Arjeta Xhuxha/

(Universiteti “F. Agani” Gjakovë)

Kohë më parë për Universitetin e Gjakovës “Fehmi “Agani” ishte një laj mirë, ngase libri “Studime letrare shqiptare dhe Kanuni i Lekë Dukagjinit i Prof. Dr. Besim Muhadrit u botua në shtatë gjuhët më të rëndësishme të botës. Përveç në gjuhën angleze, libri i profesorit të Universitetit “Fehmi Agani”, u botua edhe në gjuhën frënge, gjermane, italiane, spanjolle, portugeze dhe ruse. Libri është botuar fillimisht nga Shtëpia Botuese “Lambert Publishing” në Gjermani e pastaj edhe nga shtëpi të tjera botuese, të cilat e kanë parë të arsyeshme ta botojnë për shkak të vlerave të tij shkencore.

Në lidhje me ndjesinë e këtij botimi kaq të rëndësishëm, që nuk është vetëm sukses personal i profesor Besim Muhadrit, por edhe i Universitetit tonë dhe i mbarë letërsisë sonë, e prononcuam edhe autorin, i cili në mes tjerash shprehet:

“Libri “Letërsia Shqipe dhe Kanuni i Lekë Dukagjinit” është rezultat i punës sime shkencore disavjeçare. Fillimisht libri (pjesa e dytë e tij) trajton aspekte të veprës sonë monumentale “Kanuni i Lekë Dukagjinit” dhe autorin e mbledhjes së të drejtës tonë zakonore, Shtefën Gjeçovi. Si libër, u botua në vitin 2020 nga Shtëpia Botuese e Universitetit “Fehmi Agani”. Ndërkaq, përmbledhja e studimeve për Kanunin dhe letërsinë shqipe, me titull “Letërsi Shqipe dhe etnologji (Kanuni i Lekë Dukagjinit) u botua më 2022 në Nju Jork në gjuhën angleze, nga Shtëpia Botuese “Adriatcic Press”. Më vonë, më 2023, më shkruan Shtëpia Botuese “Lambert Academic Publishing” nga Munihu se ishin të interesuar ta botonin librin tim, sepse ishte me interes jo vetëm për shtëpinë botuese dhe për mua si autor por edhe për afirmimin e letërsisë shqipe në botë. Pas disa konsultimeve, pranova që ta botonin. Libri me titull “Studies on Albanian literature and Kanun of Lekë Dukagjini” u botua në gjuhën angleze në prill të vitit 2023. Një kontribut të veçantë në përkthimin në gjuhën angleze, ka dhënë vajza ime Rilindjona e cila ka kryer studimet në Nju Jork deri vitin e kaluar ka jetuar atje, ndërsa tash jeton në Zvicër, ku punon në një kompani prestigjioze amerikane (IBM) në Zurich, të cilës i jam shumë mirënjohës.

Më pas, jo më shumë se një muaj, përkatësisht në maj të vitit 2023, pash në faqet e internetit, përkatësisht në google, se libri im ishte botuar edhe në disa gjuhë të tjera, si në gjermanisht, italisht, frëngjisht, spanjisht, portugalisht, e çka është më interesant edhe në rusisht. T’ju them të drejtën, u entuziazmova. Kontaktova me shtëpinë Botuese Lambert Publishing , më të cilën ishim kontraktuar. Ata m’i dërguan kopjet e botimeve dhe materialet në PDF, ndërkohë që libri vazhdon të shitet në Amazon”.

Me gjithë botimin në të gjitha këto gjuhë të botës, thotë profesor Muhadri, këtij oguri të mirë nuk i dha kush publicitet. Sikur kaloi pa u vërejtur fare. Shumë vonë, lajmi u dha në faqen e Universitetit, duke iu falënderuar ish studentit tim që në atë kohë punonte aty, Arijan Dobraj e më pas edhe një portal kosovar.

Libri “Studime letrare shqiptare dhe Kanuni i Lekë Dukagjinit” është i konceptuar në dy pjesë: Në pjesën e parë janë prezantuar studime për disa autorë të letërsisë sonë, si Lasgush Poradeci, Ismail Kadare, Din Mehmeti, Murat Isaku, Adnan Mehmeti etj., ndërsa në pjesën e dytë të tij janë përshirë studime për Kanunin e Lekë Dukagjinit, si: “E drejta zakonore shqiptare (Kanuni i Lekë Dukagjinit) dhe problemi i autorësisë dhe i lashtësisë”, “Kanuni i Lekë Dukagjinit në optikën e studiuesit italian, Xhuzepe Kastaleti”, “Kanuni i lekë Dukagjinit në prizmin e profesorit italian, Salvatore Vilari”, “Kanuni i Lekë Dukagjinit dhe botimi i Prishtinës”, “Kanuni i Lekë Dukagjinit dhe krahasimi i tij me Kanunin e Dagestanit”, “Leonard Foks dhe Kanuni i Lekë Dukagjinit” etj. Të gjitha punimet e prezantuara në këtë libër më parë janë botuar nëpër revista prestigjioze akademike ndërkombëtare.

Profesor Besim Muhadri thotë se libri “Kanuni i Lekë Dukagjinit dhe interesimi i studiuesve për studimin e tij”, vitin e ardhshëm pritet të botohet edhe në gjuhën kroate, për përkthimin e të cilit janë duke punuar në Kroaci si dhe prapë në gjuhën angleze, por tash me një variant më të zgjeruar.

Duhet thënë për lexuesit tanë se Prof. Dr. Besim Muhadri, është autor i më se 30 librave, si në poezi, prozë, publicistikë, ndërkaq, ka 10 monografi në fushën e studimeve letrare dhe të një teksti universitar.

Profesor Muhadri është duke i dhënë dorën e fundit edhe dy librave universitarë, ndërkaq, ai po punon në mënyrë intensive, të cilin ai e konsideron më madhor, edhe në projektin hulumtues dhe studimor “Letërsia dhe publicistika e shqiptarëve të Amerikës”, projekt në të cilin ka vite që është duke punuar.

