojën time, kur shkruaj një roman, synoj të kaloj në katër nivele, që nuk është rasti të përmenden. Por ekziston edhe një i pestë. Ky është niveli, kur kritika letrare zbulon në veprën e shkrimtarit çfarë s’e ka ditur më parë vetë autori i saj. Kështu ndodh edhe me kritikët e studiuesit, jo rrallë dinë për veten më pak se të tjerët dinë për ata. Dhe sa mirë kur kolegët janë të gatshëm t’ia thonë.

8. Dhashtë Zoti që, një ditë, të jemi çliruar përfundimisht nga bizantinizmi i trashëguar, ai i llojit që, siç thotë Brodskij, sa më afër qëllimit të ndritur të jetë dikush, aq më të mjegullta ia bëjmë mundësitë e arritjes. Afërmendsh, auditori më i drejtpërdrejtë për çfarë shkruhet sot janë bashkëkohësit. Por unë besoj se do të mbizotërojnë interesat e pastra, të cilat punën e çmuar të studiuesve tanë do t’ia përcjellin edhe së ardhmes.

9. Ah, edhe diçka në fund, meqë pajtohem se çka është e mjaftueshme mbetet gjithnjë e pamjaftueshme. Po, gjatë vitit Prishtina ka vërtet tërheqje, por edhe Tirana ka shumë ditë me diell…

(Vijon në 100-vjetorin e lindjes.)

Marash Mirashi/

Refleksione mbi librat publicistikë “Kohë e përlyeme” dhe “Djerrinave të kohës” të publicistit të njohur.

Të bisedojmë dhe të shkëmbejmë mendime për publicistikën, sigurisht që është një gjë me mjaft vlerë, kur kjo ndodh mes profesionistësh të gazetarisë, por të flasësh posaçërisht për publicistikën e mikut tonë të përbashkët Frano Kulli , është padyshim një emocion i veçantë. Këtë privilegj na e jep bashkëkohësia, të cilës ne i bashkangjitim pikëpamjet tona, vetëdijen tonë, stilin tonë dhe nësë e zotërojmë, edhe elegancën e fjalës tonë, për të cilën më duhet të pohoj se si rrallëkush, Frano e ka pjesë të subkoshiencës së tij, aristokracinë e të shprehurit, që pak më lart e quajta eleganca e fjalës.

I rritur profesionalisht në një familje gjigande mediatike, siç është Radiotelevizioni Shqiptar, mes teorive estetike dhe dashurisë ndaj të bukurës, e gjej veten, për fat, brenda kufinjve të mundësisë dhe të modestisë që të pohoj se Frano është një intelektual kumbues i kohës tonë, një personalitet i pikturuar me fjalë.

Pothuajse për tre dekada me rradhë, kolegu ynë, fort i nderuar, ia ka arritur me sukses të plotë që ta orientojë publicistikën larg kufinjve të politikës, për ta vënë atë më afër realitetit tokësor, duke krijuar një trend të ri, më pranë peisazhit njerëzor dhe historik, duke lënë në vetminë e tyre, opinionet, analizat editorialet dhe programet televizive trushpëlarëse të natës, që në fakt nuk janë asgjë më shumë sesa zgjatime të lodhshme dhe pa kurfarë mesazhi të politikës së ditës. Publicistika e Franos është diçkja tjetër. Ajo shpeshherë kacafytet me politikën dhe qeverinë, sidomos kur kjo nuk tregon vëmendjen e duhur, apo neglizhon ato fusha, të cilat vetë publicisti i nderuar i ka target të shkrimeve të tij.

Eshtë interesant fakti se në të dy titujt e librave të fundit publicistikë të Franos, gjejmë fjalën kohë, një fjalë kozmike kjo që tregon njëherësh edhe pafundësinë e përmasës por edhe përmasën e segmentit. Autori i librave publicistikë “Kohë e përlyeme” dhe “Djerrinave të kohës” është në sintoni të plotë me kohën, duke marrë kumte nga e shkuara e duke çuar mesazhe nga e ardhmja. Si një njohës dhe njëherësh edhe ushtrues aktiv i publicistikës, e them me siguri që brezat, do t’i jenë mirënjohës autorit, për prurjet e një segmenti kohor të ikur dhe që nuk mund ta kthesh më pas, përveçse me dëshmi, dhe libra si gurë kilometrikë në një rrugëtim plot kthesa, ngjitje dhe zbritje, ashtu siç në fakt, është edhe rrugëtimi i historisë. Në këtë pikpamje, dua të them që dekada më vonë, kur ne të mos jemi fizikisht, por do të mund të jetojmë aq sa e meritojme, përmes librave, publicistika e Franos do të dalë akoma e më në pah, si dëshmi e kohës së shkuar, që për fat nuk është mbytur në vakum informacioni.

