Kur Shqipëria vendosi të ndalojë me Kushtetutë komunitetet fetare dhe të drejtën e besimit de facto kjo kishte ndodhur kohë më parë. Përgjatë dy dekadave pas Luftës së Dytë Botërore regjimi komunist përdori një sërë mekanizmash represioni, denigrimi, persekutimi dhe së fundi edhe kontrolli e dobësimi të komuniteteve fetare. Në fazën e parë u eliminuan shumica e drejtuesve fetarë që konsideroheshin kundërshtarë politikë ose me ndikim më të madh sesa vetë Partia te qytetarët. Pas fazës së represionit (1945-1949), regjimi krijoi instrumente ligjore dhe institucionale për të legjitimuar ndikimin te komunitetet fetare dhe ndryshimin gradual të drejtuesve e fokusit të aktivitetit të tyre. Vëllimi i parë “Shteti dhe komunitetet fetare” e përshkruan në detaje këtë proces shtetëror të ndërhyrjes brutale në çështjet fetare dhe komunitetet përfaqësuese. Në këtë vëllim plotësohet tabloja e politikës fetare të regjimit me dokumente zyrtare, të cilat pasqyrojnë kontrollin ideologjik, dobësimin dhe izolimin e komuniteteve fetare.

Në shkurt të vitit 1951 organi më i lartë shtetëror për fetë, Komiteti për Çështje Klerikale, në një informacion drejtuar titullarit të Kryeministrisë paraqet shqetësimin se komunitetet fetare janë lejuar nga Ministria e Financave të njihen paraprakisht me draftin e buxhetit të tyre vjetor, i cili ishte reduktuar ndjeshëm në raport me kërkesën dhe me buxhetin e vitit paraardhës. Informacioni mbi buxhetin konsiderohej sekret dhe Kryeministria udhëzonte ministrinë për refuzimin e çdo konsultimi me komunitetet fetare për këtë problem. Ky është një prej rasteve të shumta të ndërhyrjes zyrtare për të ushtruar ndikim dhe presion përmes buxhetit te komunitetet fetare, i cili tregon më së miri eliminimin e pavarësisë së tyre.

Botimi sjell korrespondenca dhe shkresa të shumta zyrtare, nëpërmjet të cilave autoritetet shtetërore ushtronin kontroll dhe presion përmes shkurtimeve në buxhet, heqjes së investimeve dhe buxhetit për arsimin fetar, vonesave në miratimin e strukturave, ndërhyrjes në struktura dhe në projektet buxhetore, refuzimit të kërkesave të veçanta financiare lidhur me aktivitete të rëndësishme për komunitetet etj. Vetë fakti se komunitetet, në aspektin administrativ ishin pjesë e strukturës dhe e organikës shtetërore, me status të njëjtë si entet prodhuese dhe shtetërore, e dobësoi ndjeshëm rolin dhe aktivitetin e tyre dhe i ktheu ato në institucione të varura tërësisht nga vullneti politik e vendimmarrës i qeverisë dhe i PPSH-së.

Në botim gjenden relacione si ai i 30 prillit 1951 i Komitetit Ekzekutiv të KP të rrethit të Sarandës drejtuar Këshillit të Ministrave, i cili titullohej “Mbi disa priftërinj e hoxhallarë me qëndrim jo të mirë politik dhe kërkesë për pushimin e tyre nga puna”. Pra, ky institucion i pushtetit lokal vendoste për pushimin nga puna të klerikëve, ndonëse kjo ishte një e drejtë që, sipas statusit dhe ligjeve, u takonte vetëm komuniteteve fetare. Në relacionin e cituar dhe në dokumente të tjera tipologjike, të përfshira në këtë botim, priftërinj dhe hoxhallarë akuzoheshin se kanë pasur “qëndrim jo të mirë politik, që gjatë luftës kanë simpatizuar e ndihmuar organizatat tradhtare dhe okupatorin dhe sot mbajnë po atë qëndrim armiqësor karshi pushtetit dhe partisë”. Mbi këtë bazë komitetet ekzekutive propozonin “që të pushohen duke mos u lejuar që t’ushtrojnë profesjonin mbasi puna e tyre akoma si të tillë sjell rrezik”, një shprehje tipike e praktikës ideologjike dhe e ndërhyrjeve politike në çështjet fetare.