Ne profesorit tonë i dëshirojmë shëndet dhe botime të vazhdueshme dhe suksese në fushën e studimeve letrare.

Prof.as.dr. Arben Prendi/

Letërsi me temën e jetës nën diktaturë – Në qendër të romanit “Korridoret e gjelbra” është një histori tronditëse dashurie, në vitet e regjimit komunist. Është njëra nga historitë e shumta të dashurive të survejuara dhe të penguara në këtë regjim, që kontrollonte gjithçka përmes armës së Sigurimit të Brendshëm, deri edhe jetën intime të njerëzve, lidhjet sentimentale e shoqërore. Ky roman na ka vënë përpara njërës prej qindra dramave që kanë pësuar njerëzit në këtë periudhë. Sigurisht, ky rrëfim, lexuesve të rinj në moshë, mund t’u duket i pabesueshëm.

Ngjarjet, jo rastësisht janë vendosur ndërmjet Shkodrës dhe Tiranës duke pasur parasysh kontekstin që ofron qyteti i Shkodrës me historitë e pushkatimeve, vrasjeve të çifteve të reja në përpjekje për të kaluar kufirin për t’u arratisur jashtë vendit, historitë e përgjimeve, arrestimeve, burgosjeve etj. Vendosja e një subjekti letrar në Shkodër e mbush atë që në fillim me të gjithë simbolikën e këtij qyteti. Ylli është një arkitekt nga Shkodra, ndërsa Arsa nga Tirana.

Nga ana tjetër, ka përshkrime plot frymëzim për qytetin e Shkodrës, rrugët, lumin, liqenin dhe sidomos për kalanë, vend në të cilin merr udhë dashuria e dy të rinjve. Madje në kalanë Rozafa, të shpallur të ndaluar nga regjimi ata vendosin t’i japin fund jetës së tyre, duke ndërmarrë aktin e vetëflijimit si sfidë ndaj tij. Idili i dashurisë së tyre realizohet në brigjet e lumit dhe të liqenit, kalasë etj.

Ylli dhe Asra, dy të rinj arkitektë, me ëndrra dhe ndjenja të pastra për njëri-tjetrin, por edhe për vendin e tyre, paçka se socialist, bien viktimë e dhunës së regjimit. Jeta e tyre, si e qindra të tjerëve përgjohet në çdo moment të saj, madje edhe në momentet intime. Ata dashurohen me njëri-tjetrin dhe mendojnë për martesën, por kjo nuk i pëlqen dajës së Arsës, Mersinit, i cili drejton njërën nga drejtoritë e Sigurimit të Brendshëm dhe ka ndikim në sferat e larta të regjimit. Ai kërkon nga mbesa e tij të sillet sipas rregullave të partisë dhe të Sigurimit të Brendshëm, të mos martohet me një tip fantazisti e modernisti si Ylli , i cili harton projekte urbanistike të parealizueshme që bien ndesh me kriteret e arkitekturës së realizmit socialist. Drejtori i Sigurimit të Brendshëm mendon se mbesa e tij duhet të martohet me një kuadër partie me rëndësi, të cilin, ai ta ketë edhe aleat për karrierën e tij drejt pushtetit. Sjellje e zakonshme kjo funksionarëve komunistë për të siguruar aleancat e tyre me klanet e pushtetit. Paraqitja e survejimit të mbesës, si akt mbrojtjeje, në fakt tregon këtu për tjetërsimin e marrëdhënieve familjare, aq sa të përdoret i afërmi për qëllime përfitimi dhe për të dëshmuar besnikërinë ndaj regjimit. Kjo shihet qartë se daja Mersini nuk është i interesuar për lumturinë e mbesës, por për të mos pasur probleme ai vetë nga sjellja e saj. Të gjitha veprimet e Mersinit e bëjnë Asrën jo vetëm të palumtur por edhe fatkeqe, madje e çojnë në vetmohim.

Të dy të rinjtë, Arsa dhe Ylli, përfaqësojnë pjesën më të ndjeshme në shoqërinë e kohës, që me vrullin e moshës tentojnë të kapërcejnë kufijtë e vendosur nga regjimi, por e kanë të pamundur një gjë të tillë. Dhe hakmarrja nga regjimi nuk vonon. Pasi nuk arrin t’i mbushë mendjen mbesës të mos martohet me Yllin, atëherë Mersini, kurdis mekanizmat e ministrisë, ndërmarrjes ku punon Ylli që projekti i tij për “korridoret e gjelbra” në urbanistikën e qytetit të hidhet poshtë pasi ishte miratuar si projekt i dobishëm. Pas hedhjes poshtë të projektit Ylli transferohet për pikëpamjet e tij të ndikuara nga idetë perëndimore, dhe dërgohet në prodhim si punëtor i thjeshtë. Fati i keq i sa e sa intelektualëve të fushave të ndryshme që e pësuan nga regjimi, për shkak të pikëpamjeve të tyre. Arsa emërohet pedagoge në Tiranë me qëllim që largësia mes të rinjve të shuajë çdo ndjenjë, gjë e cila nuk ndodh.

Të gjendur pa rrugëdalje, të dashuruarit, vendosin të vetëflijohen në kështjellën e qytetit të Shkodrës, si Rozafa e baladës. Ata zhduken nga syri i Sigurimit të Brendshëm për disa ditë dhe në fund zbulohen në njërën prej kthinave të kështjellës Rozafa, në gjendje të rëndë shëndetësore, por duke sfiduar me jetën e tyre regjimin dhe mekanizmat e tij. Madje përballë kësaj gjendjeje sfide, oficeri që kishte për detyrë të hartonte raportet për përgjimin e tyre, në fund të romanit kërkon dorëheqje nga detyra: “Në vend që të shkonin përpara, dashuria e tyre na kishte kthyer mbrapa në atë errësirën e kalasë. Pasi u mendova gjatë, kuptova se ne nuk do të jemi në gjendje të shkatërrojmë e të shuajmë kurrë atë “pikën e ekzistencës” së tyre. Ju lutem të më shkarkoni nga kjo detyrë”. Pra në kohën e re po përsëritej një akt barbar, mitik, ai i flijimit të të dashuruarve me qëllim që të qëndronte në këmbë regjimi, sepse regjimi nuk mund ta pranojë dhe lejojë dashurinë e tyre, ajo me bukurinë dhe pafajsinë e saj kërcënon vetë regjimin. Të rinjtë nuk i binden regjimit për të ndërprerë lidhjen e tyre, por janë të pafuqishëm ndaj tij, ndaj vendosin të tregojnë se të paktën për fundin e tyre mund të vendosin vetë.

