Behar Gjoka/

Pjesë e vlertë e krijimtarisë letrare, të gjerë dhe përplot larmi të Martin Camajt është edhe dramaturgjia, madje ajo shënon edhe njërën prej shenjave letrare më impresionuese, gati e harruar prej historiografisë së shqipes në të gjithë hapësirat e ligjërimit të saj. Nga lëmi i dramatikës, interesante në mesazhe dhe imazhe, në figura dhe shprehësi letrare, në replika dhe meditime, të shkruar prej tij trashëgohen vetëm dy tekste letrare, përkatësisht dramat Lojë mbasdreke dhe Kandilja e argjandit, ku edhe prekim aftësitë shkrimore në këtë gjini, në strukturim, dialog dhe veprim të personazheve, mbase këto shenjojnë edhe një tip drame kualitative dhe të ndryhsme, jo fort të shpeshtë në letrat shqipe. Këto dy vepra dramatike, në thelbin e vetë sendërtues të dialogut dhe veprimit, skenave dhe imazhit që përcjellin, personazheve dhe skenave, përmbushin dhe shpërfaqin edhe një aspekt të rëndësishëm të korpusit letrar të shkrimtarit, tashmë ato dy vepra të mirëfillta dramtike, do të duhen vështruar dhe shqyrtuar në të gjithë shpërfaqjen e vetë të frymës, mesazheve, teknikës shkrimore dhe të shprehësisë lëtrare, skicimit dhe plazmimit të pëersonazheve, për të prekur vlerat e pranishme, si dhe për t’i vendosur ato më kontekstin e veprës së gjerë letrare të autorit, por edhe të dramatikës së shqipes, përgjithësisht, veçmas të asaj bashkëkohore. Vlerësimi i kësaj ane artistike të Camajt, pothuajse të munguar dhe të heshtur nëpër trajtimet studimore të shqipes dhe më gjerë se sa kaq, por të prekshme dhe me shenja të dukshme në kuptimin letrar në këto dy tekste, luan rol parësor për të fokusuar në të gjitha planet e përfaqësimit autorin, si dhe për të përforcuar idenë se letrat shqipe në lëmin e dramaturgjisë nuk janë krejt të zbehta, siç edhe vijon të kundrohen dhe interpretohen, pa u thelluar në të gjitha vatrat nga ana e historiografisë së shqipes, duke vijuar lënien jashtë shqyrtimit dhe vlerësimit të krijimtarisë dramatike të Kasëm Trebeshinës, Anton Pashkut, Teki Dervishit etj. , çka e bën veprën e Martin Camajt edhe në fushën dramtike më shumë se sa një ishull i pa zbuluar.

ANKTHI I TMERRIT PAFUND

Drama e parë e autorit, e titulluar Lojë mbasdreke, mbase më e fuqishmja në kuptimin letrar, si skena dhe kolizion dramatik, si figurim dhe plasim i protagonistëve, hapet me një vdekje të radhës. Një ndarje nga jeta, siç ngjet rëndomë në jetën tonë, e dikujt që bëhet shkak dhe shkas për të ndezur fitilat e gjakmarrjes dhe hakmarrjes, e tmerrit të pafund dhe shkatërrimtar, që i ka rropusur supet dhe fatin e shqiptarëve. I ndjeri, ai që ka ikur tek të shumtit, gjithnjë si parathënie tekstuale dhe ndërtekstuale, në formën e amanetit tronditës e kishte lënë me fjalë, që në drekën e përcjelljes së tij të shtrohej gosti me mish dhe raki. Një shaka apo lojë e hollë. Një lajmtim tronditës i asaj që pritet të ngjasë. Në ato anë as ishte parë, e as i shte dëgjuar ky reng dhe mallkim i frikshëm. Fjala, fjalë, e fjala bren eshtra. Fjalën e amanetit s’e tret as dheu, dhe prandaj ky kob e makth i papamë përmbushet me pikë e me presje, pa asnjë mëdyshje. Fill e mbas drekës së hatashme, ku derdhet rakia me shtamba e hahet mishi me duar, ndodhi përplasja e zezë, përplasja vdektare, mes të ftuarve të asaj mordje përtallëse. Pas replikave të ashpra, të vrazhda deri në mahi, të hidhura më zi se vdekja, të pranishmit vrapojnë për tek armët, siç ngjet zakonisht në trojet tona, në jug e veri. Hataja e zezë e krismave, pa një e pa dy, në dekik fshiu, sikur të mos kishin qenë, nga faqja e dheut plot njëzet e katër burra. Gjama, ma e zeza e shoqeve të para dhe dëgjuara këtyre anëve, që i kapërcen natyrshëm kufijtë e normales. Gjama, ky tmerr që ka vu në rrezik jetën dhe vetë ekzistëncën e fisit arbënor, tashma e mbulojë më gjak krejt oborrin dhe tanë malësinë, duke ravizuar gjurmët e tmerrit dhe të frigës ndër sy dhe ashtet e malësorëve të paepun, në mote dhe shekuj. Qysh prej asaj kohe, të largët dhe të frikshme, të pakohë dhe pa grimën e dritës, atyre anëve, por edhe tjetërkund në atdhe, ka vijuar pa e prishur terezinë e vetë makthi pesëdhjetëvjeçar i vrasjeve makabër, i cili ka patur në thelb hakmarrjen e asaj ndërkohje të zezë dhe të frikshme. Thirrja e gjakut, një thirrje trondtiëse dhe ndjellakob, e gjakut të derdhur në kaq mote, e gjakut që ka lidhjur dhe përçarë gjithë botën, gjakun e të parëve dhe të mbramëve të njerëzisë, të shuar dhe fshirë nga faqja e dheut, aq përdhunisht aty në atë drekë zezonë, ndez sherrin dhe zemëratën e gjenisë së rritur, nëpër vite dhe shekuj, madje duke e çuar njeriun deri na cakun e mbijetesës, nën ethet përvëluese të përgjakjes së zakontë që ka ngjarë dhe po ngjet ende në këto troje, të vrarë dhe plaguar pa mëshirë.

LOJA ME JETËN

Në cakun e tmerrit dhe territ të syve të shpritit dhe mendjes, të fikjes së shpresës dhe besimit se edhe mund të dilet prej kasapëhanes, kur janë hedhur pesëdhjetë vitet mbas krahëve, duket si shaka dhe mahi, madj më tepër si një lodërtim i pavend, bashkë me ndodhinë e tmerrshme, ku shuhet jeta njezet e katër vetave, të përfshirë qysh më përpara në përvëlimën e gjakut, në skenë futet lojë e trefishtë:

A – Loja e të vetmit dëshmitar, mbase edhe shkaktarit kryesor të tragjedisë së hidhur, të asaj ngjarje tronditëse dhe tepër të largët, e Zekës, burrit të pathyshëm që mori shumë plagë, por edhe që vrau aq sa deshti, i cili është edhe heroi qëndror i dramës së parë të autorit. Ai, burrë i frikshëm dhe dredharak, pasi ka heshtur nëpër kaq e kaq mote, mbase ka heshtur duke folur me vete në jermi të plotë dhe krejt të hatshme, pasi i ka zhdredhuar të vërtetës së hidhur dhe ndëshkimit të merituar, mbi fillimin e tmerrit dhe të zezonës, më tepër për lojë ose shaka, si për t’u përrallë ai burrë i pathyeshëm, trim dhe dinak, zë e ia zbulon petët lakrorit, krejt pa vetëdije dhe me një krenari naive. E vërteta e njëmendtë, e largët dhe e tmerrshme, frikëndjellëse dhe rrezbitëse, e mbushur me ankth dhe lebeti, me shpresën dhe besimin e kotë se do të shuhej zhurma e saj, por ajo del në shesh, pikërisht në ditën për diell, madje në mënyrën më të lehtë të mundshme.

B – Ideuesi dhe realizuesi i lojës së mbrapshtë, që ia rrënon shpirtin heroit kryesor, por edhe personazheve të tjerë të dramës dhe të ndodhisë, është avokati më i ri, që nëpërmjet kësaj ndodhie të çuditshme dhe shkatërrimtare, pra zbardhjes së saj, dëshiron të mbrojë doktoranturën në drejtësi. Ai, si askush tjetër, në fakt i hyn lojës me ndershmëri dhe përkushtim, pa asnjë paramendim dhe prapamendim të keq, vetëmsa të zbulojë të vërtetën e kaq shumë viteve të lëna mbas krahësh, të fsheur me mjeshtëri, të vërtetën e tmerrshme që fshiu nga faqja e dheut për një minut njëzet e katër njerëz. Në këto raste dihet fillimi, mbase më saktë tmerri i fillimit, por se si mbaron ngjarja apo gjama do të qe më mirë të emërtohej, me të gjitha përmasat dhe rezultatet, ngjyrat dhe shprehësinë mbetet engimë dhe pezull, gjatë gjithë veprimit dramatik të kësaj pjese. Pikërisht, mbarimi ose fundi i heroit qëndror, në këtë formë e jo ndryshe, i mvesh dramës nota të theksuara tragjike, herë-herë të ngjyresave të mëdyshjes dhe tmerrit makbethian, sidomos kjo ndjesi bëhet e prekshme prej fundit të papritur dhe tejet rrezbitës.