Ajo çfarë unë vë re tek shkrimet e Frano Kullit, është shqisa e hollë e një studiuesi i cili u vesh shkrimeve të tij, një karakter gati memuaristik, një bërthame ku shkrimtarët e së nesërmes, mbase mund të ndërtojnë mbi gjithë keto peisazhe te fjalës, sinopse per vepra letrare, sepse sipas shijes time, publicistika e Franos mund të lexohet edhe si letërsi.

Sigurisht që një publicist nuk është historian, por ai shkruan në histori, ashtu siç dhe nuk është gjuhëtar, por që jeton në gjuhë. Kështu që me kalimin e viteve dhe dekadave, shkrimet publicistike sigurisht që marrin edhe karakter historik. Në këtë aspekt, publicistika e Franos është e rëndësishme, pasi u transmeton brezave të ardhshëm një material jetësor, dëshmi konkrete dhe fakte të padëgjuara më parë. Mjafton të kujtoj se në njërin prej librave, kemi një indeks të emrave që janë përmendur ndër shkrime. Krahas emrit, është numri i faqes, ku secili lexues, sipas dëshirës mund të eksplorojë për personazhin e përmendur, të cilët nuk janë pak por shumë. Ata rrokin hapësira kohore të ndryshme, qindravjeçare, gjeografi dhe peisazhe të ndryshme, profesione, mentalitete, dije, kulturë dhe vizione të mëdha. Personazhe që të tronditin, që të lënë pa fjalë, personazhe që të duken mitikë, e në fakt janë po kaq të njerëzishëm sa dhe vetë portreti i Franos, që ashtu i përhumbur në studimet e shkrimet e tij, ngjan për nga buzëqeshja, sjellja e përkorë, përkushtimi, dija dhe përvuejtnia, me secilin prej etërve françeskanë të përshkruar në librat e tij.

Sigurisht që mjeshtëria rritet përmes përvojës të të shkruarit dhe të jetuarit me shqetësimet të mëdha të kohës, me impresionet e fituara gjatë një karriere kushtuar fjalës, studimit dhe mendimit estetik. Tek Frano Kulli, unë shoh gazetarin e talentuar dhe njëherësh, të angazhuar në rrjedhat e një realiteti, përmes të cilit kalon Shqipëria. Ai lë gjurmë në publicistikë përmes shkrimeve të tij ekspres, duke na treguar dritën, ose duke nxjerrë në dritë fakte, personazhe, dukuri si dhe peisazhin plot mjegull të mentalitetit njerëzor. Frano operon me termat dhe temat që i ka më për zemër, duke dhënë shpirtin e tij, duke e vendosur veten në një raport të rrafshtë me realitetin. Ai operon me faktin, fjalën, fotografinë, kujtesën, përsiatjen, personazhin dhe ngjarjen duke na sjellë si në një film, zhvillime sociale dhe historike në kohë të ndryshme, duke e mbushur vakumin me ajrin e një lirie që mundet të ta dhurojë vetëm leximi.

Gjuha e përdorur në shkrimet e dy librave që sot kemi në bibliotekat tona, “Kohë e përlyeme” dhe “Djerrinave të kohës”, leksiku i pasur dhe vertikaliteti i analizës, flasin për një stekë të lartë që publicisti ka vendosur, si një ftesë për të gjithë gazetarët e publicistët qe kanë pasion shkrimtarinë ndryshe, larg shablloneve reportazheske, ku autori i hedh tekstit të tij, ngjyrat e një realizmi magjik.

Duke lexuar shkrimet e mikut tonë publicist Frano Kulli, të krijohet ideja se je ulur diku në një karrige të vjetër, me shenjat e qarta të stilit klasik, në një nga kafenetë e njohura të viteve ’30, ku korifenjtë e mendimit shqiptar, flasin për fatet e Shqipërisë, me një shqipe muzikale që ka përmasat e Sapës, lirizmin e Lezhës dhe ëmbëlsinë e shkodranishtes.