Vëllimi paraqet raste të ndryshme dhe emra konkretë të refuzimit nga autoritetet shtetërore të njohjes apo emërimit të kandidatëve të sjellë nga komunitetet fetare për postet fetare brenda vetë komunitetit. Këto të fundit ishin të detyruara të kërkonin lejen e autoriteteve qendrore për çdo veprim të brendshëm, deri edhe te punësimi apo emërimi i rojës së objekteve fetare, apo individëve të tjerë në sektorin teknik mbështetës. Ky ishte tregues i humbjes së plotë të lirisë dhe të drejtave të tyre për vetorganizim, si dhe i humbjes së pavarësisë apo të autonomisë së tyre. Praktika të tilla shfaqen vazhdimisht në dokumentet e këtij botimi, si në rastin e gushtit të vitit 1951, kur Komiteti Ekzekutiv i rrethit të Durrësit i kërkon Kryeministrisë shkarkimin e myftiut të Kavajës, me argumentin se ishte njeri me influencë, i lidhur me bejlerët e Kavajës, dhe se prandaj “pushteti e shpronësoi nga tokat, çifligjet që ai kishte, i shtetëzoi shtëpijat dhe pasurinë tjetër që kishte në qytetin e Kavajës”. Ai akuzohej se kishte një vëlla të arratisur politik jashtë shtetit; se, gjatë ushtrimit të detyrës së tij fetare, “asnjëherë nuk ka propaganduar për problemet e ndryshme të pushtetit”; dhe se “nën petkun e fesë, ai qëndron me njerzit kulakë me tregtarët e vjetër të Kavajës e të tjerë njerëz të kësaj kategorije”. Të gjitha akuzat ndaj tij, siç shihet, janë politike, dhe nuk kanë lidhje me aktivitetin e tij në përmbushje të detyrave dhe të përgjegjësive fetare. Në këtë mënyrë, dokumentet provojnë se testimi i biografive politike dhe kriteri thellësisht ideologjik u bënë kriteret kryesore të pranimit ose refuzimit të personelit fetar të secilit komunitet, duke zbatuar devizën e luftës së klasave dhe të diferencimit ideologjik edhe në çështjet e besimit. Po ashtu, angazhimi i strukturave drejtuese të regjimit kundër individëve fetarë me ndikim në komunitet dhe në qytetet ku jetonin, flet për papajtueshmërinë e tyre ndaj çdo force tjetër me ndikim publik, përfshirë edhe fenë dhe fetarët.

Pas ndryshimit të drejtuesve fetarë dhe promovimit të drejtuesve të tjerë me lidhje të forta politike me PPSH-në, disa prej tyre, përfshirë edhe institucionet fetare qendrore, iu përshtatën situatës së re, duke u shndërruar de facto në seksione politike të PPSH-së që vepronin në sferën fetare. Vëllimi paraqet një numër të konsiderueshëm dokumentesh origjinale të kohës, të gjitha të pabotuara më parë, nëpërmjet të cilave paraqitet thellësia e indoktrinimit ideologjik dhe e njësimit të një pjese të komuniteteve fetare me strukturat e seksionet besnike të PPSH-së. Një rast tipik i ndërhyrjes së politikës, por edhe i nënshtrimit të vetë komuniteteve fetare, vjen në vëllim përmes letrave të hapura, deklaratave dhe telegrameve të komuniteteve fetare pro “lëvizjes për paqe”, nismë e marrë në vendet ish-komuniste të kontrolluara nga BRSS-ja, me fokus sulmin kundër SHBA-së, Britanisë së Madhe dhe fuqive të tjera perëndimore. Në njërin prej këtyre dokumenteve të nënshkruara nga kryepeshkop Paisi, theksohej se “n’atmosferën e llahtarshme, që nxitësit e luftës amerikano-anglezë dhe satelitët e tyre kanë krijuar me anën e kërcënimit të shpërthimit të një lufte, me qëllim që të skllavërojnë e shfrytëzojnë popujt me anën e forcës, bota paqedashëse, e prirë nga Bashkimi i lavdishëm Sovjetik dhe Stalini i Madh, përgjigjet me anë veprash dhe aksionesh paqësore dhe nëpërmjet t’intensifikimit të luftës për mbrojtjen e kauzës së shenjtë të paqes, e cila ushqen aspiratat dhe interesat vitale të masave dërrmonjëse të popujve të mbarë botës”. Në tërësi në dokumente të tilla të njëjta nga secili komunitet fetar, në rezolutat dhe deklaratat të cilat gjenden edhe në këtë botim, fuqitë perëndimore paraqiten si vende tradhtare, armike, kërcënuese për paqen, simbol i së keqes etj., terma të imponuar nga PPSH-ja dhe regjimi, në kuadër të fushatës propagandistike kundër tyre.