Struktura e romanit

Autori ka afinitet me gjuhën artistike të romanit realist, por e veçanta e romanit lidhet edhe me strukturimin e tij në trajtën e një rrëfimi ku përfshihen disa tipa tekstesh:

Teksti që përmban raportin informues që harton oficeri i sigurimit të brendshëm për eprorin e tij;

teksti i regjistruar nga pajisja përgjuese, që kthehet në tekst të shkruar;

teksti që përmban dëshminë e drejtpërdrejtë nga vendi i ngjarjes;

teksti në formën e tekstit ditar që mban Arsa;

si dhe teksti që përmban vetë shënimet e drejtorit të drejtorisë në Ministrinë e Punëve të Brendshme.

Pozita e narratorit këtu është e padukshme, sepse rrëfimi u është lënë në dorë personazheve, kryesisht Arsës, oficerit të Sigurimit.

Kjo mënyrë e strukturimit të narracionit i ka dhënë romanit bukuri artistike, por edhe ka ndërtuar mozaikun e jetës sociale dhe politike të kohës kur zhvillohen ngjarjet. Teksti mbizotërues është teksti i deshifrimit të përgjimeve dhe më pak teksti nga ditari i Arsës. Fragmentimi i tekstit dhe rrëfimit krijon imazhin e fragmentimit të fatit dhe të jetës individuale e sociale nga mekanizmat e kontrollit të regjimit. Ndërsa nga ana psikologjike, lexuesi futet menjëherë në botën e personazheve përmes rrëfimeve nga veta e parë, ku personazhet shprehen lirisht për marrëdhëniet me veten e tyre dhe me të tjerët. Sidomos teksti nga ditari i Arsës përshkohet nga lirizmi i theksuar, kuptohet për shkak të shpalosjes së ndjenjave të kësaj vajze e cila gjen dashurinë e jetës së saj, por më pas e ka të vështirë ta pranojë se, të tjerët mund të vendosin për fatin e saj madje, vetë shteti apo mekanizmat e tij. Në tekst gjejmë leksikun e përdorur në letërsinë e realizmit socialist dhe burokracinë e kohës, i cili bëhet element i rëndësishëm i ligjërimit artistik dhe na sjell pranë mentalitetin dhe indoktrinimin e shoqërisë shqiptare gjatë kësaj periudhe.

Letërsia që rrëfen për traumat që ka pësuar shoqëria shqiptare gjatë regjimit komunist ka një rol të rëndësishëm për të ndriçuar atë periudhë të errët tek publiku i sotëm, e sidomos tek lexuesi në moshë të re. Përveç vlerës artistike kjo letërsi është edhe formë kujtese për të mos harruar të kaluarën. Kemi pritur për këtë lloj letërsie dhe është e pritshme, sepse periudha e diktaturës është një minierë, një katakomb i vërtetë i mbushur me drama dhe tragjedi njerëzore të shkaktuara nga një regjim antinjerëzor. Letërsia shqiptare bashkëkohore ka se çfarë të nxjerrë nga llagëmet e errëta të diktaturës. Pra, ky roman e ka edhe këtë funksion: të na risjellë detaje nga e kaluara e afërt dhe të jetë një formë artistike e kujtesës sonë të përbashkët.

Studiuesi dhe kritiku Kosta Nake

(Burgologjia “Rrugët e Ferrit” e Visar Zhitit, Onufri 2001)

Nga Kosta Nake 

Edhe pse 32 vite tranzicioni kanë arritur të shkarkojnë shumë duf, pakënaqësi, urrejtje, përsëri, kur dëshmitë vijnë nga brenda telave me gjemba dhe thellësive të minierave, ato jo vetëm të trondisin, por të bëjnë të mendosh se përvoja shqiptare e ushtrimit të diktaturës së proletariatit ka pjellë tragjedi të mëdha, ka sjellë plagë të pashërueshme, ka ushtruar dhunë të paimagjinueshme për depersonalizimin e njerëzve. 

Kur këto rrëfime i marrin përsipër njerëz si Visar Zhiti që zotërojnë artin e rimishërimit në letër, atëherë ndjen thellë në shpirt atë dhimbje që nuk e ke provuar vetë, edhe pse ke qenë shumë afër saj.

Këngëtari i madh Sherif Merdani zgjodhi fjalën “universitet” për atë ngushticën e rrethimit me kulla roje dhe armë të mbushura që mbanin në gojë fishekun e radhës, kurse Zhiti sjell termin “burgologji” duke nënkuptuar enciklopedinë e trysnisë psikologjike dhe fizike mbi të dënuarit e të gjitha llojeve. 

Një kamp me 1200 të dënuar si ai i Spaçit ishte një miniShqipëri antikomuniste në këndvështrimin filozofik dhe miniShqipëri antisocialiste në kuptimin ekonomik, prandaj leximi i 470 faqeve të “Rrugëve të Ferrit” është një udhëtim stresues në një ferr shqiptar që mund të personalizohet si zhitian. Sikur të mblidhje vetëm reagimet e njerëzve që përmenden aty me emrat e vërtetë, vëllimi i librit do të trefishohej. Po sa të tjerë kanë qenë bashkëkohës të autorit dhe ato 10 vite i kanë kaluar në skuta të tjera me bashkëvuajtës të tjerë, duke përtypur vrerin e mundimet brenda pak metrave kub ku dhe ajri dukej sikur ishte i privuar dhe i racionuar?

