TË DUA KOSOVË

Lisat në Kosovë

Janë liria që mbiu në gjak

Me krahë të hapur drejt qiellit…

O Zot!

Lules në Fushë-Kosovë

Ende i rrin vesa e motit

Në petale,

Siç fëmijës

Loti i harrohet në faqe

Kur hutohet me gënjeshtrën e të rriturve.

(Djallëzi e pabesë!)

Hej Kosova e gënjyer

Ti je Shqipëria ime e vërtetë,

Dhe unë jam i gatshëm të vdes

për të vërtetën,

Kurdoherë!

Oj Kosovë,

Zemër, lule, motër…

Të dua

Pasha luftën

Që vajzat 

djem t’i bëri!

TEKTONIKA E SHPIRTIT

Çel pranvera

në zemër të vdekjes

Siç çel zogu 

Nga vdekja e vezës

Apo bari nga ikja e vesës

Çel jeta 

Nga vdekja e vdekjes

( Dhe dashuri)

Por veç një gjë nuk çel më kurrë:

Zemra që ka vdekur brenda zemrës

( Ah, jo më).

JE GJITHKUND E S’JE ASKUND

Ku je moj sybukura e viteve të gjallërisë?!

Pyesin fjalët që duan të bëhen poezi

Pyesin ato që duan të bëhen ti!

Të sheh nata

Sytë i pjellin yje

Të sheh drita në ëndërr

Dhe formën tënde merr!

Ti e ngut vjeshtën

Piqen mollët, rrushi…

Pastaj e ngut dimrin

Dhe bëhesh lule pranvere;

Oh, ti e ngut jetën

Sa një ëndërr e bën

Pastaj zhdukesh

Dhe poezitë e mia dalin nëpër natë

Me vargje mungestare

Të kërkojnë deri në hënë

Por ti harron të jesh diku

Plot harrime është jeta

Kryeharrimi-vdekja

Mos harro, e dashur!

Azgan Berbati u lind në Tropojë. Është diplomuar në Bachelor dhe Master Shkencor, në profilin: Inxhinier Agromjedisi dhe Ekologji. Ka përfaqësuar studentët në Qeverinë e Universitetit (senatin akademik) dhe në Komisionin Institucional Zgjedhor.  Është licensuar si trajnues në disa projekte. Në vitin 2017-të ka fituar çmimin e parë “Poezia më e mirë” në konkursin e zhvilluar nga Klubi Letrar Pena e Re-Tiranë. Është bashkëautor në disa antologji, revista letrare, bashkëpuntor i shtypit periodik, etj. Në vitin 2019-të ka botuar librin me poezi “Britma E Heshtjes”. Është caktuar anëtar jurie për Festivalin Kombëtar (rinor) Letrar Tiranë, vlerësuar me medalje dhe certifikatë mirënjohje. Me librin Britma E Heshtjes ka marrë pjesë në Panairin e Librit Shqiptaro-amerikan në Stamford-SHBA, prill 2024.  Është anëtar i shoqatës së shkrimtarëve shqiptaro-amerikanë në SHBA. 

KOSTA NAKE/

(Gjergj Fishta, “Anzat e Parnasit”, Vepra 7, botimet Fishta)

Kuleta – kryefjala e Anzave të Parnasit, shfaqet që te vjersha e parë “Nakdomonicipedia”, në krye të këngës së dytë, me fjalën e urtë: “Me t’pvetë  kush se ç’ishte jeta/Mik e fis ktu asht kuleta.” (f.18) Një tregues tjetër për përdorimin e kuletës si metonimi dhe theksimin e peshës së saj është fakti se me të ka më shumë shprehje frazeologjike se me çdo fjalë tjetër: Me ’i grusht miza në kuletë (f.9), me t’fry era në kuletë (f.16), me e pas kuletën nxehtë (f.42), m’asht shpue kuleta (f.65), t’rri kuleta gjithmon’ kodër (f.167), nuk të jetë kuleta thatë (f.170), duqe mbetë i kisht’ kuleta n’gji (f.218), kuleta e punës n’gërshanë s’do i kish ra (f.219), Knjaz Nikolla u shkund kuletet (f.304), për të mbush kuletën (f.382).

Satira është zgjedhja e poetit për të sjellë realitetin shqiptar, për të goditur anormalitetin frenues, të dhimbshëm ose qesharak. 

Pas deklarimit: “Dokrra thirren kah Shqipnia/Dija, Kanga e Historia.” (f.10), poeti i mëshon rolit të shkollës për edukimin e fëmijëve dhe nevoja për t’i dhënë përparësi gjuhës shqipe, “gjuhës së ambël t’shqiptarëve” (f.381), do të trajtohet së pari te poema “Nevoja e mësimit” dhe qasjet e kundërta fillojnë që në familje, në zgjedhjet e ndryshme që bëjnë prindërit. Për të treguar bukurinë e gjuhës shqipe, këtu janë ndërkallur vargjet e njohura: 

“Porsi i ambli fllad i verës,

Që lëmon gjitë e drandofillit,

Porsi kanga e zogut t’verës,

Që vallëzon n’blerim të prillit;

Porsi vala e bregut t’detit,

Porsi gjama e rr’fesë zhgjetare,

Porsi ushtima e një tërmeti,

Ashtu asht gjuha jonë shqiptare…” (f.81) 

Dhe sakaq mund t’i bashkëngjitim edhe vargjet binjake të Ndre Mjedës: “Përmbi za që lëshon bylbyli,/Gjuha shqipe m’shungullon;/Përmbi er’që jep zymbyli/Pa da zemrën ma ngushllon.” Roli i shkollës vazhdon e shtjellohet gjatë në këtë poemë në trajtën e një tregimi në vargje. “Kush shqiptarit do t’i japë përparim?/Vetëm shkolla, që lidhë me fe/Bijve t’njeriut u jep mësime të mbara,/Vetëm shkolla shqiptarët, po, përpara,/Kah lumnia me u ngjitë i ban.” (f.87)