Në këtë botim del në pah edhe politika me dy fytyra e regjimit: njohja zyrtare e komuniteteve fetare në publik dhe, nga ana tjetër, angazhimi i qeverisë dhe i PPSH-së për të bllokuar apo kufizuar aktivitetin e tyre. Kjo pasqyrohet nëpërmjet disa dokumenteve sekrete të sjella në botim. Një prej tyre është letra sekrete e Sekretarit të Përgjithshëm të Kryeministrisë, Irfan Çelkupa, në shkurt të vitit 1951, drejtuar komiteteve ekzekutive të rretheve për pengimin e aplikimeve për bursa në Medresenë e Përgjithshme. Ai u kërkon komiteteve ekzekutive “të punohet indirekt për të mos dalë asnjë kandidat bursist për frekuentimin e kësaj shkolle, por në rast se kjo nuk arrihet, meqenëse myftinija aty është udhëzuar të kërkojë mendimin t’uaj për ata që do të propozojnë, duhet parë mirë që të mos përfitojnë njerëz që nuk kanë mbajtur qëndrim të mirë ose që rrjedhin nga shtresa që nuk pajtohen me frymën e pushtetit t’onë popullor”. Nga njëra anë, qeveria i lejon komunitetet të japin bursa dhe të paraqiten në publik si institucione të pavarura, nga ana tjetër udhëzimi “tepër sekret” është i kundërt, pengimi i dhënies së bursave dhe nëse dështohet, përzgjedhja ideologjike e kandidatëve të mundshëm fitues.

Po ashtu, në vëllim jepet një udhëzim tipizues i taktikave të regjimit për të ndikuar në situatën brenda komuniteteve fetare, siç është letra e Komitetit të Çështjeve Klerikale, drejtuar zëvendëskryeministrit Mehmet Shehu, lidhur me dy qarkore që do t’iu dërgoheshin komiteteve ekzekutive në gusht të vitit 1951 mbi raportet me klerin dhe porosia e zëvendëskryeministrit që udhëzimi, pasi të studiohej e të mbahej shënim, t’i kthehej prapë Kryeministrisë. Një prej objektivave kryesorë të punës në udhëzim ishte “puna për kufizimin e zgjerimit të klerit dhe të instituteve fetare në numër”, ku shprehet pakënaqësi p.sh., që Komunitetit Mysliman i ishin dekretuar 300 persona gjatë vitit 1950, “gjë e cila shkakton rritjen e influencës dhe të përhapjes së dogmave fetare në një shkallë më të gjerë që në parim bije në kundërshtim me vijën e Partisë dhe të pushtetit”. Kjo sipas udhëzimit, bëhej edhe më shqetësuese pasi “në shërbim të klerit si klerikë dhe laikë janë marrë njerëz me përbërje të keqe, kështu që në rast se nuk do të ushtrohet edhe më tej vigjilenca t’onë, ka rrezik që kleri të bëhet një organ i dallavereve dhe fanar për reaksionin”.

Rritja e influencës fetare si zhvillim në kundërshtim me vijën e Partisë dhe pushtetit?! Po. Në vitet ’50 ishte e qartë se PPSH-ja nuk do të toleronte që asnjë pjesë e shoqërisë të mbetej jashtë ndikimit të saj, si dhe asnjë organizim të mundshëm ose ide të pavarur, që mund të përbënte rivalitet me vijën politike të PPSH-së. Objektivi ishte i qartë dhe jetësimi i tij ishte vetëm çështje kohe, derisa Shqipëria në fund të viteve ’60 të niste edhe zyrtarisht përpjekjet për të arritur ndalimin e besimit fetar e institucioneve fetare dhe shpalljen e vendit, shteti i vetëm ateist. Dokumentet e vëllimit janë prova të kësaj kurbe që ndjek politika zyrtare dhe një tregues tjetër i situatës së jashtëzakonshme në të cilën u ndodhën komunitetet fetare, besimtarët dhe të gjithë ata që kishin një kulturë fetare në vend.

Pjesë e vëllimit janë edhe disa të dhëna statistikore me rëndësi hulumtuese dhe referuese, siç janë të dhënat e personelit drejtues të secilit prej komuniteteve fetare, aktet e brendshme rregullatore, buxhetet vjetore dhe strukturat përbërëse, të dhënat për lidhjet dhe raportet me komunitetet e tjera fetare brenda sferës sovjetike, proceset e brendshme të zgjedhjeve dhe të emërimeve, aktivitetet dhe bilancet e punës, si dhe debatet e brendshme rreth emërimeve dhe ndikimeve nga jashtë komunitetit. Të dhënat plotësojnë gjetjet e mësipërme dhe japin një pamje më të qartë të burimeve njerëzore në institucionet fetare në Shqipërinë e viteve 1951-1952 dhe raporteve të tyre me pushtetin.