Burgu fillonte që jashtë tij. Nuk po risjell akuzat nga nëpunësit shtetërorë që paguheshin për atë zgjedhje që kishin bërë për jetën, por dëshmitë e njerëzve me të cilën autori ndante ditët dhe netët dhe përftonin një kafaz eterik ku asnjë fjalë nuk tretej, as një lëvizje nuk shuhej, gjithçka regjistrohej në letër ose në kujtesë për t’u përdorur në çastin që, sipas trumpetave, fatet e revolucionit dhe të socializmit dukeshin të kërcënuara dhe sipas së vërtetës, froni i pushtetit kërciste nga tallazitjet e klaneve afër tij:

Dëgjonte lajmet te Radio Prishtina. 

I mbante flokët e gjatë.

Thoshte se ne veriorët s’kemi tru.

Thoshte se s’jetohet në këtë fshat me varfëri të skajshme.

E të tjera, e të tjera.

Në burg nuk ka rrjedhë ngjarjesh, por përsëritje identike të ditëve, prandaj Zhiti ka zgjedhur të sjellë një kolorit tematikash duke u dhënë trajtat e prozave poetike, madje nganjëherë kufijtë midis realitetit dhe përjetimit, midis prozës e poezisë mjegullohen aq shumë sa përftohet një zhanër i ri zhitian. Po veçoj vetëm përftesat gjuhësore dhe kuptimore që përftohen nga loja e grafemave dhe që nuk janë të pakëta.

Ta fillojmë me interpretimin që i bën autori emrin të burgut: s-paç (mos paç) (f.133). Krijimet, vetëm me përdorimin e kllapave kthehen në krime, “kri(ji)me” (f.18); një gjendje alerti që na shoqëroi 30 vjet u importua me fjalën “zbor”, “zboret (ah, kjo fjalë acaruese sllave e futur në fjalorin tonë)” (f. 34), niveli intelektual i hetuesve zhbëhet me leximin e një fjale të huaj, poetin japonez Isikava Takuboku hetuesi e quan “taketuke” (f.78), dhe autori shkruan: nisi të lexonte keq, shumë keq, me gabime të trasha ortoepike (f.98), kurse shkrimtarët befas kthehen në kriminelë “akt-ekspertiza e dy (sh)krimtarëve” (f.98). Ngandonjëherë leximi i librit duhet bërë me zë për të risjellë efektet tingullore të situatës: “Adi”. Kështu thirri befas njëri nga korçarët. Adi-i-i përsëriti dhe “i-ja” u zgjat si një shigjetë që çau ajrin e rënduar. A-a-a-d-d-d-i-i-iiiii-oh!” (f.131) 

Fund e krye në libër shpaloset një urrejtje e papërmbajtur ndaj Enver Hoxhës. Autori luan me rrokjet: “Enveri, En-ferri.” (f.149) “Tallaziteshin parrullat… Rro…të Enveri.” (f.466) U shqyem gazit me një Enver të lajthitur gjeneralisht, e ndërkohë kështu drejton Partinë dhe vendin dhe është dishepulli më i lavdishëm sot i Marksit, Engelsit, Leninit, Stalinit dhe i Dimitrovit. E qeshëm me lotë sepse duhej përmbushur emri M.e.l.s.e.d. Ç’akrostish i shëmtuar, i tmerrshëm thuaj. (f.297).

Një dialog me tri replika është i barabartë me tri faqe shpjegim:

“Sa vjet je dënuar ti? – pyeti oficeri. 

– 7. 

– Sa ke bërë? 

– 12. 

– Dhe sa ke? 

– 25. Sa t’jesi Partia.” (f.222),

Mjafton fjala “tiran” për të krijuar një familje fjalësh që nuk i lidh vetëm prapashtesa ~zaur, por edhe kuptimi ideologjik: “Të vdesin, të vdesin tiranozaurit, beogradozaurit, moskozaurit, pekinozaurit, komunistozaurit, po kur?” (f.305)

Një aliteracion me ngarkesë negative të skajshme: Mërzi e mërzitshme më mërzitshëm se mërzia! Merr-Zi! Zi-iiii. Ky është burgu, ky tani, asgjë ndryshe. (f.318)

Emri i njohur i poetit dhe dramaturgut Frederiko G. Lorka bëhet burim hamendësimesh blasfemuese: “L.O.R.K.A. Arkitekti kishte prerë gërma kapitale të kuqe nga revistat dhe i kishte ngjitur mbi librin tonë të ri. L-në me siguri do ta ketë marrë nga ndonjë sllogan, L-avdi…,Kujt? O-në? S’e di. R-në? Nga Revolucioni, gërma e fundit e emrit të diktatorit. K-ja? K-omunizëm. A-rmik. A-ja gjendej shpesh. (f.340)

Një copëzim i fjalës përfton befasira që mund të mos i kesh menduar kurrë më parë: “Qe rilidhur Prometeu, të cilit midis rënkimeve, oh, ohoh, nëpër sytë që nuk i mb…yll…te dot, ahaaahhh, i vagëllinin flakët pranë, te një sobë e kuqe… me derëzën… të ha-puur. Edhe qelia e zjarrit…d…erën të hapuuur e k…ish. Aaah, oooo! Ik, zjarr rob, çaj përpara, ndreqe ti botën ashtu siç di, sa pa e përpirë bora, harrimi i saj, ngrirja dhe ftohtësia e kufomës.” (f.360)

Amnistia që prisnin më kot të burgosurit, na kujton pritjen e Godosë: “Dita e parë pas amnistisë, (h)am-ham, nis, (çfarë nis?)-ti-tis që bie mbi krimin e madh.” (f.370) Ja dhe një transformim tjetër: “Qe mbajtur një plenium i veçantë. Pleh…hum-hum.” (f.408) Ja dhe një barazim me nazizmin: “Ndaal! …al-t!, dëgjohen britmat e ushtarëve përgjatë rrethimit.” (f.454)