Më se një herë, Fishta e shikon me shqetësim dërgimin e fëmijëve në shkolla të huaja, ose në shkollat e këtushme ku shqipja është e ndaluar, duke e parë gjuhën si pjesë ushqyese të vetëdijës kombëtare. Kjo dukuri vlen edhe për futjen e padrejtë të gjuhëve të huaja në komunikimin zyrtar: “Shkruejn “qarkoret” n’gjuhë të huej,/Si asht dëshiri i s’di se kujt,/Në fyt këtij i dredhsha lakun!” (f.381)

Edhe mes dallgëve të trazuara të satirës, ka një përndritje për atdhetarët që dhanë ndihmesën e vet të çmuar, siç është rasti i Jak Specit që çeli të parën shkollë shqipe në Serreq: “Kështu shqip ai niska fëmijët aty me i mësue,/Në këndim e n’shkrim edhe n’urti tu i ushtrue.” (f.241) Ky hap i madh vjen sepse “janë shpirti i kombit djemt’ e vajzat tona” (f.247), sepse “liri” do të thotë “shkollë, punë edhe grosh” (f.269), sepse “për besë e fe të parëve,/ Rrëkajë kanë derdhë gjakun.” (f.382).

Te poezia “Koha e arit në Shqipni” nga njëra anë lind nevoja e bashkimit të shqiptarëve: “Pa një bashkim t’vërtetë s’ka për të ague për ne agimi. (f.117) Nga ana tjetër pason sketicizmi: “Ma shpejt një thes me pleshta/Ti ban bashkë se dy shqiptarë.” (f.117) Cila është zgjidhja? Këtë e gjejmë te poema “Tatari i diplomacisë”: “A je turk? Ti shko n’xhami/…A je i kshtenë? Ti atëherë shko në kishë/…Por si t’dilni një herë jashtë/…Vien me u dashtë si vëllau me vëlla.” (f.271) Dhe më tej: “Besa, feja e historia/…e bajn’ popullin me qenë vëlla/E me u mbajtë mollë e pa nda.” (f.272)

Çështja e bashkimit të shqiptarëve diktohet edhe nga ndikimi negativ i fuqive europiane që sillet bukur te një dialog i improvizuar midis Skënderbeut dhe Djallit te  biseda “Nën hajat të Parrizit”: 

Skënderbeu: 

Kush i ngatërroi? 

Djalli: 

Diplomacia. 

S: Çka asht diplomacia? 

D: Asht vajza eme. 

S: Ke vajzë ti?! Po s’amës si i thonë? 

D: Europë… 

S: Ke qenë në Shqipni? 

D: Po, por se ka shqiptarë mbi tokë, s’e kam ndie kurrë… 

S: Si janë, pra, shqiptarët dhe Shqipnia? 

D: Si i don anmiku…. Shqiptarëve u hini zekthi i atdhedashurisë e filluen me punue kush për vedi e kush për bark të vet; edhe nisën me ngrehë për gjithë katund kah një qeveri të përtashme… Në Shqipni hiqet zi me gjetë se kush me ndigjue, pse për me urdhnue, gjen sa të duesh… Ai i moçmi ka thanë: unë zot, ti zot, po magjarin kush e kullot? (f.137-143)

Kjo bisedë është shkruar 110 vjet më parë, por duket sikur Fishta është ngritur nga varri, ose ka zbritur nga parajsa dhe e ka shkruar sot. Fuqitë e mëdha europiane kanë luajtur rolin e gjykatës së lartë për ballkanasit nacionalistë dhe peshorja e tyre e drejtësisë anohet qëllimisht shtrembër me goditje dashakeqe. Gjithsesi, siç rimerret problemi edhe te poezia “Dredha e djallit”, e keqja qëndron në faktin “pse dreqnit kem’ komshi.” (f.163) Ja si portretizohet një komshi i keq si Knjaz Nikolla: 

“M’paske qen si dushk pa gogla…

Vetullgreth e mjekërgjanë,

Dy sytë tuej si dy biruca,

Goja jote hapët sa këpuca

Hunda jote sa ‘i sama

Kjo s’t’ka lanë me hangër bar…” (f.310) 

Kjo qasje e komshinjve e bën Fishtën të shpërthejë në ekstrem: “Shqiptar kush s’asht me gjak/ Sot të dalin prej Shqipnije!” (f.388) “Se shqiptari n’dhe të vet,/Do t’jetë ai vetë zot e mbret!” (f.410) Por e keqja qëndron edhe brenda nesh “e kjo namë, ose kjo rrufe,/Ka me ngjatë, them, ndër ne,/Der’sa mendjen na ta rrisim/E me dije mos ta shndrisim.” (f.165)

Larpamësisht, te poema herojkomik “Palokë Luca” poeti mban qëndrim ndaj sistemit të drejtësisë, “se me iu shmangë drejtësis’ e ligjës, një shtet/nuk përparon…” (f.213)

Me një ironi të hollë që ta rrëmben buzëqeshjen përmbyllet poezia “Jaho Begu e Palokë Cuca”, ku paralajmërohet se Shkodra nuk mund ta pranojë brenda Aladro Kastriotin dhe mund të presë në Vrakë deri sa të arrihet liria.

Nuk është për t’u çuditur që në skenën e problematikave të shumta, Fishta ka krijuar edhe një hapësirë për librin me tingëllim aktual, edhe pse është shkruar që në vitin 1911. Është biseda e autorit të një libri me pronarin e shtypshkronjës te poezia “Kontrata”: 

Autori: 

Sa javë, thue, munden me shkue

Pa u shitë libri, që unë kam shkrue? 

Shtypshkronjësi: 

Eh! Sa javë? Ti thuej: sa vjet?

E, madje, nuk di a shet!”