C – Pjesë e kësaj loje, vrastare dhe verifikuese, të butë dhe rrënuese, me dëshirë dhe vetëshkatërruese, bëhet edhe gjyqtari, mjeku dhe kasapi, tre prej personazheve të rëndësishëm dhe kyç në zjhvillimin e ngjarjeve dhe të ecjes përpara të veprimit dhe situatave dramatike. Ndryshe nga avokati, që po luan realisht lojë, madje prej saj ai po dle edhe më i fituemi, sepse tashmë ia ka falur gjakun e gjyshit të vetë, ndërsa tre personazhet e tjerë, që bartin edhe shenjat e dikurshme të ndodhisë makabër, e kanë marrë kaq seriozisht sa jo vetëm se duan të bajnë detyrën, por më tepër se duan që t’i tregojnë vendin njëherë e përgjithmonë Zekës, kaposhit të malësisë, trimit të përmendun në ato anë edhe në këngë, i cili nuk e ka ulun kryet kurraj dhe në asnjë rrethanë. Seroiziteti i këtyre të fundit, real dhe i përjetuar me të vërtetë, një dëshirë e çmendur, në shumicën e sekuencave të dramës, të pjesëve dhe pamjeve të renditura në atë mënyrë shpalimi të njëtrajtshme, si dhe të materies tekstologjike dhe të sekuencave dramatike, aq të pasur në ngjyresa ligjërimore dhe frazeologji, ku edhe shpërfaqen dhe portretizohen realisht karakteret më kryesorë të kësaj drame, nga më tronditëset në letrat shqipe bashkëkohore. Mbase loja e tyre, një lojë absurde gjithsesi, e marrë pikërisht me atë lloji serioziteti dhe detyrimi, me atë lloj vlerësimi dhe përjetimi, jo si lojë dhe shaka, po si një veprim real dhe i mirëmenduar, bëhet shkaku i vetëm, mbase gjasa e pashmnagshme, për ta dërrmuar dhe zbuluar në të gjitha dritëhijet protagonistin e veprës, e për pasojë edhe personazhet e tjerë të dramsë, të cilët janë funksion dhe variabël i personazhit qëndror, madje duke i dhënë dramës kështu edhe një ngjyrim të pastër surreal, që ka mundësuar shpërfaqjen e një realitetit letrar të mëvetësishëm dhe të dallueshëm nga ajo çfarë kemi parë të paraqitet, përgjithësisht në artin e shërbesës jashtëletrare, që në fakt e vonon përfshirjen dhe pikëprputhjen e letrave shqipe, sa më shpejt që të jetë e mundur, në shtjellat letrare bashkëkohore, sepse aty e ka vendin. Prania e këtyre formave të lojës, natyrisht të lojës dramatike dhe komike, tragjike dhe heroike, natyrisht të një heroike të marrë, e shpërndërron kështu veprimin dramatik, sekuencat dhe replikat e shëkmbyera ndërmjet personazheve, kryesorë dhe episodikë, madje në një gjendje të beftë dhe marramandëse, aq sa realiteti konkret tjetërsohet në një situatë impresionuese, e cila të zgjon imazhe të paimagjinueshme.

PARATHËNIA AUTORIALE E RRËSHKATËS

Në krye të dramës së parë të shkrimtarit, mbase do t’i qëndronte për shtati më mirë titullimi i saj si dramë e gjakmarrjes, nëse mund të emërtohet kështu po të nisesh kryesisht nga motivi dhe ndodhia kryesore dramatike, e cila shpërfq gjamnë që shkatërron qenien njerëzore gjer në pakohësi, pikërisht këtu qëndron edhe një tekst autorial, i cili bashkëshoqëron dhe shpërfaq edhe tekstin dramatik, madje si një situatë e tjetërfarshme, krahasuar me dramtikën e shërbesës së socrealizmit, e cila rrezatonte linjën bardhë e zi, ndonëse edhe këtë ngjyrim, me tëpër e ndeshim pa përdorur vijën e pasur spektrale të këtij ngjyrimi kontrastues. Vlerat e dukshme dhe thelbësore, si art dhe shprehësi letrare, të këtij teksti, nga më tronditësit në dramtikën e shqipes bashkëkohore, që realisht kryen edhe funksionin e një parateksti brenda tekstit dramtik, lidhen ngushtas dhe qëllimisht, së paku me dy aspekte:

Së pari: Me ritregimin e fabulës së veprës, me një formë sa më të shkurtër dhe të thjeshtëzuar, si për të tërhequr vëmendjen e lexuesit apo të spektatorit të teatrit mbi nodhitë e frikshme dhe rezonuese edhe sot e gjithë ditën në jetën shqiptare, madje në hollësi dhe detaje të plota, në një distancë të tillë të barazlarguar nga koha reale e ngjarjes, dhe të vetëmjaftueshme, që kryen funksinon e një parateksti letrar shpëgues, të tekstit kryesor të dramës.

Së dyti: Zbulesa e autorit, një shpërfaqje e beftë dhe e domosdoshme, po të nisesh nga fakti që ai ka mëtuar që me çdo kusht dhe me çdo çmim do të duhet të rrisë ndikesnë mbi faktorët që kanë diçka ne dorë për të ndikuar sadopak mbi realitetit e frikshëm që ka krijuar gjakmarrja në mjediset tonma, çka në fakt nuk ngjet shpesh në gjininë dramatike, sepse vetë situata dhe dialogimi, veprimet dhe replikat e nxehta të personazheve, gati e pamundësojnë këtë shans dhe mundësi, ku ky artikulim zbulues dhe artikulues të shkrimtarit, na vjen si një prani e shpallur dhe e domosdoshme për të sqaruar ngjarjet e dramës, si dhe për të përndritur vetjet e saj, pra personazhet e dramës. Parathënia e konceptuar kështu, madje mjeshtërisht nga autorit, në një situatë të pastër parateksti, që edhe paralajmëron dhe skicon pamjet që do të shpërfaqen në tekstion dramtik, si për të sqaruar kryesisht dhe enkas rrjedhën e ngajrjeve, madje në të dyja kohët, si kur ndodh vrasja e hatashme, në atë drekë mortore dhe tromnditëse, edhe tani kur po rrëmohet për t’u mësuar e vërteta e saj, e vërteta lakuriqe dhe pa shansin për ta mbuluar diellin me shoshë, siç shprehet shumë qartë populli, mbase edhe të personazheve qëndrorë dhe episodikë, si tipare dhe veti përgjithësuese, si përfaqësim dhe karaktere të spikatura, të mjedisit dhe të kohës reale, kur edhe kanë ngjarë tmerret e frikshme, shërben në këtë rast edhe si element i mirëfilltë ritregonjës i ndodhisë dramatike, mbase fabulor i veprimit dramtik, e cila do të shpërfaqet nëpër pjesët dhe pamjet e dramës, përmes dialogut dhe veprimeve të figurave të pranishme, qëndrore dhe dytësore të kësaj drame, moderne në thelbin e vet sendërtues.