Ashtu si edhe në vëllimin e parë, stafi realizues i Institutit të Historisë është mbështetur në punën e tij kërkimore dhe dokumentuese nga fondacioni gjerman “Konrad Adenauer” në Tiranë. Kolana mbi shtetin dhe komunitetet fetare arriti në vëllimin e dytë, një botim tjetër për vitet pasuese është në proces. Qëllimi i Institutit dhe i KAS-it është ofrimi përmes dokumenteve i raporteve midis shtetit dhe komuniteteve fetare në kuadër të dokumentacionit mbi indoktrinimin komunist në shtet e shoqëri, si dhe të nevojës për njohje e trajtim sa më shkencor dhe faktik të periudhës 1945-1990 në Shqipëri. Stafi u ka qëndruar besnik standardeve profesionale të kërkimit arkivor, të renditjes së dokumenteve, të gjuhës origjinale të tyre, të përzgjedhjes bazuar në rëndësinë e dokumenteve dhe cilësitë e tyre, si dhe të përzgjedhjes së balancuar midis komuniteteve.

Për jetësimin e këtyre vëllimeve Instituti i Historisë dhe autorët përgjegjës falënderojnë fondacionin gjerman KAS. Publikimi i tyre, pasuron burimet historike që vihen në qarkullim shkencor të cilat janë me interes për vetë komunitetet fetare dhe kanë vlerë referuese, studimore, memoriale dhe historike, duke sjellë edhe një kontribut mbështetës për sociologët, pedagogët, gazetarët, studentët, qytetarët e interesuar dhe grupet e ndryshme të interesit, aksesi i të cilëve për të gjitha dokumentet e vëllimit do të jetë falas.

Prof. Ardian Ndreca/

“Në Rrugën e Plepave” i Át Donat Kurtit (1903-1983) asht nji libër i shkruem në periudhën kohore 1967-1970, nji libër i pazakontë që ngërthen nji tension pedagogjik autentik por pa u kthye për asnji çast në nji manual sistematik apo në nji përmbledhje rregullash jete.

Asht libri ma i bukur që kam lexue vitet e fundit. Ligjërimi asht fjollë, i thjeshtë dhe modern, larg prej skematizmit të pedagogjisë së kohës e megjithatë përban nji alternativë ende të vlefshme për mirërritjen e brezit të ri.

Në nji kohë të zymtë, Autori, që mbasi kishte vuejt 17 vjet burg të egër prej regjimit komunist dhe jetonte i vetmuem në nji kësollë në “Rrugën e Plepave”, në periferinë lindore të Shkodrës, gjen motive për me besue tek njeriu, sidomos tek brezi ma i ri.

Asht nji libër që të kujton stilin e thjeshtë e të përkorë të Jules Renard, nuk ka retorikë, nuk ka premje paternaliste.

Për me e formue njeriun duhet ma parë me e njohtë atë, por as kjo nuk mjafton: duhet kryekreje me e dashtë njeriun. Donat Kurti mton me shti rishtas në procesin e ndërlikuem të edukimit familjen, mbas dekadash që kjo e fundit kishte abdikue me forcë prej rolit të saj në edukimin e fëmijëve në favor të institucioneve. Këtyne të fundit, edhe në rastin ma të mirë, kur funksionojnë rregullisht, u mungon ai kohezioni i parahershëm që mban të lidhun individin me familjen, fëmija për familjen asht unik dhe i papërsëritshëm, prandaj edhe mundi për me e edukue nuk ka nji masë konvencionale të rregullueme prej normash pozitive por asht i udhëhequn vetëm prej dashunisë.

Ia vlen me e lexue dhe me e shijue, ndokush që “Rrugën e Plepave” e mban mend si ka qenë asokohe, ka me gjetë edhe mjaft detaje që tashma janë zhdukë tash katër dekada.

Skënder Karaçica/

Shkrimtari dhe studiuesi për letërsinë për fëmijë, Ymer Elshani, është masakruar deri në shkallë të gjenocidit nga regjimi fashist i Serbisë në Paklek të Vjetër të Drenicës me familjen e tij. Në këtë katrahurë të përgjakur e të djegur,ka shpëtuar vetëm vajza e tij Teuta Ymer Elshani, e cila jeton dhe punon në Amerikë.

Para do kohe, ka nisur nisma që shtëpia e shkrimtarit Ymer Elshani të bëhet muze e orëve të historisë së Kosovës për Liri dhe Pavarësi dhe për brezat e rinj shqiptarë. Po në këtë nismë, do të propozojmë që të ngritet një monument i bustit të shkrimtarit Ymer Elshani pranë shtëpisë së tij në Karraticë të Poshtme të Drenicës, në shenjë nderimi e përkujtimi për jetën dhe veprën e krijimtarisë latrare për fëmijë.

Për këtë nismë,i bëjmë thirrje Shoqatës së Shkrimtarëve dhe Ministrisë së Kulturës si dhe botës së bizneseve e të diasporës shqiptare nëpër botë,që të ndihmojmë ngritjen e një munumnenti të bustit në bronz për shkrimtarin për fëmijë Ymer Elshani i masakruar me familjen e tij deri shkallë të gjenocidit nga regjimi fashist i Serbisë në Paklek të Drenicës.