Tejqyrës së autorit nuk i shpëtojnë as numrat: “Viti 1982 apo 1902, (8-ta si prangë, 0-ja si varr)” (f.370)

“Rrugët e Ferrit” sjell edhe një ndihmesë të çmuar në pasurimin e fjalorit letrar të shqipes, fjalët e krijuara sjellin forma dhe kuptime të reja që përbëjnë një kthinë të pasur në funksion të burgologjisë, por edhe e ngrenë autorin në piedestalin e shkrimtarëve që jo vetëm e njohin shumë mirë gjuhën shqipe, por edhe e kapërcejnë cakun e përdoruesit për t’u kthyer në ndihmëtarë të domosdoshëm pikërisht në ditët tona kur shqipja trysnohet nga gjuhët e tjera dhe në mediat e shkruara dhe vizive ka vërshim shqipfolësish që s’e kanë për turp ta gjymtojnë gjuhën amëtare.

Para se të lexoja “Rrugët e Ferrit”, prapashtesën ~shëm e quaja kadarejane. Në këtë rrëfim të Visar Zhitit Kadareja lartohet si një idhull, prandaj përdorimi i prapashtesës në këtë rast ka një arsye më shumë. Nga ana sasiore vendin kryesor e zënë ndajfoljet dhe po sjell shumicën prej tyre: ankthshëm, ballëpërballshëm, cikshëm, dëshpërueshëm, dremitshëm, dridhshëm, durueshëm, fyeshëm, goditshëm, hakërrueshëm, hapërdarshëm, këputshëm, mosbegenisshëm, ngashnjyeshëm, ngjeshshëm, padukshëm, padurueshëm, pamëshirshëm, pandreqshëm, përbuzshëm, përhumbshëm, policët e përmatanshëm, poshtërueshëm, rëndshëm, rrëqethshëm, shpërdorueshëm, trandshëm, trembshëm, turlisojshëm, ulëritshëm, vezullueshëm.

Kam veçuar rreth 150 fjalë që tingëllojnë të reja tekstualisht dhe ndajfoljeve të mësipërme u bashkohen emra, folje dhe mbiemra të formuara me prapashtesa, parashtesa, me kompozita e përngjitje.

Durrës, 17 shtator 2022

    Rrugët Ferrit, Onufri 2001                             Rrugët e ferrit, Omsca-1, 2012

                        Rruget e ferrit në gjuhen italiane, 2022

Mhill Velaj/

Tema e emigracionit, dëbimeve, masakrave, e zhberjes se krahinave është një Sagë që nuk mbaron kurrë per shqiptaret sepse tragjik ishte edhe fati I tyre për keto 2000 vjet histori.

Shikuar nѱ prizmin e narracionit të këtij romani dhe planit ideo artistik që në fillim mund të themi se subjekti letrar i Age Gjokaj – Ivezaj është shumë i qëlluar njekohesisht trondites, sfidues dhe faktografik për fatin tragjik të shqiptareve me theks të veçant shqiptareve të pjesës tjetër të etnisë – pra atyre të Malësisë së Madhe. Drama familjare dhe kolektive fillon që në faqët e para të rrëfimit romanor sikur do të na pasqyroj realitetin tragjik të një familjeje e cila në breza që e sakrifikuar për lirinë e kombit.

Narratorja thekson se: ,, Babai i tij Pjetri ishte pushkatuar, pas mbarimit të Luftës së Dytë Botërore nga regjimi komunist, ndërsa gjyshi, Gjoka, ishte vrarë në luftë nga malaziasit, në mbrojtjen e Shkodrës. Leka ishte i vetmi trashëgimtar i familjes, ai kishte mbetur jetim, akoma pa i mbushur dy vjet, u rrit vetëm me ledhatimet dhe kujdesin e nënës, babain nuk e mbante mend fare ‘’.

Është ejeta e vuajtur e shqiptareve e përshkruar në këtë roman, bazuar në kanunin e Lekës dhe gjakimit për mbijetesë. Është kumti i përbuzjës së shqiptarit nga ana e pushtetit të Malit te Zi dhe kulmit të mllefit për të emigruar në SHBA. Njeriu malësor paraqitet si i huaji në Atdheun e tij në këtë roman andaj edhe drama që i shoqeron personazhet në këtë roman është një Odisediade pikëllimi, zhgenjimesh e mbijetese.

Personazhet si ajo e Hanës, Prenes, Mrika, Gjeka, Pashkja, Kola, e Lizës etj që e mbajnë gjallë dhe dinamik rrefimin romanor personifikojnë mjerim ekonomik të jetës së Malësoreve që vuajne deri në zgripin ekzistencial si në kuptimin ekonomik poashtu edhe ate politik sepse masat e represaljet etnike ndaj shqiptareve ishin të medha.

Emigracioni i Lekës për në Itali shkaku i këtyre shkaqeve të lartëcekura është një tabllo e mbijetesës së individit në kërkim të lirisë por pas një vuajtje e sakrifice të pa shoq.

Në këtë roman nuk lihen pa u theksuar edhe fenomenet tradicionale anti feministe shkaku i traditave rigjide dhe botëkuptimeve fisnore dhe të Kanunit. .

Fuqia narrative e e Age Gjokaj – Ivezaj ka një shtrirje shumë dimensionale duke u nisur nga jeta familjare, fisnore, krahinore e deri të ballafaqimet me ekzistenciale ekonomike e shoqerore ku individi i gjendur në mes të dilemes të heqi dore nga e kaluara atdheu e familja detyrohet ta shkëpus të kaluarën e tij nga shkaqe e rrethana demoniake të presionit politik.

Ngjarja zhvillohet në gjysmen e shekullit të kaluar pra pas Luftës së Dytë botërore, ku regjimi Jugosllav kishte intensifikuar masa drastike ndaj etnisë shqiptare gjegjësisht malësorëve të Malesisë së Madhe.