Jerida Kulla/

Por, redaktorët, “mjekët e heshtur”, që kurojnë me kujdes çdo plagë apo shenjë, që ta sjellin sa më mirë te lexuesi, që ai të ndiejë bukurinë e gjuhës shqipe, magjinë e saj, harrohen, ose një person bën edhe punën e redaktorit, edhe korrektorit, edhe të shtypit. U duket e lehtë puna e redaktorit, që mund të bëjë kushdo, se mburren se e dinë të gjithë gjuhën shqipe. Por nuk është kështu. Mund të dish shumë mirë të flasësh në kafene, po se cila fjalë është e përshtatshme për këtë kontekst, që të lërë shenjë të lexuesit, atë e bën redaktori.

Sot është 23 prill, dita ndërkombëtare e librit dhe e ruajtjes së të drejtës së autorit.

Gjatë përvojës sime 20-vjeçare, si redaktore gjuhësore dhe korrektore letrare, kam kaluar nëpër duar shumë libra, shumë materiale, të tematikave dhe fushave të ndryshme. Secili libër ka pasur të veçantën e tij, si nga tematika, ashtu edh nga mënyra e të shkruarit.

Tashmë po merrem me redaktimin e librave për fëmijë. Disa mund të thonë se të merresh me librin për fëmijë është më e thjeshtë, nuk do shumë punë. Nuk është kështu.

Të redaktosh libra për fëmijë, është më e vështirë, pasi duhet ta përshtatësh stilin, gjuhën sipas nivelit të fjalorit të fëmijës apo grupmoshash që i përket x libër. Fëmija nuk di të përdorë fjalë të huaja, si mami apo babi i tij, kështu që këto fjalë të huaja ia vrasin veshin fëmijës. Në vend të tyre duhet fjala e qashtër shqipe, duke përdorur sa më shumë sinonime apo shprehje frazeologjike, duke edukuar në këtë mënyrë dashurinë për gjuhën shqipe, duke i hapur udhë mendimit se gjuha shqipe është gjuhë e pasur, me shumë mundësi shprehëse. Që në fëmijëri fillon edukimi dhe dashuria për gjuhën. Nëse një fëmijë e ushqen shëndetshëm, edhe truri i tij do të jetë i shëndetshëm; nëse e ushqen me ushqim të shpejtë, rruge, edhe truri i tij do të mendojë sikur është në rrugë. Njëjtë edhe më gjuhën shqipe.

Në Shqipëri kemi libra për fëmijë, që shkruhen nga shkrimtarë për fëmijë, të cilët janë shumë të bukur. Akoma i mbaj mend bëmat e Çufos dhe Bubit Kaçurrel apo aventurat e Kalamajve të pallatit tim. Kanë ditur të futen në zemrën e gjuhës së fëmijëve.

Ka e shkrimtarë që shkruajnë për fëmijë, por fatkeqësisht, asnjë fëmijë nuk ka për të marrë vesh se çfarë ka shkruar xhaxhi shkrimtari. Një gjuhë e fryrë me fjalë të huaja, një zhargon jo i përshtatshëm për fëmijë etj, etj.

Tashmë kur marr një libër për fëmijë, ia lexoj mbesës sime të vogël, që edhe pse nuk flet shumë mirë, arrin të dëgjojë. Madje, kur i pëlqen një libër, e merr, e hap dhe me gishtin e saj të vogël, duket sikur e lexon.

Si mbesa ime ka shumë fëmijë që, kur u pëlqen libri, e marrin kudo me vete. Prandaj shtëpitë botuese, nga mania për të kursyer sa më shumë, të mos e heqin nga lista redaktorin, pasi ai di se si ta shërojë gjuhën nga fjalët e huaja apo të shkruara gabim.

Ndiej kënaqësi, kur mbaroj së redaktuari një libër. Është bukur kur e lexoj për së dyti, po tashmë jo si redaktore (edhe pse kur mundohem të jem lexuese e thjeshtë, “sëmundja profesionale” nuk më lë ta shijoj veprën, pasi lapsi shënon ndonjë gabim, që mund t’i ketë shpëtuar redaktorit të veprës.), po si lexuese, duke u munduar të gjej fjalën e duhur, se si do të tingëllonte kjo fjalë apo kjo figurë te lexuesi, duke rregulluar strukturën e ndonjë fjalie që të dalë më mirë në pah kuptimi i saj.