Prof. Dr. Begzad Baliu/

Janë tri çështje që më kanë preokupuar për këtë fjalë timen, që kur kam dëgjuar se organizatorët kanë caktuar një temë të tillë me përmasa sa të përgjithshme, për ata që duan këtë temë ta shohin në kontekstin universal (nga Lufta dhe paqja apo Ana Karenina e Lev Tolstotit të filmat sipas romanëve të Dan Braunit), aq edhe sintetike, për ata që duan ta shohin filmin në kontekst të një shembulli të romanit, bie fjala Gjenerali i ushtrisë së vdekur apo Prilli i thyer të Ismail Kadaresë në versionin shqiptar dhe të huaj dhe dramën e madhe të krijuar në shtypin jugosllav pas shfaqjes së filmit Rojet e mjegullës, sipas romanit të Rexhep Qosjes, Vdekja më vjen prej syve të tillë.

I.

Letërsia shqipe nuk ka dhënë ndonjë vepër të madhe të kësaj natyre, përkundrazi, ndoshta dramat dhe filmat më të popullarizuar shqiptar: Skënderbeu, Nëntori i dytë, Udha e shkronjave, Përrallë nga e kaluara, janë mbështetur kryesisht në vepra letrare, të cilat nuk kanë pasur më parë ndonjë popullaritet të theksuar. Një shembull mbase bën përjashtim. Ky është filmi i Isa Qosjes, Rojet e mjegullës (1988) sipas romanit shumë të popullarizuar të Rexhep Qosjes, Vdekja më vjen prej syve të tillë, ekranizimi i të cilit e tronditi opinionin jugosllav të kohës. Me gjithë reagimin dhe kundërshtimin e shtypit të politizuar jugosllav filmi pati marrë dy vlerësime të larta të Festivalit më të madh të kohës në ish-Jugosllavi, në Festivalin e Filmit në Pulë (1988): për muzikën më të mirë origjinale dhe për filmin më të mirë.

Jo një tekst studimor, po një monografi më vete dhe një vëllim tekstesh publicistike, polemikash e kritikash të filmit mund të botoheshin vetëm prej atyre artikujve që janë botuar në të përditshmet dhe të përkohshmet e ish-Jugosllavisë në gjuhën shqipe, maqedonase dhe serbokroate: Rilindja, Fjala, Zëri, Danas, Borba, Politika, Novosti, Duga, Intervju, NIN, në Beograd, Zagreb, Shkup, Sarajevë dhe Prishtinë, brenda një kohe shumë të shkurtër, pra menjëherë pas shfaqjes së filmit. Bashkëkohësit, mes tyre edhe unë, mbajmë mend shumë akuza nga më të ndryshmet kundër këtij filmi, mes tjerash edhe për identifikimin e heroit artistik Xhezairi i Gjikës me heroin historik Adem Demaçin, prej ç’arsye unë këtu po e sjell një fragment nga reagimi i gjatë i Profesor Qosjes, botuar në të përjavshmen e Zagrebit Danas, vetëm në kontekst të heroit kryesor, Xhezairit të Gjikës.

Në të vërtetë, pasi jua kujton konceptet teorike dhe historiko-letrare të letërsisë dhe të filmit, si kategori historike dhe estetike, Profesor Qosja, analistëve politikë dhe kritikëve të filmit në Beograd, të cilët ishin kaq të përkushtuar për të “zbuluar” të vërtetën historike nga e vërteta artistike, i fton që ta besojnë një të vërtetë tjetër jo vetëm artistike po edhe reale e historike, të modelit të heroit shqiptar:

”Në qoftë se, ndërkaq, nuk doni t’i besoni të vërtetës teorike, – thekson në përgjigjen e tij Profesor Qosja, – sipas së cilës poezia (prandaj edhe filmi si art) flet për atë që ekziston vetëm si e mundshme, atëherë besojini kësaj të vërtete: as autori i romanit Vdekja më vjen prej syve të tillë, as autori i filmit Rojet e mjegullës, që është punuar sipas atij romani, nuk kanë pasur nevojë që personazhin kryesor të romanit, përkatësisht të filmit, ta krijojnë sipas një intelektuali të caktuar shqiptar, të dënuar apo të padënuar ndonjëherë në Kosovë.

Jo!

Para vitit 1966 gati çdo arsimtar shqiptar (e personazhi kryesor i romanit, përkatësisht i filmit është arsimtar që shkruan libra), gati çdo intelektual shqiptar në Kosovë e ka pasur fatin më pak a më shumë të ngjashëm me fatin e personazhit kryesor të romanit, përkatësisht të filmit, ka përjetuar ato të këqija që përjeton ai apo, madje, shumë më tepër të këqija se ç’ përjeton ai. Emrat e tyre në dosjet e UDB-ashëve të Rankoviqit ishin të nënvizuara me laps të zi dhe të kuq, domethënë me ngjyrat e flamurit shqiptar. Тё nënvizuarit me laps të zi dhe të kuq ishin persona që duhej pasur kujdes, që duhej mbajtur gjithnjë para SYVE të UDB-ashëve të shumtë dhe të spiunëve të tyre. Nuk ka dyshim se për shkak të vijave kuq e zi përfundi emrave të tyre, shumë shqiptarë janë detyruar të shkruhen si turq, të shkojnë në Anadolli dhe atje të jetojnë duke shitur ujë dhe të vdesin duke u dridhur prej etheve të sëmundjeve të ndryshme ngjitëse! Sikundër ka mundur të shihet pas vitit 1966, vetëm një numër i vogël shqiptarësh ka shpëtuar pa qenë të shpallur të dyshimtë, pa qenë të ndjekur, të marrë në polici, të privuar lirie, të keqtrajtuar, të rrahur, të sakatosur, të akuzuar dhe të dënuar. Për të gjitha këto arsye personazhi kryesor i romanit Vdekja më vjen prej syve të tillë e tani edhe i filmit Rojet e mjegullës nuk mund të jetë ky apo ai intelektual i dënuar apo i padënuar shqiptar. Personazhi kryesor i romanit dhe i filmit në të vërtetë është personazh – simbol i intelektualit shqiptar para vitit 1966 në Jugosllavi, para Plenumit të Brioneve, por ai mund të jetë aq më parë personazh simbol i intelektualit shqiptar pas vitit 1981.