Është saga e fëmijerisë e përshkruar në këtë roman dhe vuajtjet e një nëne fisnike e cila lufton me kodet zakonore, ekonominë, perplasjet e ëndrrën për ta ndertuar një jetë të re në rrethana krejtësisht të pa favorshme për mentalitetin e kohës.

Janë mozaiqe letrare e faktike të rrëfyera bukur për tragjiken familjare dhe dilemes se partnereve të cilët të gjendur në mes dashurisë, krizës e mbijetesës vendosin të ndahen jo nga deshira por nga drama që iu kishte afruar atyre.

Vorbulla e mërgimit i kishte perlarë Lekën dhe Gjekën të cilët pas shumë veshtiresishë kishin arritur në portin detar. Anija ishte gati të nisej drejt Italisë. Ata bashk me mallin e plaget e tyre po mirrnin edhe një copë kujtesë por barrë shpirterore iu kishte bërë edhe sherbetoret e UDB –së

Jeta në kampet Italiane për dy protagonistet ishte pak me ndryshe sepse gjersa gjindeshin në Podgoricë ata kishin përjetuar vetëm dhunë, përbuzje e diskriminim.

Në këtë kaos jetesor figura e Ramizit na del pozitive i cili kishte arsyen e shendoshë dhe kërkonte me ngulm që ti sherbenin vendëlindjes.

Akt dramatik emocional paraqet Prena, Mrika dhe Hana të cilat futën në anije ku nga aty do emigronin në Amerike. Hana qante në heshtje. Mrika e gjorë i fshinte lotët me mëngë shpreht e reflekton autorja Ivezaj.

Udhëtimi pertej Atlantikut do bëhej nga aeroporti “Fiumaicino Leonardo Da Vinçi,” për ta përqafuar me pas botën e re.

Gjatë këtij rrëfimi aq tronditës romanor si protagonist na del edhe Shaqiri me të cilin ishin njohur në kamp derisa qendronin në Itali.

Jeta e re në botën e re ( USA ) do fillonte me peripeci tregon narratorja e këtij romani por mbi të gjitha ngadhënjen ideali I punës, përkushtimi , qëllimi I mirë dhe këmbëngulja e protagonisteve. .

Në krahun tjetër të botës Hana shkonte në shkollë në Hot të malësisë duke thurur endrra për jetën e kthimin e të atit. . Familja mbijetonte në të dy brigjet. Ajo gjakonte shkollimin, emancipimin dhe daljen nga rrethi vicioz. Me një fjalë I pelqente dritë e diturisë larguar nga zerat e keq e miop që nuk e kuptonin madheshtinë e endrrën E femres.

Nuk ka asgjë më të rëndë në jetë për pleqërinë sesa vetmia thekson narratorja e romanit duke reflektuar në kohë e hapesirë për sagën familjare të protagonisteve.

Në këtë vorbull ideshë e perplasje të mentaliteteve nuk mungojnë as polemikat, fiksionet e tendencat për refuzim për tu shkolluar por mbi të gjitha ngadhenjen vizioni se ,, femra shqiptare duhej të shkollohej ‘’ dhe të bëhej zot i fatit të saj .

Në këtë litar kohe të mentaliteteve të ngurtësuara zhvillohet drama familjare për emancipim, thyerje tabushë e për tu shkolluar apo për ti qendruar besnik traditës kanunore dhe pasojave e mentalitetit të pushtuesve.

Vajza e etur për emancipim po luftonte me mullinjtë e eres dhe kokat e trazuara e të ngurtësuara të prindërve dhe rrethit se ku jetonte ngre kumtin rrefimtarja Age Ivezaj.

Familjaret e saj edhepse të emigruar në shtetin me të integruar të botës prap se prap kishin mbetur peng të traditës dhe ideve rigjide që vendnumerojnë në kohë e hapesirë.

Ketij shtegu iluminizmi e emancipimi iu kishin bashkangjitur edhe shoqet e saj Katrinën dhe Marijen, keshtuqe akujt e paragjykimeve kishin filluar të shkriheshin.

Netet e dimrit me borë dhe monotonia nuk ishin asgjë për protagonisten e romanit në raport me mungesen e indiferencën e prindit të saj. Po perplaseshin dy mentalitete e shumë fate njerezore perbrënda një drame më shumë akter e pak maska.

Perbrenda dashurisë Tabu në Malësi dhe gjakimit për emancipim heronjtë e rrëfimit romanit mbesin në luftë të përhershme. Vajza e bukur ka luftë me fisin sepse në traditën e Malesisë duhej ruajtur vija e gjakut dhe lulet e bukura mund të mbinin vetëm në bjeshkën tjetër.

Ky roman i Age Gjokaj – Ivezaj ka elemente edhe etnopsikologjike sepse aty rrefehen e shperfaqen shumë zakone tribale, egoizmi e indiferentizmi mashkullor në raport me familjen, kriza ekonomike, refuzimet e mohimet në dashuri, mbetjet ideologjike dhe sakrificën e gruas malesore shperndarë në shumë fronte të jetës.

Hoti, Gruda, Këlmendi, Shkreli, Kastrati, Trieshi dhe Koja, mbesin të gjalla gjatë rrëfimit të këtij romani. Aty është tharmi i memorizimit të romanit dhe autores.

NË PJESËN E ROMANIT ,, FILLIMET NË NJU JORK ‘’ pershkruhen 4 vite të kaluara në qytetin shumë milionesh, krejt ndryshe nga Malesia e madhe dhe për një familje të ndarë në dysh emocionalisht dhe fizikisht mes gjakimit për ta ruajtur traditen dhe emigrimit pa adresë.

Ketu na del në pah edhe familja Gjoni që kishte shtatë djem e katër vajza.

Jeta në Nju Jork rikapitullon edhe një pjesë interesante të jetës së përsonazhëve të përshkruara në këtë roman ku pronari na del me prejardhje Arbereshe, ku kishte punësuar shumë shqiptarë nga, Malësia e Madhe, Shqipëria, Kosova, Struga, Dibra, Shkupi, Prizreni, Ulqini, Plava, Gucia, etj, që kishin arrtr në Nju Jork.