Të gjithë i rrahin shpatullat shkrimtarit të librit. Dhe me të drejtë, pasi ai është burimi, ku do të shijohet e do të marrë udhë fantazia. Por, redaktorët, “mjekët e heshtur”, që kurojnë me kujdes çdo plagë apo shenjë, që ta sjellin sa më mirë te lexuesi, që ai të ndiejë bukurinë e gjuhës shqipe, magjinë e saj, harrohen, ose një person bën edhe punën e redaktorit, edhe korrektorit, edhe të shtypit. U duket e lehtë puna e redaktorit, që mund ta bëjë kushdo dhe mburren se e dinë gjuhën shqipe. Por nuk është kështu. Mund të dish shumë mirë të flasësh në kafene, po se cila fjalë është e përshtatshme për këtë kontekst, që të lërë shenjë të lexuesit, atë e bën redaktori.

Po flas për ata redaktorë profesionistë, që e kanë redaktimin frymëmarrje të tyre, jo për të ashtuquajtur redaktorë, ku që në kopertinë has gabime, ndërsa në brendësi do të duhet fshirësi i oxhaqeve, që të zezat e gabimeve, t’i bëjë të bardha.

Është edhe ana tjetër, që në kopertinë janë të gjithë emrat që duhen: shkrimtarë, redaktor, korrektor, madje edhe redaktor shkencor e vepra nuk merr dot frymë nga gabimet drejtshkrimore e ideore. Në këtë rast, kush e ka fajin?

Nga anët tona themi: “Faji u bë qyrk e s’e mori njeri”.

Libri shqip ka shumë probleme, të cilat, shumë shkurt, i preka, por, nëse do të duhet t’i shkoqis më gjatë, do t’i futesha në hak, redaktimit të librit që kam në dorë.

Foto: living.al

KOSTA NAKE/

Krijues i madh është ai që lë pas vepra të cilat me përmbajtjen, karakteret dhe mesazhet e tyre i qëndrojnë erozionit të kohës. Një prej tyre është At Gjergj Fishta që i ka dhënë kombit veprën monumentale “Lahuta e Malcis”, por që me kulturën dhe talentin e vet mbetet i madh edhe në gjini e zhanre të tjera. Përmbledhja në këto dy vëllime e veprave dramatike e dëshmon këtë. Vështrimi ynë mbi to ka ndjekur kriterin kronologjik.

Boceti dramatik “Të kthyemit e Uliksit në Itakë” që i përket vitit 1909, shënon një vëmendje të shtuar ndaj thesarit të madh të antikitetit greko-romak duke shkëputur një ditë nga njëzet vitet që ngërthen brenda vetes lufta e Trojës dhe kthimi i Uliksit. Ka dy detaje që meritojnë vëmendje: përmendja e shpatës dardane dhe porosia e Uliksit për të birin, Telemakun “kurrë t’huejve krye nuk u do lëshue” (v.5 f.188), sepse jo vetëm që dalngadalë bëhen zotër në shtëpinë e tjetrit, por edhe “erzin ta përlyejnë.” Nëse lidhja e kësaj vepre dramatike me realitetin shqiptar të asaj kohe mund të kërkohet te pushtuesi i huaj si mëtues i një toke që i përket tjetërkujt, atëherë ideali i lirisë është qartësisht i kapshëm.

Melodrama “Françesku i Azizit” është e të njëjtit vit me atë të Uliksit, por vendoset në një mjedis shoqëror krejt të ndryshëm, është një prekje e realitetit botëror mbi plagën e varfërisë. “Skami asht sot n’këtë dhe./Pleq, t’ligj e t’mbetun;/Punëtorë t’papunë e njerëz pa plang e shtëpi.” (v.6 f.82) Melodrama hapet me një mëngjes pune tek dyqani i stofrave të Pjetër Bernardinit, prototip i tregëtarit tamahqar, që iritohet nga kërkesa e dikujt për t’i dhënë borxh, sepse moto e jetës së tij është “sa ma randë të jetë në gji kuleta,/Ma shpejt, atëherë, me të zen njeriu lepër.” (v.6 f.30) Kurse në mjedisin politik, sipas tij, duhet “m’e përkulë shta’n andej kah t’fryjë era,/Me ‘i fjalë, me u ba kallam.” (v.6 f.41) Edhe pse e parë në rrafsh vetjak, babëzia vjen aktuale në shoqërinë e sotme me aktet korruptive që s’kanë të numëruar. “Tamahqarit…sa ma fort që t’plaket, aq ma zi/ e lodhë lakmia e arit.” (v.6 f.69)