STRUKTURA KOMPOZICIONALE E DRAMËS

Ndarja e dramës, së gjakut dhe gjakmarrjes, në pjesë më të vogla përbërëse, saktësisht në dy të këtilla, mjaft të mëdha dhe funksionale, në shpërfaqjen tërësore është realizaura sipas parimit klasik, duke përfshirë në të prologun dhe epilogun, pra hapjen dhe mbylljen e dramës, që kanë peshë dhe rol parësor për ta sendërtuar atë poltësisht në këtë pamje dhe nivel realizimi, si dhe me ndarjen në pjesë kryesore të veprës. Prologu i dramës, si një pasqyrë parake e materies letrare të dramës, mjaft i ngjeshur si skenë dhe sekuenca dialogimi, paraqet qartësisht një mjedis familjar, ku dy protagonistët, pra burri dhe gruaja, kryesorë të veprës zbulojnë ankthin e ngjarjes së përpara pesëdhjetë viteve. Zeka dhe Bjeshka, dy bashkëshortët e çuditshëm dhe të lumtur sa nuk rrëfehet, dy dëshmitarët real dhe hipotetik të asaj gjama, dy njerëzit kyç dhe mbulues të ndodhisë së tmerrshme, natyrisht me bisedimin hidh e prit ndërmjet tyre, por të shoqëruar edhe më ngjyresa ligjërimi, të dyzuar dhe të dyfishtë, të fshehjes së të vërtetës së dikurshme, por edhe të tanishme, në kuptimin e prekjes së saj, pikërisht në plagën ku edhe dhemb më shumë, si padashje në llafogjemat e tyre, ata ia heqin petët lakrorit të përgjakur, asaj drekës së hidhur dhe tronditëse ku humbën jetën njëzet e katër vetë, dhe ku mori dhjetëra plagë edhe Zeka, heroi qëndror i dramës. Pjesa e parë, e cila bart edhe peshën kryesore të veprimit dramtik, si dhe më e gjata e dramës, zë fill me dukën (pamjen) e parë të veprës, e cila sendërton dhe shpqrfaq pikën e lidhjes, që realisht përkon me shfaqjen e Gjormit, një personazh simpatik dhe imagjinar, që bart më së shumit idealin dhe qëllimësinë e autorit, në shpresën dhe besimin e gjetjes së të vërtetës, më dëshirën e mirë për t’i prekur dhe zbardhur ndodhtië e hershme, të cilit në atë drekë të hatshme, të mbytyr në gjak dhe raki, të mortit të shakaxhiut të malësisë, i kanë vrarë gjyshin, pra një ta afërmë. Ai, tashmë është bërë burr dhe avokat i ri, dhe nëpërmejt asaj ndodhie dëshiron të mbrojë titullin e doktorit ne drejtësi, pra si një njeri që ka pësuar ndryshime dhe përmbysje të prekshme, madje të jashtëzakonshme në raport me krahinën dhe mantalitetin e saj. Në dukën tjetër ose tek pamja në vazhdim, rishtas vijon paraqitja më e thelluar e kolizionit dramatik, pra e përplasjes së mendësisë së trajtimit të asaj ndodhisë së hershme, të ndodhisë që mban peng dhe të shqetësuar edhe këtë kohë, edhe këta pasardhës, e cila shakton njëzet e katër të vdekur, që shpërfaqet e plotë dhe me ngjyresa të papritura në dialogun midis Gjormit dhe Bjeshkës, gruas së Zekës. Këto episode, veçmas të tjerave, të dy pamjeve të para të dramës, si me thënë ma qartë edhe parapërgadisin ardhjen e heroit kryesor të dramës, Zekës, në dukën e tretë, heroit më të shumëfishtë dhe më të plotë të veprës, i cili bart dhe na e shpalos edhe psikologjinë, mentalitetin dhe gjurmët e së kaluarës, si një plagë e pambyllur ende, por njëherit dhe përngjitasi me të, edhe të mosnënshtrimit si burrë dhe njeri, pra të mos ndryshimit në kushtet e reja, që vevetiu do të duhej të përçonin tek ai lëvizje natyrale. Tek ky fragment, zezona e hidhur dhe tmerri i parrëfyer, pra ndodhia e largët si kohë reale, nis që të afrohet dhe të ndikojë ngjarjet e dramës me shpejtësi rrufeje. Replikat ndërmjet Bjeshkës dhe Zekës, dy personazhet qëndrore të veprës, këtu, pra sidomos në këtë dukë e japin qartësisht shqetësimin për shfaqjen e kësaj ndodhie. Duka e radhës, kuèptohet pamje tjetër e dramës, shënon një rritje të gradacionit dramatik dhe shprehës, të veprimit dhe shprehësisë letrare, në fromatimin dhe shpërfaqjen e kolizionit dramatik. Zeka dhe Mjeku, ky i fundit një personazh tjetër i veprës, madje nga më interesantit e dramës, shkëmbejnë midis tyre fjalë me dy kuptime dhe nënkuptime, shkëmbejnë replika të nxehta midis tyre, si për të njoftuar se ndërgjegjja e secilit prej këtyre personazheve vlon dhe zatetet në pabesim të shoshoqshëm. Në këtë dukë, nga më interesantet e dramës Lojë mbasdreke, konturohet mjaft qartë edhe atmosfera e vendit, dokeve dhe tipareve që gdhendin deri në skalitje ato në figurimin e personazheve dhe të gjitha mjedisit përqark, ku edhe luhen ngjarjet. Pikërisht, në këtë sekuencë dramatike, me ngjyra dhe tone tragjike, këtu na zbulohet edhe një idil familjar i papritur, megjithatë i rrezikuar prej hijeve të ndodhisë së dikurshme, që tashmë pret të rindizet rishtas. Në veprimin dramatik të këtij teksti, futen edhe dy personazhe të tjerë, gjyqtari dhe kasapi, dy figura me peshë specifike të ndjeshme në këtë dramë, ku i pari, pra gjyqtari që përfaqëson ligjin dhe shtetin, drejtësinë dhe format e saj, ka peshën dhe rolin e protagonistit në të dy pjesët e dramës. Episodet e pjesës së parë të dramës, një pjesë që në fakt zbulon ankthin dhe tmerrin e protagonistëve, pra një gjendje aspak e këndshme dhe normale, shpalosin karaketeret në të gjithë diagramën e vetë, por edhe në funksion të ngjarjes së hershme, të asaj ndodhie tmerri dhe makabriteti, tashmë të rimarrë për të riformuluar artistikisht vetë ngjarjen, veprimet dhe dialogun, protagonistët dhe pasardhësit e tyre, mbase vetë veprën letrare, më situatën e replikave dhe të veprimit dramtik, tanimë si dy prej elementëve thelbësor dhe më kryesor të plazmimit të personazheve në një vepër të mirëfilltë dramatike. Në pjesën e dytë të dramës, ku edhe merr udhë zgjidhja e konfliktit qëndror dramatik, pikërisht në dukën e parë të saj, aty ku zë dhe zbulohen gjurmët e para të shkokëlilmit të vetëdijes së personazheve, në kuptimin letrar dhe të kolizionit dramatik, rrjedha e ngjarjeve merr një kthesë të papritur dhe krejt të tendosur, në dhënie e ngjarjeve dhe në skicimin e personazheve. Prania e lojës, natyrisht e lojës së ndërfutur në tekst, e lojës dramatike dhe komike, pra e shakasë së hollë, e shkasë ploteë mençuri dhe dije, e shpërndërron veprimin dhe sekuencat e veprës në ngjyrime tragjikomike, madje të një tragjikomizmi rrënqethës në shumciën e dukjes së vet. Pra, tani e mbrapa, skenat dhe dukjet, dëshmojnë se kemi një vepër dramatike ku përzihen dhe gërshetohen ngjyresat dramatike me tonet e pastra komike. Në dukën e dytë të kësaj pjese shpërfaqen edhe dy elementë kryesorë, që i japin ndodhisë së veprës një rrjedhë të ndryshme, madje krejt të tjetërsojshme. Nga njëra anë gjyqi i merituar për Zekën, dëshmitarin e hershëm dhe të vetmin e atyre të shituarve, që ka shpëtuar nga kasaphana e askohshme, tanimë është shndërruar në një lojë, çmendurake dhe frikësjellëse, e në këtë çast çdo fije e ngjarjes, makar òdo fjalë e ligjëruar, aq shkujdeshëm dhe në ekstazën e tjetërsimit, ndihmon për ta shpërfaqur qartë e më qartë fajninë e dorasit, fajin e kryer me guzim dhe vetëdije, por ta pazbuluar ende të këtij burri të paepur. Në anën tjetër, një situatë e beftë që çapon hapat e të parit, e shpaluar në një linjë paralele, gjitnjë në pritje të lojës që do të shkaktonte të qeshura, ndodh zbulesa e konfliktit në të gjithë përmasën e vetë, na përmasën e krimit të hidhur dhe harrimit prej kohës së gjatë, por edhe hapja e fundit të barkut, pra zbulimi i të vërtetës në shesh të burrave, tashmë të secilit personazh të dramës. Në këtë hallakamë tmerri dhe ankthi të (pa)merituar, për të qarë e për të qeshur, madje për të provuar dhe shijuar gjendje tmerri dhe frike, për të pritur më kot që të shfaqet vrasja e ndërgjegjes, natyrisht vrasja e ndërgjegjes së vrarë qysh asaj dite të drekës së mishit dhe rakisë, të drekës mortore, të drekës së shtruar në nderimi të një shakaxhi të tmerrshëm, që edhe në atë botë sundonte dhe mbante peng të gjallët, dëshmitarë të ndoshisë, por edhe pasaqrdhësit e rritur me tonin dhe ngjyresat e asaj dreke të parrëfyeshme, me tonalitet të dukshëm dhe funksional të ndërthurjes së komizmit me tragjizmin, lojës me seriozitetin, shakasë dhe sarkazmës therëse, zbulohet loja e artit për të skicuar artistikisht realitetin letrar, e artit dramtik, të nje sinkretike tragjikomike, më së shumti, në një tekst të ngjyrosur herë-herë me tone të një frazeologjie mençurake, që të ndërmend alegorinë dhe shëmbëllimet orale që aspiron dhe realizon ajo në komunikimet e përditshme. Ky episod, mjaft tronditës dhe domethënës, natyrisht njëra nga dukjet (pamjet), më të gjata të veprës, mbase edhe me peshën më të madhe në pikëpamje të zbulimit dhe zgjidhjes së kolizionit të veprës, të veprimi dhe situatave të larmishme dramatike, sendërgjon kështu edhe pikën kulminante, çastin më domethënës të këtij teksti, pra gjetjen e të vërtetës së tmerrit të provuar fill pas asaj dreke makabër, drekë të mbrapshtë, të mbushur me zi, mish dhe raki, por edhe me një tmerr të paparë, por që e tejkalojë atë kohë, dhe realisht u shtri dhe zgjatua si veprim dhe frymë edhe në kohërat e mëvonshme, të këndej kohës së mungesë së harrimit të mterrit të përjetuar. Në këtë dukë (pamje) të përveçme, madje nga më të ngjeshurat dhe të fuqishmet nga ana letrare, madje edhe në pikëpamje skenike, ndodhin njëra pas tjetrës shumë gjana të hidhura dhe të tmerrshme, ku mjeku më tepër shpifet (sajohet për të marrë hak), si dëshmitar i gjamës së Përronit, shpifet enkas më tepër për të marrë hakun e të atit, që kishte qenë vra në atë ditë të fundme, ndërsa Gjormi, një njeri që pati humbur gjyshin në atë ditë të zezë, në mënyrë të paimagjinueshme dhe ideale, merr në mbrotje Zekën, burrin trim dhe dinak, mbase burrin luan dhe dhelpër, njëherit, të pamposhtur nga asnjë rrethanë dhe bëmë që lidhet më gjakmarrjen, gjithnjë sipas njerëzve të fshatit shkaktari kryesor dhe fajtori i kaspëhanës së asaj mbasdreke, e cila nisi thjesht si lojë dhe shpëjt rrëshqiti në tragjedi të papame, por e vështron dhe e mbron si hije dhe fantazmë. Pikërisht në këtë episod, ekstrem dhe fundor, ku luhet jeta me vdekjen, komedia dhe tragjedia, gazi me vajin, fiket edhe jeta e Zekës, shajnisë kryesore të asaj ngjarje të tmerrshme, burrit të paepur dhe mister, madje fiket befasisht dhe pa dhunë, siç askush nuk e priste që ndodhte kështu. Prandaj, konflikti dramatik aq i rënduar, merr udhën e zgjidhjes krejt papritur, por zgjidhet fundekrye në mënyrë arstistike. Në dukën e fundit të pjesës së dytë të dramës, tashmë skena sundohet vetëm e vetëm nga gjyqtari, që e ka fshirë historinë e mëparshme dhe ka hyrë në hullinë e jetës normale, të gjyqeve të zakonshme dhe krejt të rëndomta. Epilogu, në mënyrën më të dhunshme, si fillim i mbarimit të tmerrit, mbase të tmerrit të merituar, shpalos fundin e Zekës, protagonistit të dramës.