Figura e Tomait na del si një njohës i mirë i historisë shqiptare që kishte ndërvepruar për qeshtjen shqiptare deri në Kongresin Amerikan I ndihmuar edhe nga Gjoni, Leka, Gjeka mësuesi Kolë dhe një plejadë e shqiptareve nga Lugina e Preshevës dhe viseve të Maqedonisë. Pra është një mozaik shqiptar I ndërveprimit shqiptar i përshkruar në këtë roman sa psikologjik e etnik poaq edhe trondites sa i perket fatit të personazheve.

Lekën e tundonin endrrat e kqija për babain dhe kërkon të kthehet në Malësi për ta vizituar, por një ditë tragjike peson lendime të rënda trupore gjersa po punonte në katin e katërt.

Koha në rehabilitim e tij nuk ja kishte zbehur deshiren për ta vizituar Malesinë e Madhe. Malli prinderor shuhej disi permes letërkëmbimit në mes të Lekës dhe se bijës duke e gjakuar endrrën që të takoheshin prap në vendlindje.

Raporti i mirë me Markun ia kishte ndezur idenë që vajzën ( Hanën ) e tij që gjindej në Malësi ta fejonte pikërisht me këtë djalë të formuar.

Ëndrra e Lekës për ta takuar familjen shuhet nga vdekja e tij. I zoti i shtëpisë të vdekur kurse tri zana po e prisnin plot pikëllim.

Pjesa e tretë e romanit ,, JETA NË HOT ‘’ perveq dramës së shumëfisht familjare dhe një kohe të gjatë plot mall e tensione në qender të rrëfimit romanor na shfaqet një situatë e histori e re : ,, Dashuria në mes Nikës e Hanës rritej dita ditës fshehurazi, pa ia thënë njëri tjetrit dhe pa i treguar askujt’’ por sfidë e madhe ishte martesa në mes të një fisi, pra fisit Hot.

Ky roman është rrëfim i tronditjeve të mëdha që endezohen here rreth mergimit e here rreth vuajtjes, dashurisë, pesimit, vdekjes, e shpresës. Shuarja edhe e Lizës dhe varrosja e saj pran Lekës tregon gjëmën e madhe të fatit njerëzor. Roman dramë për jetën dramatike të shqiptarëve të lidhur keq nga traditat e huaja varfëria, emigrimi diskriminimi e shkurtpamësia njerëzore. Etja në dashuri ka petkun e tragjikës në këtë roman sepse shumë mendime të erreta e mundin dy zemra të rinjësh.

Pjesa e fundit e romanit ,, VIZITA E GJONIT NË HOT TË MALËSISË ‘’ shton edhe me tepër gamen e tragjikës dhe dramës familjare sepse tani ata kanë ardhur ta fejojnë djalin me Hanën dhe të rregullojnë dokumentacionin e nevojshëm për ta marrë Hanën në Amerikë.

Në këtë Odisediadë e kaos sfidash traditash e dramash psikologjike me rastin e refuzimit të fejesës së vajzës me Gjonin dhe vendimit së saj për te mbetur gjithmonë peng i kulmit të shtepisë na zhyt në dimensione edhe me të thella të psikologjisë shqiptare dhe traditave të tyre te ngurta por edhe fisnike.

Refuzimi i Gjonit nga ana e vajzës atij do ti sillte ankth e humbje shprese, kurse pleqeria do I’ia shkaktonte humbjen familjares se saj Prenen. Vajza që kishte filluar jetën duke u marr me art e kulturë po e perjetonte vetminë e madhe dhe aromen e varrit. Një dhimbje e madhe po e shterngonte vajzën në gjoks. Ajo vdiq në praninë e fqinjeve pa asnjë familjar afër. Familja iu kishte shuar. Vdiq në duart e NIkës – dashurisë së pare dhe të fundit në jetën e saj.

Hanën e varrosën pranë prindërve të saj, Lekës dhe Prenës.

Nika në pleqëri mbeti i vetmuar pa dy të dashurat e tij; Hanën dhe nënën, Tereze.

Dhe krejtë në fund mund të konstatojmë se mjeshtria rrefimore e Age Gjokaj, është një mozaik mbresëlenës në letërsi për fatin njerëzor dhe dashurinë që nuk shuhet kurrë… edhe pertej varrit e kujtesës që dhemb deri në kufinjtë e shpirtit…

(Reflektim për romanin “Kush na Mallkoi” të Age Gjokaj – Ivezaj).

Arjeta Ferlushkaj Kotrri

17 dhjetor, 2023/

Sot, më datën 17 dhjetor 2023, në ambientet e Kishës Katolike “Zoja e Shkodrës” në Hartsdale NY, në orën 14:00 u bë përurimi i librit “Kush na mallkoi?!”, me autore Age Gjokaj Ivezaj.

Organizatorë të këtij aktiviteti ishin Shoqata e Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë, Federata Pan-Shqiptare “Vatra”, shoqata “Malësia” dhe Fondi Humanitar “Trieshi”.

Fjalën e hapjes e mbajti kryetari i Shoqatës së Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë, z. Mëhill Velaj, i cili, mbasi përshëndeti të pranishmit dhe përmendi organizatorët, u shpreh se “Age Ivezaj po vazhdon rrugëtimin pas Fran Camaj, Anton Berishaj, Lulash Palushaj, Anton Gojcaj, Nikolle Berishaj, etj.”