Arti është art sepse është kuptimisht përgjithësues, universal. Ta kërkosh kuptimin e tij në drejtimin e kundërt, kundër përgjithësimit, sikundër bëjnë kritikët serbë të filmit duke shkruar për filmin Rojet e mjegullës, domethënë artin ta akuzosh dhe ta shkatërrosh. Në qoftë se është kështu, e ndryshe, vërtet, nuk mund të jetë, atëherë do të ishte shumë më parimore dhe intelektualisht shumë më e moralshme sikur krijuesit serbë, që aq shpesh dhe aq ngushtë renditen në këshilla për mbrojtjen e lirisë së mendimit dhe të shprehjes, të shqetësoheshin jo pse është xhiruar një film shqiptar që flet për fatin e tillë tragjik të intelektualëve shqiptarë në një periudhë të kësaj shoqërie, por pse pikërisht në kohën tonë dhe pikërisht në Serbi sot ka më shumë shqiptarë të ndjekur dhe të dënuar sesa në çdo kohë tjetër historike, pse, sikundër kanë shkruar edhe disa gazeta të Beogradit, pikërisht në Serbi gjendet i burgosuri, natyrisht, shqiptar, me stazhin më të gjatë të burgut në Evropën e qytetëruar! Dhe, të shqetësoheshin pse ky shqiptar që aq gjatë bën burg, që i thonë Adem Demaçi është – siç theksohet në ato gazeta – gati plotësisht i vërbuar!”

Mos harroni se fjala është për vitin 1988, kur për rënien e Sistemit komunist dhe Sigurimin e tij mund të flisje si për fundin e një ëndrre të keqe, që nuk përfundonte as pasi të dali gjumi. Fjala është për një temë, për dëshminë e të cilës mund të flisje vetëm pasi të kishe vendosur që të përjetosh sfidat e heroit artistik, për të cilin ke shkruar, e kjo do të thotë të pranosh sfidat e personazhit artistik, që fillonin me përndjekjen si hije, vazhdonin me incizimin e përditshmërisë së komunikimit duke përfshirë edhe jetën e shtratit, si dhe përfundonin me kastrimin, si shkalla më e lartë e poshtërimit të individit, përkatësisht intelektualit shqiptar.

II.

Ndërmjet realizimeve kinematografike në Tiranë dhe në Prishtinë ka pasur dhe madje ka ende diskutime, të cilat mbështetën kryesisht në kriterin estetik: filma të realizimit socialist (Tiranë) dhe filma realistë e modernistë (Prishtinë), por ende nuk kemi një vlerësim mbi ndikimin e tyre në jetën kombëtare të njërës apo palës tjetër. Në të vërtetë, radio dhe televizioni i Prishtinës nuk ka pasur shikuesit e tij në Shqipërinë komuniste, por Radio dhe Televizioni i Tiranës me gjithë pengesat që ishin vënë nga transmetuesit e Beogradit kishte shikuesit e tij në Kosovë e Maqedoni.

Cilët ishin këta filma?

Parë në kontekstin letrar e artistik, shembull arritjesh apo kundërvlerash, mund të kujtohen këtu drama e Loni Papës, Cuca e maleve, e ndjekur shumë edhe në Kosovë; suksesi komplementar i romanit dhe filmit Njeriu me top, sipas romanit të Dritëro Agollit po me këtë titull; shembulli model i ndërhyrjes së realizimit socialist në letërsi te filmi sipas romanit të Skënder Drinit, Shembja e idhujve, ndoshta po kaq i dështuar sa përpjekja për të nxjerrë nga kjo fundosje ideologjike i romanit të Ismail Kadaresë, Dasma. Një vepër tjetër, ndoshta e vetmja e letërsisë shqipe është ajo e Naum Priftit, Tre vetë kapërcejnë malin, e cila pati dy realizime paralele në Prishtinë dhe në Tiranë, sado filmat realizohen në ambiente dhe me “armiq” të ndryshëm, për të mos thënë mbi baza të kundërta antagonistë, sikur do të thuhej në shtypin e kohës në Tiranë e Prishtinë.

Problemi së fundi shtrohet për natyrën ideologjike të filmave dhe moskuptimi shfaqet për arsyen e perceptimit pozitiv dhe ndikimit të saj/tij në opinionin publik.

Mjafton të theksohet që në fillim. Lexuesi në Kosovë, përkatësisht lexuesi dhe shikuesi shqiptar në ish-Jugosllavi ende nuk kishte dalë nga përqindja e lartë e analfabetizmit të trashëguar. Në Kosovë kishim letërsi realiste dhe kryesisht moderne, po nuk kishim lexues të kësaj letërsie as shikues të filmave e dramave televizive të nivelit të filmit Rojet e mjegullës. Nuk është e rastit që në Kosovë do të botohen veprat, përkatësisht kompletet e veprave të shkrimtarëve realistë: Sterio Spasses, Nolit, Filip Shirokës, Luigj Gurakuqit, Asdrenit, Petro Markos, Fatmir Gjatës, Ali Abdixhikut, Shefqet Musarajt etj., prej veprave të të cilëve frymëzohej dhe krijohej një brezi i ri, i cili nuk e kishte synim lirinë e individit, të cilën e kërkonte letërsia moderne e postmoderne, po lirinë/dekolonializimin serb të një populli të tërë nën Jugosllavi.

Letërsia përkatësisht filmi dhe drama në Tiranë në thelbin e saj kishte historinë e Luftës së Dytë Botërore/përkatësisht Luftën Nacionalçlirimtare, gjendjen e vështirë sociale të popullit shqiptar ndërmjet dy luftërave (Shih romanin e Jakov Xoxës, Lumi i vdekur); periudhën e Rilindjes Kombëtare Shqiptare (Shih, Sylejman Krasniqin, Mic Sokoli), Periudhën e Skënderbeut (Shih Sabri Godon, Skënderbeu), etj., referenca këto, të cilat nxisnin ndjenjën nacionale në Kosovë, për bashkimin kombëtar.