Shkrimtari për fëmijë Ymer Elshani në një monument të bustit në bronz e meriton pranë shtëpisë së tij në Karraticë të Poshtme të Drenicës!

Çikago,më 29 dhjetor 2023

-Vështrimi i studiuesit-

Fran GJOKA

        “Zgjidh rrugën tënde!” është libri i tretë me epigrame i shkrimtarit të njohur Viron Kona. Ky libër vjen pas dy librave të pëlqyer nga lexuesi “I zemëruari” dhe “Zot i fatit tim!” Libri përmban 101 epigrame, një numër ky i parapëlqyer i autorit, si të dojë të na tregojë se edhe në të ardhmen do të vijojë të shkruaj në këtë lloj letrar tepër tërheqës për lexuesit. Janë të kërkuara epigramet për disa arsye, midis të cilave po përmend shkurtësinë e tyre. Me pak vargje, autori shpreh mendime të mençura, që herë për njërin lexues e herë për tjetrin shërbejnë edhe si mësime për jetën. Duket që shkrimtari Kona me jetën interesante që ka bërë, me vështirësitë që ai ka kaluar, por edhe me talentin dhe kulturën e lartë të të shkruarit, arrin që të krijojë epigrame të atilla, që të mbeten në mendje dhe, krahas entuziazmit që shkaktojnë gjatë leximit ato admirohen nga lexuesi për bukurinë e vargut dhe mesazhet mbresëlënëse që përcjellin. 

         Siç shkrova në fillim, janë tre libra të tillë. Do të dëshiroja të qëndroja shkurtimisht pak radhë te secili prej tyre.

                                     Mesazhe dobiprurëse

            “I zemëruari”, të cilin nuk e gjejmë në tregun libror, përcjellë mesazhe për përditshmërinë e jetës, duke vënë theksin në ato probleme jetësore që na shqetësojnë më shumë. Kanë të bëjnë ato me probleme social ekonomike, kulturore – artistike apo aty – këtu edhe politike, ndërkohë që na duket sikur autori na merr për dore dhe na rrëfen herën njërën “bimë” të kopshtit të tij krijues dhe herë tjetrën. Janë përmbajtje që na shkaktojnë entuziazëm me mënyrën se si e përcjellin mesazhin, teksa na vënë edhe në mendime për çështjet e ndërlikuara që ndeshim në rrugën tonë të jetës apo që na pengojnë të ecin përpara, ashtu siç pengojnë njeriun kurthet dhe mentalitetet e dëmshme, konceptet e gabuara apo padituria dhe  injoranca. Nga libri “I zemëruari”, te shumë lexues kanë mbetur të fiksuar fort në mendje epigrami: ”Shqipëria – ëndrra dhe shpresa,/vendlindja e bukurive të Dheut, /këtu ndihem i lirë si shqiponja,/ këtu ndihem i fortë si Anteu.”(Shqipëri);”Vargjet pa mendim:/trena,/që bosh venë e vijnë”(Vargjet pa mendim);”Si qentë, /nga larg të përgjojnë,/heshtazi të ndjekin pas,/çastin presin të të kafshojnë”. (Spiunët);Ai e do popullin me një trup dhe me një fytyrë,/mundësisht me një kokë dhe me një gojë,/do që ta përdor si një makinë me kurdisje,/do që ta ndezë dhe ta fikë sa herë të dojë.(Diktatori);” Mos bëj veprime të nxituara,/kur pendohesh është vonë,/Këtë, më shumë se të tjerëve,/duhet t`ia themi vetes sonë”(Këshillë)… Kështu me ritëm dhe ide vijojnë dhjetëra epigrame si “Xhelati”, ”Mjafton një kockë”, ”Diploma e kryetarit”, ”Kur nisi beteja”, ”E keqja”, ”I ngjitur”, ”Një kovë”, ”Miqësia në provë”, ”Mos e tepro!”, ”Njeri, je apo s`je?”, ”Gjashtë profesorë”, “Forca e kohës”, ”Ca princër, ca argatë” etj. etj.

Epigramet e këtij vëllimi shprehin opinionin se “Epigrami ka në themel, edhe formën tërheqëse, po aq edhe vet mendimin  e mençur që përcjellë te lexuesi ide, motive dhe mesazhe dobiprurëse”.