MIDIS KANUNIT DHE LIGJIT

Drama Lojë mbasdreke, mbase teksti më i fuqishëm dramatik që trashëgojmë prej Camajt, jo vetëm për shkak të kolizionit të thekur dramatik, por më tepër për arsye të parashtrimeve të qëmtuara të veprimit dhe dialogut të gjetur dhe ironik në një masë të konsiderueshme, vendos në qendër të vetë një konflikt paradoksal, një përplasje mjaft të hershme, por që megjithatë rrezaton edhe sot e gjithë ditën, por në skenë më shumë shpërfqqen hijezime të prekshme të natyrës vrastare të gjakmarrjes, edhe në këtë shekullin e ri. Thelbi i konfliktit dramatik të kësaj drame me nuanca të dukshme tragjike dhe komike, pra më tepër të një tekstit tragjikomik të pastër, lidhet me përjetimin e përplasjes:

– Si një ndodhi tipike e rrathëve të çemendura të kanunit, madje edhe e njëfarë pamundësie për ta shmangur këtë lloji ndeshje dhe shpagimi, që buron më shumë prej vetë genit të banorëve të atyre anëve, natyrisht me rrezatime të thekura universale, e cila ka ndodhur këtu e pesëdhjetë vite më përpara, e tashmë në kushtet e ligjit, e ligjëshmërisë së çdo sistemi, është tepër e vështirë që të zgjidhet me ato mjete dhe forma që burojnë prej kanunit, por gjithashtu është jo pak e vështirë për të marrë një përgjigje të drejtë dhe humane qoftë edhe prej ligjit, sado demokratik.

– Si një element i frikshëm dhe plot llahtar, siç dhe përjetohet gjakmarrje dhe ankthi i kanunit, që tashmë edhe merret për gjykim në një kohë tjetër, madje edhe kur ka rënë sistemi i zgjidhjes së përplasjeve të gjakut me anë të kanunit, të rregullave fikse dhe juridike, porse të tejkaluara në kushtet dhe rrethanat e funksionimit të shtetit dhe të ligjëshmërisë, në një kontekst të ri dhe të tjetërsojshëm, kur funksionojnë ligjet dhe shtetit, ndonëse për kohën shkrimore, si dhe për realitetin letrar që projekton autori është diktatura që sundon mbi gjithçka, por njerëzit, personazhet e veprës e bartin dhe e shpalosin me forcë edhe mentalitetin kanunor, mbase si një vel dhe tis i pashqitshëm kaq lehtësisht nga qenia dhe ndërgjegjja njerëzore. Në këtë përplasje (ndeshtrashë), të pashoqe dhe mjaft të vështirë për t ‘u drejtpeshuar dhe zgjidhur, autori me finesë dhe mjeshtri, me art dhe shprehësi, ka ndërfutur në veprim lojën, lojën e pastër dramatike por edhe me nuanca komizmi të thekur, që shpesh sendrtohet dhe anon nga paradoksi dhe rolit parësor të alogjikes, as gjyq siç e kërkon rregulli ligjor dhe çdo lloji shteti, e as kuvend sipas ligjeve të kanunit të hershëm, një mënyrë kjo e papritur dhe e habitshme, megjithatë e pagjasshme në hapësirat ku edhe sundon ligji dhe shteti, por e pashmangshme në mjedisin ku edhe luhen ngjarjet. Loja, kjo gjetje letrare dhe dramatike autoriale, loja e mrekullishme artistike dhe dramatike, e Camajt, kryen dy fonksione:

– Edhe të realitetit konkret dhe jetësor, përjetues të gjamës, mbase të ndodhive të përsëritshme në ato anë, por edhe në një hapësirë më të madhe se sa kaq, natyrisht e shoqëruar mjeshtërisht edhe me një përthyerje të dyzuar të kanunit, të mendësisë së mbijetesës shpirtërore të ligjit të moçëm të shqiptarëve, të përhapur në të gjithë trojet, në mungesë të shtetit, por përngjiturazi me të edhe të ligjit shtetëror, që e shmang dhe e bën të panevojshëm veprimin e të drejtës zakonore, pra të kanunit, qa shumë të përfolur dhe të keqkuptuar.

– Edhe të sugjerimit të një realiteti letrar simbolik, pra më tepër imagjinar, të projektuar dhe sendërtuar nga autori pikërisht kështu, ku realja dhe irealja, frymorja dhe e prekshmja, konkretja dhe historikja, ndërthuren ndërmjetshëm kaq fuqishëm, sa për të realizuar një tekst letrar surreal dhe tepër terheqës. Prania e shenjave konkrete dhe simbolike, imagjinare dhe ireale, jetësore dhe letrare, madje më shumë në një gërshetim të ndërlikuar, të ndërlidhur ndërmjetshëm, i jep dramës së parë të autorit një gjurmë dhe shenjë të prekshme surrealizmi të mirëfilltë, ku gjallojnë dhe frymojnë figura surreale, jetësore dhe fantastike, që e përjashton krejt natyrshëm njëngjyrësinë konkrete.