A është e rastit që të rinjtë shqiptarë, sipas dokumenteve të sigurimit serb, janë frymëzuar shumë nga heronjtë e letërsisë artistike, që nga Qemal Stafa e Ali Kelmendi deri të Ibe Palikuqi dhe Tre Heronjtë e Vigut; a është e rastit që brezi ynë shkonim nga fshati në fshat për të parë dramat e Televizionit Shqiptar Cuca e maleve, Epoka para gjyqit, Militanti, Besa e kuqe etj.; dhe a është e rastit që pas demonstratave të vitit 1981, Televizioni i Beogradit vendosi antena të veçanta në majëmalet e Kosovës për të penguar valët e Televizionit Shqiptar, Radio Tiranës dhe Radio Kukësit.

Dhe në fund, a është e rastit që ky brez i formuar me virtytet e atdhedashurisë (nga filmat shqiptarë, sado ideologjikë të kenë qenë), më parë se sa prej shijes estetike (të televizioneve jugosllave), u bë bartës i idesë së madhe të çlirimit të shqiptarëve nën ish-Jugosllavi.

Në të vërtetë, a është kjo arsye e mirëkuptimit të këtij brezi për shijen e tij për filmat e vjetër; dhe nevojës së brezit të ri për një shije të re, për një film e letërsi të re, e cila në rrethana të sotme i mungon sepse nuk i është krijuar nga bartësit e letërsisë dhe filmit dhe nga institucionet e saj.

Prishtinë, tetor 2024

Prof. Besim Muhadri/

Ditë më parë doli në dritë romani “Velloja e kryqëzuar”, i krijuesit shqiptaro-amerikan, Prend Ndoja. Proza e shpërfaqur në këtë roman është një prozë sa tradicionale, aq edhe moderne. Një rrëfim tepër i sinqertë, i bazuar edhe në ngjarje reale të marra nga një kohë tepër e vështirë e atdheut të shkrimtarit. Romani, përveç thurjes së ëndrrave dhe realizimit të një dashurie të sinqertë në mes dy të rinjve, shpërfaq edhe nuanca idealiste, për të mos thënë edhe romantike, të cilat aspak nuk ia dëmtojnë qëllimin autorit për të dhënë mesazhe artistike përmes kësaj forme letrare.

Përveç gjendjes së rëndë në kushte robërie të njeriut shqiptar të Kosovës, autori lexuesit i ofron shumë informacione që ndërlidhen me kushtet e rënda dhe dramatike të një populli që jeton dhe ndërpritet dhunshëm në zhvillimin e tij normal nga një shtet dhe pushtet kriminal siç ishte Serbia apo bota sllave në përgjithësi, karshi popullit shqiptar.

Ngjarjet në roman zhvillohen brenda një periudhe bukur të gjatë kohore, ndoshta 12-vjeçare, ku shpërfaqen shumë aspekte, siç është mungesa e lirisë, dhuna psikologjike dhe fizike ndaj popullit të tij e veçanërisht ndaj rinisë studentore, intelektualëve dhe të gjithë atyre që në forma të ndryshme kundërshtuan robërinë dhe dhunën, duke aspiruar lirinë. I tillë është edhe personazhi kryesor i romanit, Lisi, që në roman përfaqëson një brez që lind, rritet, shkollohet dhe zhvillohet në kushte të rënda okupimi. Lisi është sinonim i të riut idealist, të guximshëm, i cili, në një moment të vështirë të jetës, detyrohet të lëshojë atdheun dhe të ik në perëndim, përkatësisht në Amerikë, duke lënë prapa vetes një dashuri të filluar dhe një atdhe të pranguar. Atje ai ndërton ëndrra të tjera, perspektivë të re, duke treguar përkushtim, guxim dhe arritje në fushën e biznesit, por pa e harruara asnjëherë atdheun dhe dashurinë e lënë peng në Kosovën e tij, që digjej e përvëlohej në flakët e luftës. Krahas kësaj, autori Ndoja, përmes prozës së tij, arrin të na jap tablo nga lufta për liri që zhvillohet në Kosovë, por edhe të ndërtojë imazhin e një populli që punon dhe lufton për lirinë e vet, pavarësisht sakrificave dhe pasojave.

Në anën tjetër, e dashura e tij, Era, një emër sa simbolik aq edhe domethënës, simbolizon bukurinë, karakterin, mençurinë dhe besnikërinë e femrës shqiptare. Përveç kësaj, Era është edhe sinonim i femrës shqiptare të legjendave dhe të këngëve të lashta, që sakrifikohen për të mirën e përgjithshme, duke ruajtur nderin dhe besën e dhënë.

Më duhet të themi se romani “Velloja e kryqëzuar” i Prend Ndojës është një roman që karakterizohet për shumë aspekte, si në aspektin tematik, ashtu edhe në atë narrativ dhe sintaksor. Është një prozë që lexohet me një frymë, jo për shkak të temës dhe ngjarjeve që trajtohen, por edhe për shkak të bukurpërshkrimit dhe bukurndërtimit. Është i shkruar mirë, bukur dhe rrjedhshëm, që lexuesin përveç që e bën kurioz, atë e mban gjithnjë në ankth dhe të interesuar për ato që do të ndodhin na faqet në vazhdim……

Me një fjalë, romani “Velloja e kryqëzuar” i Prend Ndojës është romani për dashurinë dhe lirinë. Roman për sakrificën e brezave shqiptarë për liri dhe krahas saj, edhe roman i besës së dhënë dhe i ëndrrave të vrara e të ndërprera dhunshëm nga pushtuesit e Atdheut të shkrimtarit.

Arben Iliazi/

Gjatë muajit gusht 2024 vizitova shumë bashkëpatriotë në Çikago, mes të cilëve edhe të nderuarin Skënder Shuaipi nga Markati i Konispolit, i afërm, shok e mik i pandarë i Bilal Xheferit, i cili ka qëndruar te koka deri në momentet e fundit. Pyetja që më erdhi natyrshëm për Bilalin, pasi rrufitëm kafet në shtëpinë e tij, ishte:  Ç’ndodhi para atij momenti fatal, para se Bilali të jepte shpirt? A kishte dorë Sigurimi i Shtetit, siç është përfolur?