                         Freski, dinamizëm dhe energji 

       Mund të them që vijim i librit të parë, janë edhe epigramet e vëllimit të dytë të titulluar “Zot i fatit tim”, ku autori sikur i bën thirrje lexuesit që ta marrë vet në dorë fatin e vetë, t’i bëj vet punët dhe detyrat që ka në jetë, të mos pres që ato t`i marrë të gatshme. Përkundrazi nëse i lë ato në rrjedhën spontane dhe nuk tregohet aktiv, atëherë vështirësitë e jetës së tij janë edhe më të mëdha e më të ndërlikuara. Mesazhi artistik shfaqet mbresëlënës  sidomos tek epigrami: ”Ca grurë e ca egjër” ku autori shkruan: “I dija se ishin të gjithë engjëj,/vija për ta dorën në zjarr e në zemër,/por, kur nisën të ndaheshin pronat,/ca dolën grurë e ca dolën egjër.”; Xixëllonjë”: ”Respektoje një xixëllonjë,/jetën ajo nuk e çon dëm,/kur natën fluturon,/një dritëz e bën.”; ”Ato që dua vetë”: ”Vite të tëra bëra ato që më thanë,/me mendjet e të tjerëve eca në jetë,/por, tani, ju lutem, mjaft më,/do të bëj ato që dua vetë!”;”Kur”: ”Kur për interesat e  tua vetjake,/tradhton shokët dhe vendin tënd,/të gjithë do të të zbojnë me neveri,/si një akrep që u lëvrin nën këmbë!”;”Mos u brengos miku im!”:”Rrugën s`ta ka zënë askush,/ka vend plot, për ty, për mua,/ec, mos ngurro, tregoje veten,/mos u tërhiq, kështu të dua!” Mesazhe mbresëlënëse shfaqen edhe tek epigrami ”Ke para, s`ke para”, ku autori shkruan: ”Ke para, je dijetar,/ke para, gjithnjë fiton,/ke para të drejta ke,/ke para, botën sundon”. “S`ke para, je budalla,/s`ke para, asgjë ti s`di,/s`ke para, kot ekziston,/s`ke para, s`ta var njeri!”. Se çfarë vlerësimi bën autori për fëmijët, që janë edhe personazhet e tij më të dashur te librat e tij për fëmijë, këtë e kuptojmë edhe tek epigrami: ”Engjëjt”. Autori shkruan: “Nëse ekzistojnë engjëjt,/me siguri ata janë fëmijët./ Nëse nuk ekzistojnë engjëjt,/engjëj kemi fëmijët,/Nëse duhet t`i krijojmë engjëjt,/ata përsëri do të jenë fëmijët!” Mesazhe po aq të fuqishme duken edhe tek epigramet: ”Mirënjohës e mosmirënjohës”, “Harrojmë veten tonë!”, ”Zot i fatit tim”, ”Me njëri-tjetrin”, ”Lojë”, ”Zhgënjimi”, ”Ironi”, ”Ti vet cili je?”, ”Vendin e minjve”, “Mendja jote si llamba”, etj. etj. Pajtohem plotësisht me njërin nga recensentët e këtij vëllimi e konkretisht z. Bujar Agalliu, i cili duke analizuar e vlerësuar epigramet e Viron Konës, mes të tjerash shkruan: “Në epigramet e vëllimit “Zot i  fatit tim”, bie në sy tematika e gjerë, por edhe fjalë dhe shprehje të figurshme, e sidomos metaforat, që janë karakteristikë e krijimtarisë së këtij autori, ashtu dhe figura të tjera letrare si metonimia, simbolet, epitetet, krahasimet, por edhe ironia e sarkazma, të cilat i japin më shumë fuqi, freski, dinamizëm dhe energji epigrameve të këtij vëllimi”. 