Një qasje antagoniste ndaj varfërisë vjen brenda familjes, një qasje humane e birit të tij, Françeskut, që shikon se si “t’tjerëve u shkon tu derdhë lotë moti,/Pse bukë u lypin fmija,/ E s’kanë me se me i ushqye!” (v.6 f.27) Françesku është jo vetëm poeti i ri që deklamon, por edhe njeriu me shpirt të ndieshëm që sakrifikon; ai ndihmon pa hezitim dy varfanjakët e parë që paraqiten te dyqani dhe kthen nga rruga të tretin që u largua zemërthyer, sepse “Zoti gjanë s’na e fali për m’e shgërrye/ Ndër gosta e argëtime e n’petka n’ar ngri;/ Por me rrnue njerëzisht e me ndihmue/ Atij që gjendet n’skam.” (v.6 f.49) Lëmosha e bamirësia e lartojnë njeriun drejt predikimit hyjnor dhe në skenën VIII të aktit II Françesku numëron: “Para t’Lumit vëllazën t’gjithë na jemi”, “na shoqin porsi veten t’dona”, “mbi dhe t’sundojë Dashtnia”, “lakmia, Resa e Mënia/N’zemër tonë mos t’ketë sundim” (v.6 f.53-54) Akti më fisnik i Françeskut është ndihma për vazhdimin e punimeve të kishës së Shën Damjanit dhe vetofrimi për të punuar si punëtor me ndërtuesit e tjerë.

Qasja antagoniste at – bir, shkon deri në zgrip: Bernardini e dëbon Françeskun nga shtëpia: “këta vjershtarët gjithmonë po mihin n’ujë/ pse trutë s’i kanë n’kandar.” (v.6 f.84), kurse djali deklaron: “Unë vëlla mbas sodit jam,/me ata që rrinë tue fsha,/ në kob të zi e skam.” (v.6 f.86) Është një deklarim i idesë së vëllazërimit nëpërmjet Hyut, deklarim që e bën ipeshkvin ta shpallë “yll të ri për kishë t’Tenzot”. (v.6 f.88)

Melodrama “Shqiptari i qytetnuem” u shkrua një vit para shpalljes së Pavarësisë dhe bëhet shprehëse e frymës atdhetare që kishte arritur pikun e vet dhe do të sillte aktin madhor kombëtar. Kjo frymë është ngritur mbi një traditë të krijuar nga të parët me “fenë të hyjnueshme”, “besën shqiptare”, “arën të trashëgueshme ku parmenda e huej kurrë nuk e lavroi, as të dhjetë nuk i lau kujt” (v.5 f.111-112) Kjo traditë pasurohet me armët që janë në duart e shqiptarit dhe me qëndresën që gjuha shqipe u bëri përpjekjeve të armiqve për ta shuar, sepse “Me Arte e Dije zemra e njeriut zbutet, por syni s’i tutet,” (v.5 f.117) sepse “ku Feja bashkë me Dije kthjellet,/Atje paqa mbretnon, sundon Dashnia./Puna ka grat, nderohet Perëndia.” (v.5 f.123)

Melodrama “Jerina” ose Mbretnesha e Luleve i përket vitit 1914 dhe, siç e shpjegon vetë Fishta, kërkon të tregojë se shqiptari në këngët dhe vallet e veta di t’i këndojë me finesë hijeshive të gruas dhe dashurisë për të, dashuri dhe hijeshi që mund të kundrohen e shijohen vetëm në një Shqipëri të lirë. Në finalen “Apotheosis” Fishta bën ballafaqimin e luleve duke zbritur në antikitet dhe duke vënë në gojën e Homerit vlerësimin për Jerinën: “Nuk asht Zanë, as asht Hyjneshë;/ Veçse asht Vashë le në Shqipni,/ T’cilën Lulet për mbretneshë/ E kanë zgjedhë e vu n’seli.” (v.5 f.105)