DRAMATURGJIA E LOJËS MODERNE

Substanca dramatike e shtrirë në dy pjesë kryesore të veprimit dramatik, të këtij teksti dramatik dhe më gjasë më tepër tragjik, dhe në disa pamje (dukë), ku edhe zbulohen dhe portretizohen personazhet kryesorë dhe dytësorë, po ashtu e hapur me një prolog rifromulues të qëndrimit të autorit, si dhe e mbyllur me një epilog me natyrë ritreguese e nodhive të dramës, sendërton një vepër dramaturgjike klasike, në strukturë dhe kompozicion, më të dukshme në rrafshet sipërfaqësore. Porse, po aty dhe diku thellë veprës, më në brendësi të sekuencave dramtike dhe tragjike, e nganjëherë edhe komike, të veprimeve dhe replikave, të unitetit të tekstit letrar, farfuritet dhe shpalohet edhe modernia, madje në kuptimin e parë të kësaj fjale:

– Në dramatikën e veprimit, që mundëson dhe ndikon në shpërfqajen e ndodhive dhe të protagonistëve, nga njëra dukë (pamje), në tjetrën, të cilat në hapësirat e tekstit dramatik lëvizin dhe spostohen sipas parimit të fragmentaritetit, pra të grimcimit të ndodhisë në disa pjesë përbërëse, të cilat mëgjithatë i ruajnë marrëdhëniet edhe më tërësinë e tekstit të dramës.

– Në dritëhijet që bartin personazhet, pra jo si figurime të ngrira dhe klishe, çka lidhet me portretizimin e tyre si karaktere, me botën e brendshme dhe mendimet e qarta të përfaqësimit, dhe jo si fotografime ideshë. Duke qenë kështu, nën vrundujtë e qëndresës dhe thyerjes, forcës dhe shembjes së papritur, heronjtë e veprës të mbeten në mendje, veçmas për kohenrencën që ravizojnë në të gjithë materien e tekstit, pra ruatjen e tipit si njerëz dhe nivel i përfaqësimit të grupeve të ndryshme sociale.

– Në hapësirën e zgjeruar të tekstit dramatik, si mjeti adekuat i realizimit të dramës, por edhe të skicimit dhe plasimit të karaktereve të pranishëm, të pasur me shprehje frazeologjike, huajtur në poetikën e gojore, në replikat dhe dialogimin karkaterizues dhe individualizues. Teksti dramatik, i kësaj drame, gjithashtu, sendërtohet me disa rrafshe ndërtekstualiteti, duke fromuluar, formatuar dhe artikuluar modernitetin e brendshëm të dramatikës së autorit.

– Në zgjidhjen e butë, si me thënë në vend të përlasjes së ashpër, që buron prej vetë karakterit të kolizionit dramatik dhe krejt të papritur midis kanunit dhe ligjit, fajtorëve dhe hijeve që çapojnë hapat e jetës, si dhe të fjalëve dhe veprimeve që kryejnë persponazhet kryesorë dhe dytësorë të dramës. Ndarja e merituar nga jeta e protagonistit të veprës, për shkak të veprimeve të tij kryerë në atë drekë të mortshme, por edhe më vonë duke heshtur dhe fshehur të vërtetën e atij tmerri, duke u endur kështu në atë formësim artistik të shpallur dhe të hapur, vetvetiu shkaton një turbullim ndjesinash, që anësohet nga mëshira dhe urrejtja e shkalafitur, nga mëshira që buron prej nevojës për t’u liruar prej ankthit dhe tmerrit që përçon ndodhia e largët edhe sot e gjithë ditën. Këto shenja letrare të prekshme në realizmin e pjesëve, të pamjeve të shumta, por edhe të prologut dhe epilogut, padyshim edhe të tjera, dëshmojnë qartësisht për shkrimin dramatik me natyrë të pastër moderne. Modernia e prekshme në kompozim, ku ndarjet funksionale vetëm sa e nxjerin në pah këtë tipar, vizatimi i personazheve përmes fjalës dhe veprimit dramtik, e sidomos loja e thuarur, loja dramatike dhe me nuanca të pastra komike dhe tragjike, i japin dramës Lojë mbasdreke veti të dukshme të një shkrimi modern, çka e ngjit veprën në nivelin e kryeveprave të autorit, por edhe të teksteve dramatike me vlera, të shkruara në letërsinë bashkëkohore.

RREZATIME TË PËRSOSJES LETRARE

Skenat dhe gjendjet dramatike të veprës, edhe në situatën e nëndarjeve në pjesë dhe pamje, pa harruar edhe prologun dhe epilogun, e sidomos sekuencat shkrimore, të tipologjisë së ndërthurjes së teknikvae klasike dhe moderne, një përftesë letërsishkrimore e dramatikës, gati e papranishme në letrat shqipe, e shpërfaqin dramën, skenat, dialogun, personazhet edhe me shenjëzime letrare, të përveçuara dhe impresionuese. Shenjëzimet letrare, me rrezatime përsosje janë të prekshme:

Së pari: Në mënyrën e kapërthimit të kolizionit dramatik, i cili bart edhe shenjat dramatike, edhe tragjikomike, që tregon cakun e ndarjes dhe të përbashkimit të dy botëve, të largëta dhe të afërta, përkatësisht të botës së kanunit dhe të asaj të ligjit, jo pak e pranishme në trojet shqiptare në të gjithë historinë. Pikërisht, përplasja e paimagjinueshme e këtyre dy botëve, dy mentaliteteve, e formaton konfliktin dramatik, edhe më të fuqishëm edhe më real, madje më artistik në kuptimin e konceptimit të veprës dramatike.

Së dyti : Brenda dramës, pra në materine e tekstit kryesor, mjeshtërisht autori ka ndërshtënë edhe dromca ngjyrimesh tragjike dhe komike, të cilat e kanë nxjerrë në një dritë tjetër situatnë dramatike. Tragjikja, e pranishme në ndodhinë e largët, por edhe në humbjen e heroit qëndror, pra të Zekës, lidhet pandarazi me gjamën e tmerrshme që shkakton gjakmarrja, njëra prej shkatërrueseve të jetës në këto anë. Komikja, nga ana tjetër, një gjetje dhe stilemë autoriale, e fytyrëzuar si lojë e lirimit prej makthit të gjakmarrjes, të cilën pamundësisht nuk e ter as koha.

Së treti : Fundi i heroit qëndror, figurës më intertesante dhe më të realizuar të dramës, një mbarim i papritur dhe në logjikën artistike që paraqet ky tekst dramatik. Një fund as tragjik, e as komik, një fund njerëzor ku kandilija e jetës shuhet vetiu, madje duke e merituar këtë fikje. Kjo mënyrë e largimit nga jeta të protagonistit, ndonëse e përfshirë në një lojë tragjikomike, është fati i njeriut, fati i qenies së përkohshme individuale, por edhe i përjetësisë si univers i ekzistencës së qenies njerëzore, e cila në rretheqarkëzimi e kanunit dhe të vështirësive që sjellë ai bëhet edhe më paradoksale.

ZEKA DHE BJESHKA

Një prurje më vete e dramës Lojë mbasdreke, një befasi letrare e shkrimtarit në të gjithë pentagramin letrar, është edhe vizatimi i personazheve, përmes dialogut, replikave dhe veprimeve. Në morinë e këtyre personazheve, si më të realizuarit e kësaj vepre, në kuptimin letrar dhe karakterial, janë dy protagonistët e veprës, Zeka dhe Bjeshka. Zeka, sipas gojëdhënës së përhapur atyre anëve, njeriu që shkaktoi tragjedinë në drekën mortore, njeriu që u ka shpëtuar përmbrekulli pritave dhe gjyqeve, njeriu që e pa vdekjen me sy, që vrau sa deshti për të mbetur vetë i gjallë. Po ashtu, dhe kjo shkakton habi tek çdokush, Zeka është edhe njeriu që diti ta fsheh të vërtetën për pesëdhjetë vjet rresht. Ky Zekë burrnor, dredharak gjer në mosqënie, ky burrë që ka bërë për vete vashën e re dhe e ka lidhur pas vetes gruan e bukur të quajtur Bjeshkë. Figura e gruas së Zekës, është tipikisht dhe letrarisht një karakter i besueshëm i atij mjedisi, i cili pjellë krenari dhe nënshtrim ndaj mjedisit, kanunit dhe të parit të shtëpisë. Dy figurat kryesore, ndonëse në ndërlidhje reciproke, janë konceptuar nga autori edhe si kontrast figural, në të gjitha kuptimet e mundshme, fizike, pamore dhe letrare. Megjithatë, kontrasti më i fuqishëm dhe krejt i prekshëm, lidhet me karakterizimin e veçantë që u ka mveshur shkrimtari dy figurave qëndrore të dramës. Nga njëra anë, Zeka si kryehero i veprës, që mbart mbi supet e veta peshën e asaj ndodhie, por edhe të ngjarjeve të mëvonshme, është konceptuar dhe realizuar si personazh kompleks, ku ndërlikimi i qëllimshëm letrar, vetëm sa ndihmon për ta shpërfaqur më të plotë botën e tij. Në anën tjetër, Bjeshka, bashkëshortja e re dhe tepër e mrekullueshme, simbolizon dhe paraqet adhurimin dhe bindjen ndaj Zekës, duke u shpërfaqur në një linjë të njëtrajtshme. Plazmimi i dy personazheve si përplotësues të njëri-tjetrit, dhe të lidhur përjetësisht, aq më tepër me tipare të shenjave karakteriale, i shpërnërron vetiu në figura të realizuara fuqishëm nga ana artistike.