M’u përgjigj shkurt, në mënyrë lakonike: “Bilali nuk ka nevojë për furka, nga ato që i vihen një muri për ta mbajtur. Arti që ai krijoi i përket njeriut të lartësuar. Ishte një talent i rrallë, një shpirt i kalitur hollë”.

Ishte një përgjigje e mençur, që më futi në mendime. Kam lexuar shumë për Bilalin, por kurrë nuk e kam hasur një shprehje të tillë, kaq të thjeshtë dhe të madhërishme njëkohësisht. Është kjo arsyeja që më nxiti për këtë shkrim.

***

Bilal Xhaferi u lind më 1935 në fshatin Ninat të Konispolit dhe zemra i ndali në 14 tetor të vitit 1986, në Çikago të Shteteve të Bashkuara, ku jetonte si emigrant, i arratisur nga Shqipëria në vitin 1969, pas privacioneve të shumta që pësoi nga regjimi diktatorial. Padyshim Bilal Xhaferi ishte një talent i lindur, një uragan letrar, me frymëzim dhe kthjelltësi të pakrahasueshme i cili, me veprat e tij, kapërceu  dhe e sfidoi kohën. Talenti i tij nuk mund të vihet në diskutim ndonjëherë. Sot, 38 vjet pas vdekjes, edhe pse vepra e tij mbeti e papërfunduar, ngrihet përherë e më mrekullisht drejt një horizonti pa kohë. Studiuesi i letërsisë Adriatik Kallulli, që e njihte nga afër Bilal Xhaferin, shprehej se ai ishte fund e krye “mik i njerëzve të së ardhmes, me energji të pashteshme”.

Regjimi komunist i shkaktoi Bilalit plagë të rënda, goditje shpirtërore, gati vdekjeprurëse, si goditje rrufeje, që nuk u mbyllën asnjëherë dhe nuk u shëruan kurrë plotësisht. Goditja e regjimit ndaj Bilalit ishte njëlloj kasaphane ndaj shpirtit të lirë të një shkrimtari dhe poeti kombëtar, prototipi i një natyre organike, me temperament të zjarrtë, aktiv dhe i papërmbajtur.

“Poet i nëmur” do ta quante Bilal Xhaferin shkrimtari Sabri Hamiti, duke u nisur nga vuajtjet e tij të shumta shpirtërore. Por Bilali kishte atributet e rezistencave vetëmbrojtëse dhe asnjëherë nuk e ndjeu nevojën e vetëmohimit. Kurrë nuk u shuan në gjoksin e tij flakët e ndezura të talentit  flakërues, vullneti krijues i sprovuar nga përvoja tragjike e jetës, edhe pse fati e braktisi qysh fëmijë. Ishte 12-vjeç kur humbi nënën dhe komunistët i pushkatuan të atin dhe, fill i vetëm, i duhej të kujdesej për tri motrat. “Bilali ishte në gjendje të përballonte ngarkesa të mëdha, tregonte shkrimtari dhe shoku i tij Bedri Myftari. Ai ishte gjithmonë në gjendje të trazuar dhe të shqetësuar. Ishte përherë në gjendje alarmi. Sigurimsat nuk ia dolën asnjëherë ta lëkundnin epërsinë  e hekurt të vullnetit të tij. Kishte një vullnet monumental dhe një aftësi të jashtëzakonshme për të përballuar vuajtjet…Në ‘68-ën, në skicën e dhomës ku qëndronte, planifikoheshin përgjuesit, e për çdo rast aty ishin operativët, shpesh ndër ata që i rrinin pranë, me dhjetëra, si “Petraq Myzeqari”, “Bilbili”, “Dhespoti”, e të tjerë. Derisa Bilalit nuk i mbeti zgjidhje tjetër veçse të arratiset, duke lënë pas një letër”. Studiuesi dhe shkrimtari Ahmet Mehmeti tregon se ka lexuar me kujdes dosjen e Bilalit, e cila përmban rreth 400 faqe dokumente. “Në dosjen e tij ka 111 dokumente. Ndaj tij Sigurimi  kishte angazhuar 18 bashkëpunëtorë. Rreth 60 familjarë ishin marrë në shqyrtim, ndërsa prej survejimit implikoheshin 83 persona të tjerë. Kjo tregon masën e përndjekjes që vuajti Xhaferri, vetëm se ishte shkrimtar dhe nuk lëvizte nga fjala e tij”, thotë zoti Ahmeti.

Deri dy ditë para se të arratisej, shkrimtari Bilal Xhaferri punoi në sektorin e fermës “8 Nandori” Sukth, punëtor në Brigadën e Vreshtave, ku u transferua pas debatit të hapur në Lidhjen e Shkrimtarëve për moskonkordancë me romanin “Dasma”. Është fakt se në vitin 1969 jeta e Bilalit u trondit nga cikloni i fuqishëm komunist dhe jeta e tij u shemb me uturimë .“Ju më privuat plotësisht, më mohuat, më zhdukët për së gjalli si letrar. Nuk e tradhëtoj kurrë këtë popull dhe atdheun, edhe pse emigroj larg”, thuhej në letrën e Bilal Xhaferrit, të lënë në postën greke të policisë kufitare, ku u dorëzua pas arratisjes nga Shqipëria, në vitin 1969. (Fashikulli i shkrimtarit Bilal Xhaferri publikuar nga Autoriteti për Informim mbi Dokumentet e ish Sigurimit të Shtetit, 1944-1991, deklasifikuar nga AIDSSH më 22.11.2018).

Shpirti i tij, pas arratisjes drejt lirisë në SHBA, filloi të çlirohej nga marramendja, mundi të gjejë një koncept filozofik krejtësisht të ndryshuar, një koncept të ri për jetën. Dhe kjo e rriti deri në pambarim mundësinë e forcimit shpirtëror të tij. Kur shkoi në SHBA jeta e tij mori një kuptim të ri.