Tragjedia “Juda Makabe” e vitit 1916 duke i vendosur ngjarjet në Palestinë çuditërisht pati fatin t’i flasë të ardhmes dhe jo pak, por me një kërcim që e kapërcen shekullin. Jerusalemi, një nga qytetet më të vjetër të botës, konsiderohet si tokë e shenjtë për judaizmin, krishtërimin dhe islamin, prandaj dhe në shekuj ka sjellë përplasje midis tyre. Atëherë tragjedia u paraqitej shikuesve dhe lexuesve me një kontekst të qartë shqiptar me binomin e vet të patjetërsueshëm fe dhe atdhe dhe me përgjithësimin filozofik të fjalëve të Alkimit: “Parja shpon fundin e detit,/Edhe luftat ajo i ban.” (v.5 f.27)

Melodrama “Luigji Gonzaga” e vitit 1926 është një deklaratë adhurimi për jezuitët, për mbrojtjen e besimit të tyre përballë joshjes dhe tundimit të pushtetit. Në një shoqëri që karakterizohet nga dhuna, rrena, krenia, zilia, në një shoqëri ku mbretëron flligshtia që ligështon virtyt e fe, që shemb fise e mbretëri, Luigji Gonzaga vjen nga Spanja në Lombardi të Italisë si një shenjt i gjallë mbi dhe për t’i shërbyer Kristianizmit duke shpërfillur kurorën mbretërore që i ofron i ati. Janë dy qasje të ndryshme që çojnë në acarimin e marrëdhënieve at e bir, por që përfundojnë me mirëkuptim, sepse “Froni i vërtetë e froni ma i qëndrueshëm/i çdo sundimtarit/s’asht jo, karriga arit,/ por zemra e popullit të vet. (v.6 f.114); sepse “pa katekizëm virtyt mbi shekull s’ka;/shkatërrohen shtetet, jeta shkon tue qa.” (v.6 f.115)

Si shpjegohet kjo vendosmëri për të lënë pas skeptër e kurorë, stoli, kuaj e shërbëtorë dhe për të veshur petkat e rregulltarit? Luigji e jep vetë shpjegimin: “me këta veshët e mi kam ndie një zë nga qielli që më urdhëronte të shkruesha rregulltar” (v.6 f.158) Ai ka bindjen se “Jeta nuk ecën për s’mbari/ po qe se njeriu s’pari,/ s’ka Hyjin n’sy t’mendjes gjatë t’gjithë rrymës s’motit”. (v.6 f.162)

Kur e lexon këtë melodramë 100 vjet më vonë, gjëja e parë që mund të mendosh është që kjo thirrja e Zotit të përsëritet dhe politikanëve tanë të zellshëm për t’u ngjitur në karriget e pushtetit dhe për të hapur dyert e privilegjeve korruptive, t’u zvordhet pasuria dhe t’u mbushet shpirti me frymën e Zotit dhe shërbesës ndaj njerëzve që jetojnë në mjerim.

Agjiografia “Shna Ndoi i Padovës” është e vitit 1927 dhe është një biografi në vargje e shenjtit të shumënjohur edhe në vendin tonë, një rrugëtim i vullnetshëm për të përhapur krishtërimin “Se, për t’kryem të punëve t’ mëdha,/njerëz t’përvujtë zgjedhë Mendja e epër” (v.6 f.167) 800 vjet më parë në Lisbonë çifti Martin dhe Marjeta Bulioni lindën djalin e shumëdëshiruar Ferdinand dhe e mëkuan me shpresë, fe e dashuri “T’Bukrit t’qiejve me i shërbye.” (v.6 f.170), u regjistrua në Urdhrin e Shën Agustinit, pati ndihmën e Shën Françeskut të Azisit që pati qenë për ngritjen e kishës edhe në Tale të Lezhës. Ferdinantit ia vunë emrin e ri Shna Ndue dhe frati i ri lundroi drejt Afrikës, shëndeti i lig e detyroi të shkojë drejt Marokut, por deti i tërbuar e nxori në brigjet e Sicilisë. Prej atje shkoi në Bolonjë ku gjeti mbështetjen dhe promovimin e at Gracjanit. Kur ligjëronte, fjalët i rridhnin nga goja “herë si she e herë si lum,/ herë si mjalta prej fashoje.” (v.6 f.198) Shkoi për të dhënë mësime në Montpelje, u kthye sërish në Bolonjë e Padova, shkoi në Romë e Palestinë, e bëri të gjunjëzohet Ezelinin mizor të Gjermanisë, bëri mrekullinë e parë në Rimini duke u folur peshqve në vend të banorëve që s’donin ta dëgjonin lajmin e Perëndisë, bëri mrekullinë e dytë duke e detyruar mushkën të gjunjëzohet para Sakramentit dhe vdiq si shenjt në Padova.