GJORMI- HIJA E AUTORIT

Një personazh mjaft interesant i dramës, krejt i ndryshëm nga të tjerët dhe tjet funksional në sekant dhe në hapësirat e tekstit, është Gjormi, malësor tashmë im transformuiar në intelektual të një kohe tjetër, që gati i ka shkëputur marrëdhëniet më kanunin, si dhe më rregullat e moçme etike të mbijetesës shqiptare, një figurë ku më së shumti frymon idealiteti autorial, domethënë një allterego e fshru e shkrimtarit. Gjormi, sipas tekstit dramatik dhe situatave që ngreh ai dhe i luan mrekullisht, paraqet një personazh kompleks dhe me kahje të përmbysjes së tipareve mishëruese të përmbysura në këndej kohën, porse ai njëherazi bart edhe një dyzim të prekshëm si figurë dhe karakter:

– Njeriu, të cilit i kanë vrarë gjyshin, pikërisht në atë ndodhi të largët, dhe ai pa vrasje ndërgjejeje është i gatshëm që ta fal gjaksin, madje edhe të bëjë hajgare me të. Ky veprim, i papritur dhe i admirueshëm, natyrisht në pikëpamje të idealitetit, bie ndesh me gjithë mentalitetin e pranishëm në ata zonë, në atë krahinë dhe madje në të gjitha trevat shqiptare, të porsadala nga lufta botërore, por kjo është më e theksuar në pikën e lartë ku edhe luhen ngjarjet e veprës.

– Gjormi, i rritur dhe ndryshuar, burrëruar dhe me ndërgjegje të përmbysur, tashmë avokat, pra i shkolluar në drejtësi, që sapo ka kryer studimet, që nëprmjet kësaj ngjarjeje tmerrësisht të hidhur dhe fatale, kërkon vetëm të zbulojë të vërtetën, të vërtetën lakuriqe, ashtu siç ngjau asaj mbasdrekje, sa për të mbrojtur temën e diplomimit, pra të shkollimit të vetë, sa për të prekur realisht rrjedhën dhe përfundimet e saj ndodhie të frikshme edhe mbas kaq e kaq motesh.

– Gjormi si intelektual dhe njeri me shkollë, një personazh më tepër ide, që për shumëçka hiç nuk i përket atij mjedisi ku edhe ngjet tmerri, por edhe ku luhet pasngjarja. Kuptohet që sipërmarrja për ta falur gjaksin, siç nuk ndodh me këdo të asaj ane, e sidomos sajimi kaq i hollë i lojës, i lojës tragjikomike, i lojës së mendjes për të rrëmuar në të kaluarën, e rrëshqet më tepër në tipin e njeriut ideal, që në emër të humanizmit dhe të ideve të kohës del mbi veten, ai kështu siç shpalohet është mbase një alterego e shkrimtarit. Qenësia e tij si e tillë, me këto tre atribute të mirëfillta, edhe me prejardhje nga këto anë, pra si rrënjës është pak e vështirë për ta falur gjakun, por edhe i ndryshuar dhe transformuar, pra i mbingarkuar me veti karakteriale dhe me jo pak ndryshime, bëhet e prekshme si pentagram i përmbysur edhe nga fakti, që loja më së tepërmi përfaqëson një metaforë të gjetur arti, mbase një simbol të kërkuar dhe artikuluar, me një fjalë një figurim letrar për ta sendërtuar artistikisht kolizionin dramatik, madje nëpërmjet përngjyrimeve që bart kjo figurë, duke e spërkatur edhe me ngjyrime tragjike dhe komike, ta pasurojë dhe plasojë plotësisht si personazh. Loja metaforë e teksti si dialog dhe monolog, si ndarje dhe tërësi, e përfshirë në tekstin dramatik, në zbulimin e heronjëve, në shpërndërrimet që ndodhin në ndarjet e shumta që ka ky tekst dramatik, në mënyrë që nga e vjetra, nga e hershmja morale, nga shkatërrimi kanunor, të dilet duke qeshur. Simbolika e lojës, e lojës për shaka, e lojës për të qëmtuar nëpër vatrat ekzistenciale të qenies njerëzore, ideuar dhe realizuar nga Gjormi, e pranuar edhe nga personazhet e tjerë, madje e kryer dhe e perfunduar me kaq sukses me mbështejtjen e tyre, buron nga dëshira për t ‘u dëlirur prej botës së vjetër, që vijon që ta brejë shoqërinë shqiptare, edhe kësaj ndërkohje. Prania e sfondit metaforik dhe simbolik, mbase të dyfishuar si tonalitet, si një shrkirje organike dhe funksionale ndërmejt tyre, ka figuruar dhe pasuruar dramën, ndodhitë dhe veprimet, si dhe replikat që shkëmbejne personazhet në një befasi letrare. Kjo befasi, nga më të spikaturat në krijimtarinë e Camajt, duke marrë në shqyrtimi poezinë, prozën, studimet letrare dhe gjuhësore, vjen prej papranisë së pranishme të autorit, e konturuar dhe mishruar në figurën e Gjormit, një malësor i ndryshuar gjer në përmbysje të plotë.

DIALOGU DHE SHPREHJET FRAZEOLOGJIKE

Veçanësitë e shkrimit të dramës Lojë mbasdreke, njëri prej teksteve më të fuqishëm letrar të endur prej autorit, janë të prekshme edhe në dy elementë thelbësor të sendërtimit të veprës:

A – Në dialogun e rrufeshëm, karakterizues dhe identifikues, shenjues dhe shëmbëllyes, i cili në shumicën e dukjeve të të dy pjesëve, e po ashtu edhe në prolog dhe epilog, shpërfaqet si replikë e fortë, e shpejtë, kinse e atypëratyshme, që ndikon drejtpërdrejt në ecjen e veprimit dramatik, aq të tendosur prej karakterit të konfliktit dramatik. Merita e autorit, në këtë aspekt jetik për shkrimin dramatik, ndonëse e ngjyrosur edhe me tone komike dhe tragjike, është karaketrizimi i personazheve, papërjashtim e të gjithë figurave që parakalojnë në faqet e dramës, sidomos me anë të fjalëve që shkëmbejnë ndërmjetshëm, ku bie në sy skalitja që i bën secilit prej këtyre figurave të kësaj vepre.

B – Prania e frazeologjive, një tipi ligjërimi të ngurosur dhe të huamarrë në poetikën gojore, në replikat që shkëmbejnë mes tyre personazhet, është njëra prej shenjave përveçuese të shkrimit dramatik në këtë tekst. Madje, në një kuptim më të ngushtë dhe letrar, shprehjet frazeologjike, të përpunuara ose të pandryshuara, bartin thelbin e përbashkimit të personazheve që hyjnë e dalin në skenë. Frazeologjitë e tipit: Fjala në nemë, thanë edhe si për lojë, kumbon fort randë, disa punë të vjetra s ‘duhet me i përpushë, Punët e vjetra pjellin bolla, Të çova për dru e prune një barrë krande të njoma, Ruaj gjuhë kryet, t ‘qes burrat e vendit e të kuvendit në gjuhë, me ma lanë mue kopilin te dera, me mbathë pelën me krande etj. , e përmbysin dhe riformulojnë dialogun e personazheve me një tharm poetik dhe dramatik të habitshëm. Shprehjet frazeologjike, të pranishme në tekst, të përdorura me masë dhe mjeshtri, kryejnë disa funksione artistike:

– Në identifikimin e plotë të mejdisit social dhe dokësor, kohor dhe hapësinor, klasik dhe bashkëkohor, ku edhe luhen ngjarjet e veprës, të cilët ndikojnë në shpalimin e ndodhive, si dhe në përngjyrosjen e tyre me secilin prej këtyre tonave.