Si shkrimtar, gazetar e polemist i flaktë ai iu kundërvu, me tërë talentin dhe forcën e shpirtit, forcës shkatërruese të realitetit komunist, me ide dhe koncepte të reja për letërsinë dhe jetën. Energjia e rrufeshme e talentit të tij ishte e pashembullt. Shirti i tij nuk u çlodh dhe nuk u rehatua asnjëherë.

Bilali luftoi me kurajo, në ekstazë e me tërbim krijues, kundër harbimit të shfrenuar komunist, që nga Gazeta “Dielli”, ku shërbeu si zëvëndëseditor në vitet 1970-1972, e deri te revista “Krahu i Shqiponjës””, botim i Lidhjes Çame në dy gjuhë, shqip dhe anglisht, që themeloi në Çikago në vitin 1974. Artikujt e tij për çështjen kombëtare, për Kosovën e Çamërinë, dhe për tradhtinë kombëtare të regjimit komunist, të mbushuar me tharm e forcë, shkumëzonin me perla xixëlluese dhe me ritme të fuqishme. Shkrimet e tij kishin një dritë solemniteti, realizmi dhe tejdukshmërie magjike, deri në thellësitë më të mëdha, në mënyrë të pakrahasueshme, me përkushtim e ligjërim të shndritshëm. 

Në të përkohshmen “Krahu i Shqiponjës” botoi shumë artikuj publicistikë, botoi fragmente të romanit “Trotuare të kundërta” dhe “Hëna e kantjereve”.

Duhet pranuar se përndjekja e tij vazhdoi edhe në SHBA, pasi nuk reshti së akuzuari, me tërë forcën e shpirtit, regjimin komunist, si karikaturë e një sistemi të personifikuar te Njëshi. Tregojnë se kur shkruante për E. Hoxhën i kërcente damari i ballit nga tërbimi. Në Dosjen e arkivuar më 10.04.1987, me vlerë studimi, (Fashikulli 2/A nr. 98), e cila është deklasifikuar nga AIDSSH më 22.11.2018, thuhet:. “Përndjekja e Bilal Xhaferrit vijoi edhe gjatë qëndrimit të tij në SHBA. Në dosje ka elementë të shumtë që hedhin dritë në dinamikat e jetës së tij, jo vetëm në atdhe, ku u dënua nga sistemi dhe u survejua, po ashtu jashtë tij, ku u ndoq deri kur mbylli sytë në vitin 1986”. Edhe ai e dinte që përndiqej, por u përpoq të ruante mbijetimin e shkrimtarit dhe gazetarit të vërtetë, duke pranuar konsakrimin e vet: një jetë prej martiri dhe asketi.

Grehina shpirtërore e talentit të tij digjej nga zjarri i përqendruar i frymëzimit, derisa ndjeu dhimbjen e  fortë të sëmundjes vdekjeprurëse.

Vdekja e Bilal Xhaferit ka mbetur një moment i errët dhe i pashpjeguar. Nëse të gjithë e pranojmë që talenti i tij letrar është unikal, mendoj se nuk është nevoja që fati i tij fizik të shndërrohet në një mit. Në jetën e shkrimtarëve dhe artistëve të mëdhenj ka rastësi të mbrapshta. Biografët dhe studiuesit shpesh bëjnë një llogari të gabuar, duke synuar të arrijnë një efekt të ndjeshëm, në tejkalim të fakteve dhe rrethanave ku ka jetuar dhe mbyllur jetën shkrimtari apo artisti. Në shkrime të autorëve të ndryshëm është thënë se Bilali vdiq në një spital të Çikagos, në rrethana të dyshimta.

Për vdekjen e beftë të shkrimtarit në ‘86-ën në Çikago motra e tij, Antika Hoxha, është shprehuar, pa dhënë as emra as detaje, se i është thënë që kjo vdekje  nuk ishte natyrale, dhe se vëllanë e saj e helmuan…

Shkrimtari Naum Prifti, në shënimin e tij, me titull “In Memoriam Bilal Xhaferri”, botuar në gazetën Dielli, 14 tetor 2023, mes të tjerash thotë: “Bilal Xhaferri vdiq në një spital të Çikagos më 14 tetor 1986, pasi kishte pasur një operacion për heqjen e një mase tumori në kokë. Epikriza e tij mund të lexohet në arkivin e spitalit për këdo që interesohet të dijë me hollësi shkakun e vdekjes. A ka vepruar dora e Sigurimit jashtë shtetit? Sigurisht që po, por një pjesë të legjendave i përhapnin vetë punonjësit e sigurimit për të ngjallur frikë e panik te bashkatdhetarët në diasporë”.

Që shenjat e vdekjes ishin të qarta në kohën kur Bilali ndenji në spital dhe iu nënshtrua operacionit dhe se Bilali e dinte fatin e tij, e pohon edhe një dëshmitar që jeton ende sot. Quhet Kaso Hoxha, me origjinë nga fshati Markat i Konispolit, me banim në SHBA që nga viti 1985, kur u arratis nga Shqipëria, pasi kishte vuajtur dhjetë vite në burgjet e regjimit komunist. 

Në librin autobiografik “Tokë e bukur, njerëz të shëmtuar” (kujtime nga xhehnemi), botuar vitet e fundit, Kaso Hoxha shkruan:

“Ishte java e dytë e tetorit 1986, në mëngjes sapo kisha filluar punën, kur padroni i restorantit, Stefan Hajazi, më tha:

-Dikush do të flasë me ty”.

-”Alo, kush është”?,  i përgjigjem!

-”Jam unë Bilali, Kaso”!

-Mirëmëngjes Bilal, si jeni”?

-“Nuk jam mirë Kaso, jam në spital”, m’u përgjigj

-“Si the”? e pyeta i tronditur.

-“Jam i sëmurë Kaso, analizat që bënë tregojnë se kam tumor në kokë”, më tha me gjysëm zëri.

-“Në cilin spital je Bilal? Do të vij sa më shpejt të jetë e mundur”!