Melodrama “Shqiptarja e qytetnueme” e vitit 1929 është një himnizim i Shqipërisë dhe kontraston thellë me mallkimet që lëshohen si breshër mbi armiqtë dhe përpjekjet e tyre djallëzore për të na fshirë nga harta si komb. Shqipëria është një vend plot bukuri që nuk e ka gjithë bota ku “ndrit hana e dielli, ku lulëzon kandshëm prilli”, ku ka “besë e burrni, kuvend e bujari, erz e nder e fisniki” (v.5 f.147), është vendi në të cilin “vetë natyra nanë me një mijë t’mira e ka stolisë, thue me dorë e ka qendisë” (v.5 f.145), është vendi ku “Toskë e Gegë janë si dy rreze n’flak t’një dielli, si dy rrufe që shkojnë tue djegë, kur shkrep reja nalt prej qielli.” (v.5 f.152) Ky këndvështrim i At Gjergj Fishtës ka tingëllim aktual në këtë çast të vështirë të zbrazjes së qendrave të banimit me një rrjedhë të pakontrolluar nga fshati në qytet dhe nga Shqipëria drejt Europës Perëndimore e Amerikës. Në trajtën e një shkallëzimi zbritës, nga Shqipëria zbresim te Shkodra ku ndrit hylli i lirisë; nga Shkodra te shkolla femërore e Motrave Stigmatine ku vajzat ushtrohen në dije e fe dhe mëkohen me dashurinë për atdhe; nga shkolla te gruaja shqiptare që ka filluar të përtërihet dhe vjen e përfaqësohet nga Silja si mbesë e Skënderbeut, ndera e Fesë dhe Atdheut.

Tragjedia “Ifigjenia” e vitit 1929 është një tjetër rikthim tek antikiteti, por në skajin e kundërt të bocetit dramatik “Të kthyemit e Uliksit në Itakë”, para nisjes së akejve drejt Trojës. Akti i flijimit njerëzor për të kapërcyer një pengesë të hyjnive është i njohur tek legjendat e murimit në ura ose kështjella, pastaj kemi dhe shprehjen e çuditshme “shqiptari kur jep fjalën, therr djalën.” Fishta e lidh flijimin me motivim atdhetar. Fillimisht ka një qëndrim ndaj luftës si shuplakë e Perëndisë dhe si zgjedhë që i vihet në qafë njerëzimit. Pastaj perënditë kërkojnë flijim brenda familjes dhe përfundon te mëdyshja e madhe e Ifigjenisë: fli për Menelaun dhe Helenën apo fli për Greqinë? Fishta nuk ka dashur të hyjë në rrënjët e konfliktit greko-trojan, prandaj kufizohet vetëm te interesat e mëdha të atdheut dhe me këtë qasje tragjedia fluturon nga thellësitë e shekujve për të ardhur si mesazh te shqiptarët dhe sakrificat sublime që kërkon nderi dhe dinjiteti i një kombi.

Tragjedia e papërfunduar “Hajrija” me dy aktet e saj të krijon idenë se do të ishte e plotë së paku edhe me dy akte të tjera, por edhe kaq ka mjaftuar për të demaskuar ata shqiptarë që “për ndo’i grosh, për ndo’i pllambë dhe” (v.5 f.232) jo vetëm janë me njëqind flamurë, por edhe janë gati “me pështy n’Fe, me pështy n’Atdhe.” (v.5 f.233) Këtë karakter e mishëron Bejta Silo, tregëtari i paskrupull që është gati t’ua marrë dy herë detyrimet borxhlinjve dhe mund ta nxjerrë në ankand edhe kunatin e vet. Në antitezë me ta lartohet figura e Halilit që hyn në konflikt me pushtetin e sunduesit të huaj për të mbrojtur nderin e një vajze të krishterë, sepse “n’punë erzi Din as Fe nuk kqyr shqiptari.” (v.5 f.251) Halili vret nipin e vezirit dhe bëhet firar, dështimi i përpjekjeve për ta kapur me forcat ushtarake zëvendësohet me marrjen e kalasë nga brenda, duke joshur burrin e motrës Hajrije.

Atë që la në mes Fishta, do ta realizonte në vitin 1950 Kolë Jakova me dramën me pesë akte “Halili dhe Hajrija.”

(At Gjergj Fishta, Veprat, vëll. 5 dhe 6, 2012)