– Karakterizimin dhe skicimin e personazheve, të gjithë figurave të dramës, pa bërë dallimin se janë kryesor dhe dytësor, të ultë apo të lartë në kuptimin e shtresëzimit shoqëror, që kanë peshë dhe funksion në skenat e dramës.

– Pasurimin e shprehësisë letrare, veçan në këtë aspekt e pasurojnë dhe ngjyrosin frazën e dramës, të skenave dhe pamjeve

të shumta, të dialogut dhe replikave, duke i spërkatur fjalitë dhe gjithë situatën gjuhësore me një tis etik dhe filozofik të ngulitun.

Donika Dabishevci është poete e vargjeve të dashurisë, të ndjenjave, të ndjesive, të përjetimeve, të dëshirimeve, por në thellësi të poezive të saj pulson edhe një energji që i avitet vdekjes, dhembjes, vuajtjes, fundit, nganjëherë edhe tmerrit. Derisa në librin “Kam me ardhë si deka”, temë qendrore është dashuria dhe fazat e zhvillimit të saj, në librin “E gjithkohshmja Andërr” është lufta, më saktë, njeriu në luftë, njeriu i thjeshtë në luftë. Lufta në këtë libër është përbindësh që shkatërron, thërrmon, përgjak, çrregullon, ndryshon gjithçka për njerëzit që thjesht duan ta jetojnë jetën e tyre, në vendin e tyre, në tokën e tyre, në shtëpitë e tyre.

Nga Gëzim Aliu

Në librin “Kam me ardhë si deka”, vërehet prirja e autores për përdorimin e të rrëfyerit lirik për dashurinë, ndarjen, humbjen, dhembjen. Kjo prirje rrëfimtare, me shtresim të fortë elegjiak, shprehet edhe në “E gjithkohshmja Andërr”. Të rrëfyerit e ngjarjeve dhe storieve të luftës përmes vargjeve është elementi qendror dhe shques i librit “E gjithkohshmja Andërr”.

Qysh në poezinë e parë “Granatimi”, të ciklit të parë “Zanun n’lak” hasim në një skenë që paralajmëron fillimin e luftës: Idili i përshkruar me nota të larta lirike e madje bukolike, shqyhet nga granatat. Kontrasti i krijuar në poezinë e fillimit na fut në luftë, shohim njerëz të ikur që fshihen shtëpive, që tashmë nuk e kanë kuptimin e parë, të vatrës, të familjes, të dashurisë, të strehës së ngrohtë. Lufta e zhbën konceptin e shtëpisë, nuk mund të ketë filozofime për të, si strehë e njeriut dhe e jetës së përditshme. Muret, kulmi, bodrumi shndërrohen vetëm në mjet të brishtë, në mundësi të vogël shpëtimi (poezia “Shpija”). Zhbërja e konceptit të shtëpisë, të vatrës, të hapësirës ku njeriu ndihet më së miri, i rrëshqet drejt urisë personazhet ikanakë, refugjatët. Uria ngadalë fillon ta zhbëjë edhe konceptin e trupit, harrohet shpirti, mendja, ëndrrat, jeta e rëndomtë: mungon buka, zbehet dinjiteti, e zonja e shtëpisë, nanëhall-ja, nuk mund të ndajë bukë (poezia “Simfoni zorrësh”). Mungesën e bukës e shfrytëzojnë profiterët, storia e luftës vazhdon, estetizohet brutaliteti, për shembull në poezinë “Ulurinë deka”, ku vargjet rrjedhin gjak. Por, gjithmonë ekziston ëndrra për të shpëtuar nga lufta dhe vargjet e poezisë “E gjithkohshmja Andërr” e japin këtë shpresë me fuqi të plotë njerëzore dhe artistike, që zgjatohet edhe në poezinë “Ngryk’”. Edhe pse “Tuj i ik dekës”, “Tuj ec n’mina”, “Rrethuem katëran’sh”, para “T’shtanave batare” e duke përjetuar të gjitha tmerret e lemeritë, vrasjet, masakrat, personazhi kryesor i kësaj poeme, Njeriu, i dëmtuar rëndë, duke u zvarritur, i vrarë keq, i plagosur në krejt trupin, e do jetën, vazhdimisht përpiqet t’u ikë vdekjes, luftës, vrasësve, masakrave.

Rrëfimi poetik për njeriun, për njerëzit e paqes që nuk e duan luftën, por që sulmohen nga ajo në çdo qelizë të jetës, vazhdon edhe në ciklet e tjera të librit.

Cikli i dytë “Lakmia me u çmend” u kushtohet gruas, nënës, vajzës, motrës, fëmijës, birit, bijës, të vrarë e të prerë nga lufta. Poezitë e këtij cikli janë edhe më prekëse se të ciklit paraprak. Ndeshim vargje dhembshurie për nënën që gjendet në kufi të çmendjes, por prapë përpiqet që të birin ta qetësojë me ninulla, ndiejmë ankth për vajin e foshnjave të pafajshme që mund të zbulojë vendqëndrimet e ikanakëve, rrëqethemi nga dëshira e tmerrshme, ekstreme, e shprehur nga nëna që i biri të vdesë për të mos vuajtur nga dhembjet e mëdha të plagosjes së rëndë, pafuqia të përfshin për nënën që nuk mund ta shpëtojë fëmijën nga duart e kriminelit dhe vritet edhe ajo, pikëllimi të pushton për nënën e vdekur e fëmijën që nuk di çfarë të bëjë, lotët shpërthejnë për të voglën gjashtëmuajshe që vritet dhe nuk merr vesh gjë nga kjo botë, për nënën që çmendet pasi ia vrasin vogëlushin, nënën që hidhet në greminë pasi merr vesh që ia kanë vrarë fëmijët, fëmijën e plagosur që mbetet fillikat vetëm, në agoninë e vdekjes, në terrin e zi të natës; lufta ironizon me vajzën që përpiqet ta thërrasë ndihmën e shpejtë të vrasësve të familjes dhe asaj vetë, e rëndon mjeken me dilemën: t’i ndihmojë pacientit apo të ikë ta shpëtojë djalin mes rrënojave të ndërtesës së bombarduar.

Cikli i tretë “N’luftë me korba” hapet me poezinë “Ngjitun si thue n’mish”, që është rrëfim në vargje për historinë e jetës dhe të dashurisë së një çifti, të cilët i zë lufta tashmë të plakur; analepsa e jep përmbledhtas jetën e tyre të gjatë, mund të thuash të lumtur, por që në pleqëri të thellë përfundon tragjikisht: i djeg lufta, shtëpitë e tyre, trupat e tyre, kujtimet e tyre. Lufta, kjo qenie e tmerrshme, i detyron burrat që t’i hapin vetë varret, të cilët ngadalë, sikur të bënin ndonjë vepër delikate arti, e zgjasin gërmimin duke shpresuar të shpëtojnë, tri vajza të reja i përdhunon dhe i hedh në bunar, e bën burrin t’i buzëqeshë plumbit, që e ‘kursen’ nga vdekja e ngadalshme, torturuese, gjymtuese, përdhosëse; lufta ua vret trupat dy të dashuruarve, por kurrë nuk mund t’ua vrasë dashurinë, sepse ajo përjetësohet në vargje e vepra artistike; lufta ua mëson të zhvendosurve anatominë, të cilët i mbledhin copat e trupave të të dashurve të vet për t’i varrosur.

Lufta vazhdon edhe në ciklin e fundit, të katërtin “Dhimta t’ngufatuna n’ofshama t’pazashme”, duke nxjerrë nga dheu çiftin-skelet, që janë vrarë duke u puthur, ajo shpërndan ‘aromën’ e vdekjes të trupit të vdekur të njeriut, lufta bëhet ‘piktore’, e ngjyros peizazhin e vet, e bën si “çarçaf të purpurt flakë”, shfaq pamundësinë e ahut shekullor, të regjur luftash, që ta mbulojë me hije e fllad Omerin e ri të varrosur në rrënjë të tij, i fut njerëzit në karusel të vdekjes, pastaj vargjet shtrojnë pyetjen se a mund të mësohet njeriu duke lundruar në gjak, duke shpresuar, si në atë grafitin e famshëm se Lufta ka me përfundue nji ditë/e unë kam me iu kthye poezisë.

Janë tri poezi kah fundi i këtij cikli që fillojnë ta nxjerrin lexuesin nga rrëfimi, nga ngjarjet e storiet e luftës, gjendemi tashmë jashtë saj. Jeta e mund luftën, e mund vdekjen, me çmim shumë të madh.