-“Jam në spitalin Masonic 836 Ë Ëellington Ave”, ti mos u mundo të vish, se do të hyj në sallën e operacionit dhe ti nuk do të mund të më shohësh. Hajde më mirë nesër”, më këshilloi Bilali.

Mora në telefon të gjithë fshatarët e mi që ndodheshin aty, nëse dinin diçka për shëndetin e Bilalit. Bilali njoftoi edhe Skënder Shuaipin, të vetmin njeri me të cilin flisnin. Shkova të nesërmen në spital bashkë me Rexhep Hoxhën. Në dhomën e Bilalit gjetëm Skënder Shuaipin me gruan dhe nënën e tij. Bilali ishte akoma në “koma”, ai nuk kuptonte asgjë çfarë ndodhte për rreth tij, ku infermieret shikonin herë pas here aparaturat.

Koka e tij e mbështjellë me fasho dhe vetëm një pjesë e fytyrës ishte e zbuluar! Pyetëm doktorin se kur mund të përmendej nga ai gjumë i thellë? Na tha: ”Besoj pas 24 orëve mund të flas”. Ne u larguam dhe e lamë që të vinim ditën tjetër që në mëngjes. E gjetëm Bilalin atë mëngjes  të zgjuar. Bilali na njohu dhe sytë ju mbushën me lot. Duke i zënë dorën që ishte aq e ftohtë, i them:

Bilali më tha: “Kaso, ky është fundi im”!

-”Të shkuara Bilal, kurajo. Ti je i fortë, do ta kalosh edhe këtë të keqe”!

-“Jo Kaso, prognozat nuk janë të mira, kam mbetur i paralizuar gjysma e trupit, nuk kam asnjë farë ndjenje. Me sa shoh ky është fundi im”!

-“Jo, jo! Mos e mendo atë kurrë, kurajo Bilal”, i dhashë kurajo.

Ai kishte nevojë për qetësi dhe unë e Rexhepi u larguam. Operacioni ishte shumë i vështirë, ndoshta i kishin dëmtuar sistemin nervor, dhe në qoftë se do të përmirësohej, ai do të mbetej në karrocë me rrota për atë jetë që i kish mbetur. U ktheva përsëri në fshatin ku punoja, me shpresë që të shkoja një tjetër ditë që ta vizitoja.

Në 14 tetor 1985, herët në mëngjes më telefonoi Skënder Shuaipi, i cili më dha lajmin e vdekjes së Bilalit.

Ja cfarë shkruan më poshtë Kaso Hoxha:

“I thashë pronarit të restorantit, Stefan Hajazit: “Do më falësh, unë do shkoj në Chicago, Bilali vdiq”. Pronari nuk tha asnjë fjalë, me sa kuptova nuk i erdhi mire, sepse nuk i bëhej puna dhe nuk kish punëtor të mjaftueshëm! Me gjithë atë unë ika, u lidha me Rexhepin dhe Skënderin, për të diskutuar dhe për të parë nga ana ligjore se si ishte e mundur të vdiste në spital, kush ishte përgjegjës për vdekjen e tij?!

Skënderi kishte nënshkruar të gjitha dokumentat e Bilalit në spital, si i afërm i familjes. Sipas raportit të spitalit, Bilali u gjend i vdekur, të gjithë aparatet që kontrollonin dhe e mbanin të gjallë, ishin të hequra dhe plaga e operacionit kullonte gjak! Ishte Bilali në gjendje dhe kishte kaq forcë që t’i jepte fund jetës së tij”?! 

Siç shihet Kaso Hoxha, edhe pse përshkruan saktësisht gjendjen shëndetësore të Bilalit pas operacionit të vështirë dhe me risk, për ta bërë më intrigues rrëfimin e tij në libër, aludon për një vrasje të mundshme, ose më saktë për një atentat kundër tij. Athere kujt i duhet besuar? Cila është e vërteta e së vërtetës? Mendoj se në këtë rast ekzistojnë dy të vërteta, një e vërtetë reale, sipas raportit zyrtar të spitalit, dhe një e vërtetë kriptogjenike, e fshehur, e maskuar, që është shndërruar në fiksion.

Njerëz si Bilal Xhaferi nuk ke pse t’i ngatërrosh, duke i mbuluar me mister e mjegullnajë, madje duke nënkuptuar që Bilali mund të ketë vrarë edhe veten, duke hequr fishat që e mbanin në jetë. Bilali ishte nga ata që e donin jetën më shumë se sa kuptimin e saj. Ai do të vdiste vetëm nëse me këtë ata që e donin do të ishin të lumtur.

Jam i të njëjtit mendim me shkrimtarin e shquar Naum Prifti se në vdekjen e Bilalit mund të ketë vepruar dora e Sigurimit, qofë edhe duke përhapur “fake news”. Por, nga faktet që kemi përballë bindemi, po aq, se Bilali ishte 

viktimë e fatit të lig, që kish vizatuar në fytyrën e tij çdo dhimbje. Sëmundja e rëndë e mposhti pasionin e tij tepër të fuqishëm për jetën. Kanceri ishte demoni që e mbërtheu për fyti dhe i mbështolli trurin, e torturoi derisa i mori frymën, pavarësisht rezistencës dhe vrullit të epërm të tij.

Krijues si Bilal Xhaferi janë aq gjenialë dhe të ndjeshëm, saqë lëndohen padashur edhe pas vdekjes. Ndaj është e kotë të kërkojmë arsye për të “motivuar” epilogun tragjik të jetës së tij.

Lereni poetin dhe shkrimtarin e pavdekshëm të pushojë i qetë përballë Hyjnores, mes çasteve sublime që ai krijoi dhe rikrijoi, me një ankth të shenjtë në shpirtin e tij fluturues!

Disa nga veprat e Bilal Xheferit:

Njerëz të rinj, tokë e lashtë (tregime, 1966)

Lirishta e kuqe (poezi,1967)

Dashuri e përgjakur (1992)

Krastakraus (roman,1993)

Eja trishtim (poezi,1995)

Ra Berati (1995)

Përtej largësive (1996)