Më pas, z. Velaj ftoi sekretarin e “Vatrës”, dr. Pashko Camaj për të bërë përshëndetjen e rastit. Z. Camaj i përshëndeti të pranishmit në emrin e “Vatrës”, i përgëzoi organizatorët për bashkëpunimin mes tyre dhe u shpreh se “misioni i “Vatrës” është pikërisht përurimi i fjalës shqip, mbështetja për shkrimin e shqipes sepse shkrimi është ai që mbetet”. Duke qenë se autorja është pjesë e komunitetit të shqitarëve nga Mali i Zi, ashtu sikurse z. Camaj, ai shtoi se pasi shumë kanë shkruar për ne, është koha që ne të shkruajmë për veten tonë, për historinë tonë por edhe per brezin e ardhshëm. Ai u shpreh së ka shumë rëndësi qe ne të gjithë së bashku të bëjmë diçka që të lëmë gjurmë për brezat e ardhshëm dhe sipas tij, autorja, duke dokumentuar jetën e shqiptarevë të Malit të Zi, ajo na tregon se ku i kemi rrënjët dhe se ku duam të shkojmë.

E përshëndeti gjithashtu aktivitetin kryetari i shoqatës “Malësia”, z. Shaqir Gjokaj, i cili shprehu respektin në emrin personal por edhe në emrin e shoqatës “Malësia” për autoren, znj. Age Ivezaj. Duke përmendur titullinn e romanit “Kush na mallkoi?!”, z. Gjokaj u shpreh se “ka shekuj që ne kemi mallkuar veten tonë dhe me keqardhje them se nuk kemi ditur të ecim përpara sëbashku po shpesh jemi përçarë”. Ai e mbylli fjalën e tij duke shprehur mbështetjen për autoren Ivezaj jo vetëm për këtë botim por edhe per veprat e saj në të ardhmen.

Kryetari i Fondit Humanitar “Trieshi”, z. Kolë Cacaj e përshëndeti këtë përurim duke thëne se është kënaqësi që zonja Ivezaj i shtohet shkrimtarëve që shkruajnë për Malësinë dhe se duke ardhur nga një familje intelektuale malësore, zonja Ivezaj vetëm sa e ka nisur rrugëtimin e saj në fushë të krijimtarisë letrare.

Pas përshëndetjeve të rastit, z. Velaj ftoi panelistët e këtij përurimi që të jepnin përshtypjet e tyre për romanin “Kush na mallkoi?!” të autores Age Ivezaj.

Studiuesi dhe shkrimtari dr. Bexhet Asani, pasi përgezoi qëllimin fisnik të të bërit bashkë të shoqatave për një përuruim libri, ai u propozoi atyre që të bëhen bashkë sërish e të bëjnë të mundur që ky libër, të bëhet nje film që i dedikohet malësorëve e Malësisë sepse e ka një bazë të shëndoshë për atë qëllim. Ai iu la të pranishmëve një porosi: “Mos e çoni dëm këtë vepër!” Z. Asani lexoi para auditorit recensionin e titulluar “Saga e mërgimtarëve shqiptarë në një roman”, ku kishte analizuar romanin ne planin formal e përmbajtësor, duke u përqëndruar më së shumti në temën e mërgimit.

Shkrimtari nga Malësia, z. Fran Camaj foli fillimisht si ish-mësues i znj. Ivezaj, duke e kujtuar atë si një vajzë të zgjuar dhe të përkushtuar dhe u shpreh se mbante mend edhe bankën ku ajo rrinte zakonisht. Sa i takon romanit, z. Camaj u shpreh se: “Kush na mallkoi?!” është një roman social me titull mjaft intrigues që të nxit ta lexosh dhe ndahet ne disa kapituj (…) Autorja trajton në këtë roman dy tema sa historike aq edhe aktuale në të gjithë truallin shqiptar: mërgimi nga trojet etnike si dhe pozita e femrës shqiptare, në këtë rast asaj malësore.”

Studiuesja e letërsisë, znj. Arjeta Ferlushkaj Kotrri u shpreh se: “Në roman dallohen tre linja kryesore përmes të cilave autorja dëshiron të përcjellë mesazhet e saja: 1. Brenga vetjake, largimi i saj nga Malësia për në SHBA. 2. Lartësimi i figurës së gruas malësore, e cila në çdo rol të saj del një heroinë e vërtetë. 3. Emancipimi i shoqërisë në Malësi: të ecet përpara por duke ruajtur vlerat e traditës. Kemi të bëjmë me letërsi qëllimore sepse primare për autoren është përcjellja e mesazhit tek lexuesi dhe jo teksti në vetvete.”

Shkrimtari Mëhill Velaj ne recensionin e tij të titulluar “Reflektim për romanin “Kush na mallkoi?!” të Age Ivezaj” u shpreh se tema e emigracionit është e vjetër tek shqiptarët dhe shoqërohet me një fat tragjik, sidomos tek shqiptarët e Malësisë. Më pas, z. Velaj foli rreth narracionit dhe personazheve të romanit duke i mëshuar faktit historik dhe impaktit tek ditët e sotme.

Mbas përfundimit të fjalës së panelistëve, fjalën e rastit e mori autorja Age Ivezaj, e cila falendëroi të gjithë të pranishmit për prezencën e tyre, organizatorët që morën përsipër përurimin e romanit të saj të parë si dhe shkrimtarë e studiues që dhanë opinionet e tyre për romanin “Kush na mallkoi?!”. Zonja Ivezaj u shpreh se ndihej e privilegjuar që po nderohej krijimtaria e saj letrare në të cilën trajtohet një temë që vërtet ka shumë dhimbje por ishte pikërisht dëshira e saj që të pasqyronte atë realitet ashtu siç ishte. Autorja rezervoi për në fund një falenderim të ngrohtë për familjen e saj, për gjithë mbështetjen që ka marrë prej tyre në çdo hap të sajin.

E përshëndetën aktivitetin edhe vëllai i znj. Ivezaj, z. Gjon Gjokaj si dhe famulltari i Kishës Katolike “Zoja e Shkodrës”, Dom Pjetër Popaj.

Aktiviteti u mbyll nga z. Mehill Velaj dhe të gjithë pjesëmarrësit patën mundësi të merrnin kopje të romanit me nënshkrimin e autores Age Ivezaj. Familja Ivezaj shtroi një cocktail për të gjithë të pranishmit.