                      Epigrame transparente dhe të drejtpërdrejta

          Kurse tek epigramet e librit “Zgjidh rrugën tënde!” Viron Kona që në titull na  përcjell mendimin se “ti vet e ke në dorë rrugën tënde për të ecur në jetë”, ndërkohë që ai bën objekt të epigrameve edhe tema të mprehta të ditës si korrupsioni, zhvatja, shpërdorimi e vjedhja e pasurisë së popullit, padrejtësia, tjetërsimi i njeriut, ashtu dhe makinacionet për të mbuluar gjurmët e krimeve dhe të këqijave të tjera që ndodhin. Tek epigrami “Si urdhëron zotëri!, autori godet servilizmin, përuljen ndaj zyrtarëve të lartë e të korruptuar, të cilët vjedhin e pasurohen në kurriz të popullit, por kur ata zbulohen, përgjegjësinë ua lënë vartësve të përulur, që më mirë se çdo gjë tjetër përsëritin togfjalëshin “Si urdhëron zotëri!” Autori shkruan: ”Kur vjedhja dhe korrupsioni dalin në skenë,/të mëdhenjtë e shfaqin veten viktima e pa përgjegjësi,/veprojnë si gjarpërinjtë që ecin e fshijnë gjurmët me bisht,/fajet mbeten te vartësit e përulur që thonë: “Si urdhëron, zotëri!”. Kjo temë shfaqet edhe tek epigrami “Oktapod dhe kriminel”, ku autori i krahason mafiozët dhe kriminelët e rrezikshëm me oktapodin, këtë grabitqarë të njohur të deteve,  që maskohet mjeshtërisht kur ndien rrezikun: “Oktapodi tetëkëmbësh grabitqar i njohur,/sapo ndien rrezikun lëshon bojën në det,/ashtu bëjnë edhe mafiozët e kriminelët,/kur duan të fshehin krimin e vetë”. Kur shkruan për grabitësit, Kona ka parasysh jo vetëm grabitësit e pronës shtetërore apo individuale, por edhe grabitësit e punës intelektualëve të njerëzve të ditur, të cilët të përfshirë në punën e tyre ideore, shkencore, pedagogjike,  artistike e letrare harrojnë se përreth mund të kenë nga ata që ua përvetësojnë apo tjetërsojnë idetë dhe mendimet. Shkrimtari i krahason këta lloje grabitësish me minjtë e drithit në hambar. Ja se si shkruan autori tek epigrami “Grabitësit”: ”Punën dhe arritjet e njerëzve të ditur,/mundin e tyre intelektualë shumëvjeçar,/e grabitin dinakët që u vijnë rrotull,/si minjtë e drithit në një hambar!” Këtë ide, Kona e shfaq edhe tek epigrami “Miu”, duke fshikulluar fort ata gjoja “artistë” që përvetësojnë punën artistike të të tjerëve: “Rrëmbe këtu dhe rrëmbe atje,/një metaforë dhe një metonimi,/ i shton në librin tënd me vargje,/n ‘botë s`gjen tjetër “poet” si ty!/Bëhesh si miu që çdo gjë lëpin,/ushqim me aromë kudo kërkon,/por edhe nëse çarku ka defekt,/diku te qoshja macja përgjon.”

            Si dhe në librat e mëparshëm  me epigrame, “I zemëruari” dhe “Zot i fatit tim!”, edhe në këtë libër të ri, Viron Kona është transparent dhe i drejtpërdrejtë në ato çfarë shkruan. Ai dallohet për stilin e zhdërvjelltë, për çiltërsinë dhe sinqeritetin e  plotë, për botën e tij të pasur letrare e  artistike, për ndjeshmërinë ndaj jetës dhe dukurive më të qenësishme të saj. Janë disa epigrame që fokusojnë problemet që ka drejtësia shqiptare, probleme këto që kanë shqetësuar jo vetëm popullin shqiptar, por edhe Evropën dhe botën e përparuar. Autori ndalet veçanërisht tek veset e disa prej gjyqtarëve të korruptuar, por  edhe te zvarritjet e mëdha të çështjeve të drejtësisë. Janë një sërë epigramesh që pasqyrojnë  këtë dukuri, e midis tyre po përmendim epigramet: “Pa fund”, ”Nga i ri bëhesh plak” etj. Qëndrim demaskues mban autori edhe ndaj disa të rinjve, të cilët të përfshirë në botën e krimit, bëjnë allishverishe me kriminelë për të kryer vrasje me pagesë, sepse këtë ua kërkojnë “punëdhënësit”. Në epigramin “Profesion” autori shkruan: “Si në filmat me horror,/vrasja u bë profesion,/dy veta bien në ujdi,/njëri vret, tjetri paguan.” Autori i kujton me gjuhe artistike lexuesit të jetë  sa më realist dhe i vërtetë në jetë, të mos përulet as nga vet hyjnizimi i disa njerëzve  që veshin petkun e gjoja të paprekshmëve dhe  të pandëshkueshmëve: “Mos hyjnizo askënd në këtë botë,/mos u gjunjëzo para tyre, o njeri,/ata i thurin vetvetes kurora e lavdi,/s`janë perëndi!” 

                                          Epigrame  

            që shprehen përmes hidhësisë së sarkazmave  

       Viron Kona, si një shkrimtar me ndjenja të thella kombëtare fshikullon gjendjen e rënduar dhe pasigurinë sociale-ekonomike të vendit, që i detyron njerëzit, herë si individë dhe herë  familjarisht të marrin arratinë dhe ta “braktisin” Shqipërinë për një jetë më të mirë ekonomike. Tek epigrami “Dhimbje poetike!” autori shpreh dhimbjen e tij, duke përdorur një ironi të hidhur, sarkazëm: “Tani bota s`ka më porta,/mbathjani e mos ngurroni,/s`janë kurrkush para nesh,/Magelani dhe Kolombi…!”  Autori e mbyll librin me një epigram që ai e konsideron edhe “epilog” të librit. Është epigrami “Lekë të vjetra apo lekë të reja?”, që autori ua kushton pensionisteve, të keqtrajtuar nga shteti me pensione krejt të pamundura për përballimin e jetës. Ja dy strofa nga ky epigram: “-Të kërkoj falje, o bijë, ti ke shumë t ‘drejtë,/ ne me ato lekë të vjetra  merremi mirë vesh,/s`ke pulën, do hash sorrën, – thotë populli!,/ ne, na e dhanë sorrën, na e bën peshqesh!” 

         E uroj shkrimtarin e palodhur Viron Kona për kënaqësinë që na dhuron me këto tre vëllime me epigrame, të cilat na emocionojnë dhe na shërbejnë si mësime dhe mesazhe të dobishme për jetën!  

Adnan Mehmeti

Presidenti i Shoqatës së Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë/

New York, 26 dhjetor 2023

Shoqata e Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë është e përkushtuar për të nxitur një komunitet poetësh dhe shkrimtarësh shqiptarë në Shtetet e Bashkuara me synim të lartësojmë në mënyrë aktive vlerën e letërsisë shqipe. Duke ofruar një platformë për shprehje dhe bashkëpunim, ne përpiqemi të përforcojmë zërat dhe të kontribuojmë në trashëgiminë e qëndrueshme të letërsisë shqipe në tokën amerikane. Nëpërmjet nismave, botimeve dhe aktiviteteve letrare dhe kulturore kuptimplotë, Shoqata jonë është e përkushtuar të kultivojë një lidhje gjithëpërfshirëse dhe frymëzuese që kapërcen kufijtë përmes fuqisë së fjalëve.

Muaji i dhjetorit, si anëtarë të kësaj shoqate, na sjell emocione dhe kujtime, duke kujtuar fillimin e dhjetorit 2001, të themelimit të lidhjes sonë. Kjo asamble shkrimtarësh, e ngjashme me një diell rrezatues që ndriçon përpjekjet letrare të anëtarëve të saj, ka marrë vlerësime nga lexuesit anembanë botës. Ne shprehim mirënjohjen tonë për anëtaren më të re, Age Ivezaj, që u bashkua dhe na mundësoi të përkujtojmë themelimin tonë.

Vlerësimi ynë i përzemërt shtrihet për anëtarët e rinj të ardhur këtë vit: Kastriot Fetahu, një eseist dhe poet që jeton mes Chicago-s dhe Boston-in; Esmeralda Bregaj, poete dhe romanciere nga shteti Idaho dhe Abdyl Hajredini, një poet me banim në Nju Jork.

Gjatë këtij vitit, kujtojmë për humbjen e Naum Prifti, ish-kryetarit të parë të Shoqatës së Shkrimtarëve, largimi fizik i të cilit lë boshllëk, por kontributi i të cilit vazhdon, i ndërthurur me sukseset e Shoqatës.

Shoqata e Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë është përpjekur me seriozotet dhe me përkushtim këtë vit t’i prezantojë lexuesve shqiptaro-amerikanë “Albumin” e Fan Nolit, një ribotim që ne e konsiderojmë të denjë për të udhëhequr të gjitha botimet në SHBA.

Gjithashtu ne arritëm të botojmë numrin e ri të revistës letrare “PENA”, organi i Shoqatës së Shkrimtarëve, me mirënjohje të sinqertë për ekipin e zellshëm redaktues për angazhimin e tyre të palëkundur.

Këto botime janë bërë të mundura me sponsorizimin e Shtëpisë Botuese “Adriatic Press”, duke e zgjeruar ndikimin e saj çdo ditë që kalon. Listës së publikimeve të kësaj shtëpie bouese i shtohen edhe vepra të Dalip Grecës, “Editorët e Diellit në 110 vite histori” dhe “Editorial”, romanin e Mëhill Velajt “Në kërkim të Mimozës”, librin me poezi të Adnan Mehmetit në anglisht “Leave the Door Open”, etj.

Duke reflektuar për vitin kalendarik, veçojmë ngjarje të tilla si promovimi i “Albumit” të Nolit në katedralen e Shën Gjergjit në Boston, me ligjërata të figurave letrare si Besim Muhadri në Nju Jork, Thanas Gjika në Worcester, Adnan Mehmeti në Stamford, Age Ivezaj në Hartsdale, etj. Apo edhe promovimet e sukseshme nëpër botë të shkrimtarëve tashmë të njohur, Gjekë Marinaj dhe Visar Zhiti.

I shprehim mirënjohjen Mëhill Velajt, kryetarit të palodhur të shoqatës, për përkushtimin vetëmohues dhe përpjekjet unifikuese.

Anëtarëve të Shoqatës së Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë dhe lexuesve tanë të nderuar, Viti i Ri urojmë t’ju sjellë gëzim, shëndet të mirë dhe arritje të vazhdueshme letrare.