“Çelësi” është poezi për një trohë paqe të çelësit që gjendet mes të çarës së një saksie betoni lulesh, para një shtëpie të rrafshuar. Kthimi te shtëpia, te koncepti i shtëpisë përmes vargjeve të kësaj poezie është shprehje mendimesh për luftën e pasojat e saj, është meditim për heshtjen që pason, për kureshtjen e ndonjë kamere turistësh, për harrimin e njerëzve që dikur i kanë dhënë shpirt asaj shtëpie. Poezia prekëse “Nanat e dëshmorve” skalit figurat e nënave që nuk qesin lot te varret e bijve dëshmorë. Krenari e dhembje pa lot, kjo skulpturë e gjallë e tmerrit të luftës! Mungesa e lotëve është kulmi i tmerrit. Nënat e dëshmorëve, martirëve, viktimave, nënat e njerëzve të rëndomtë që sulmohen nga bërësit e luftërave kudo në botë vetëm për shkak se e duan jetën në vendin e vet, gjenden prapë në botën ku “Gja s’ka ndryshue”, që është poezia e fundit e librit. Të filozofuarit e të menduarit për jetën e vdekjen është i pranishëm në këtë poemë për njeriun në luftë, është i shkrirë mes vargjeve, i dukshëm ose i nënkuptuar, por përqendrohet në këto tri poezi, edhe si qëndrim autorial karshi luftës e luftërave.

Edhe pse libri përfundon disi pesimist për gjendjen njerëzore që e krijon luftën, dashuria për jetën ndihet, dëshira për të jetuar ndihet, shpresa, besojmë, nuk shuhet. Andrra për jetën pa luftë është e gjithmonshme, e gjithëkohshme.

“E gjithkohshmja Andërr” ec me një ritëm të rëndë, gjatë leximit duket sikur i sheh rrotat, rrotëzat, zinxhirët, hekurat, flakën, tymin dhe e dëgjon zhaurimën dërrmuese të mekanizmit të madh të luftës që shkel e shkatërron. Ritmi i rëndë i veprës nuk del vetëm nga trajtimi i temës së luftës, por edhe nga elementet formale. Llojet e strofave të përdorura, sado që përdoren lirshëm, jo sipas skemave, janë në funksion të paraqitjes së gjendjeve, ngjarjeve, storieve të luftës. Distiku e tercina në poezitë e shkurtra shprehin me pak fjalë kulmimin e një storieje, ndërkaq strofat më të gjata, herë-herë edhe monokolona, përdoren për të hyrë më në hollësi, për t’i zgjeruar skenat, për t’u fokusuar, duke krijuar imazhe të vazhdueshme rrëqethëse. Edhe përdorimi i shenjave të pikësimit brenda një vargu, duke bërë fjali të shkurtra, sikur goditje buçitëse, pastaj thyerja e vargjeve, edhe fjalët kumbuese, figurat tingullore, që sjellin në mendjen e lexuesit krisma, britma, klithje, zhurmë, heshtje plot ankth, përdoren në funksion të krijimit të ritmit të rëndë të veprës. Madje edhe përdorimi i gjuhës është në funksion të ritmit të rëndë të veprës. Donika e përdor gegnishten e kultivuar, të pasur, shprehëse, të kuptueshme, por edhe gjuhën letrare. Është kombinim i shkallës minimale, bërë vetëdijshëm. Përdorimi i dialektit nuk është qëllim në vete për poeten, e cila e përdor po kaq suksesshëm edhe standardin, brenda të njëjtit libër.

Poetja e ka aftësinë që skenat, ngjarjet, storiet e rënda, të tmerrshme, të lemerishme, t’i krijojë estetikisht bukur, çfarë është shumë e vështirë, pothuajse e pamundshme. Trajtimi poetik i luftës, kur e njeh luftën, kur e ke përjetuar luftën, kur ende nuk e dimë a e kemi tejkaluar traumën e saj, është ripërjetim, edhe për poeten, edhe për lexuesit.

Të futesh në pellgun e gjakut me mjete poetike, letrare, estetike, të dalësh, të rrëfesh, të shpëtosh, të bësh art, është madhështi shpirti. Donika e dëshmon madhështinë shpirtërore e mjeshtërinë letrare me “E gjithkohshmja Andërr”.

Nga Carrie Hooper, ShBA/

Jam nga Elmira, (New York), ShBA. Kam lindur krejtsisht e verbër, por verbëria nuk më ka penguar të jetoj një jetë të plotë me veprimtari të larmishme. Jap mësime për piano dhe kanto, jap gjuhë të huaja, këndoj në një kor, jap koncerte vokale dhe shkruaj poezi.

Interesi im për gjuhë të huaja lulëzoi në moshën 20-vjeçare, kur ndoqa një kurs të gjermanishtes në universitet. Në shkollën e mesme kisha ndjekur kurse të frëngjishtes, por në atë kohë nuk kisha shumë dëshirë për të mësuar gjuhë të huaja. Mirëpo në ditën e parë të kursit të gjermanishtes më lindi dëshira që jo vetwm ta mësoja këtë gjuhë, por edhe gjuhë të tjera. Me kalimin e viteve kam mësuar suedisht, italisht, spanjisht, shqip dhe rumanisht. Kam mësuar edhe pak latinisht, rusisht dhe finlandisht, por nuk i di mirë këto gjuhë.

Fillova të mësoja shqip, kur kisha një student nga Shqipëria në kursin tim të italishtes, të cilën e dhashë në një universitet të vogël në qytetin tim të lindjes në vitin 2008. Njohja me të ma ndezi kurreshtjen të dija më shumë për gjuhën shqipe, prandaj gjeta të vetmin libër në brail për të mësuar shqip te një bibliotekë për të verbërit në Angli.

Në fillim më ndihmoi studenti im dhe pastaj kalova dy verë me radhë duke ndjekur kurse të gjuhës shqipe tek Universiteti Shtetëror i Arizonës. Për ta ushtruar gjuhën, dëgjoja emisione radiofonike të cilat m’i inçizoi shoku im i ndjerë, Timi, edhe ai i verbër dhe profesor i gjuhëve të huaja. Më tej lexoja gazeta shqiptare si dhe vepra nga shkrimtarë dhe poetë si Migjeni, Naim Frashëri, Fan Noli, Ismail Kadare, etj. me kompjuterin tim brail.

Një prift ortodoks shqiptaro-amerikan më lidhi me shumë shqiptarë me të cilët flisja shqip në telefon, dhe u lidha gjithashtu me bashkësi shqiptare në Kanada. Mora pjesë në shumë koncerte të organizuara nga bashkësi shqiptare në SHBA dhe Kanada. Më tej dhashë intervistë për Zërin e Amerikës, për Radion “E diela në Toronto” të Kanadasë, për një kanal televiziv në New York, për “E diela shqiptare” në Tiranë dhe për një emision radiofonik në Kosovë. Veç kësaj kam përkthyer libra dhe artikuj nga shqipja në anglisht.

U njoha me Skifter Këlliçin, shkrimtar i njohur shqiptar me banim në Massechusetts, ShBA, nëpërmjet telefonit në tetor të vitit 2018, kur mora pjesë në një promovim të librit tim poetik shqip-anglisht, “Piktura në fjalë”, organizuar nga kryetari i Shoqatës së shkrimtarëve shqiptaro-amerikanë, Adnan Mehmeti, në New York. Pas një bisede të këndshme me Skifterin, shkëmbyem të dhënat tona kontakti. Pastaj nisëm të flisnim shpesh në telefon dhe shkruheshim me email, natyrisht në gjuhën hyjnore shqipe.

Romani “Një grua midis dy burrave”, ngjarjet e të cilit zhvillohen në shtetin e Kalifornisë, tregon historinë e infermierës Meri Davenport, e fejuar me shkencëtarin çarli Smith, e cila dashurohet me Kreshnik Gërmenin, biri i një shqiptari i arratisur nga Shqipëria komuniste, kur Krishniku është i vogël. Fatkeqësisht babai i Kreshnikut plagoset rëndë nga banditë duke shpëtuar jetën e një polici. Para se të vdesë, Ralph Kallagani, komandant i policëve, i premton se do ta dërgojë vogëlushin në jetimore, por nuk e mban fjalën dhe kështu Kreshniku birësohet nga Xhejms Klemensi, shoku i babait të tij, i cili është pijanec dhe kumarxhi. Kreshniku bëhet trafikant i drogave, për të shlyer një borxh të Xhejmsit. Sa më shumë e njeh Kreshnikun, aq më shumë Meri zbulon një njeri me dhunti poetike që e do edhe muzikën klasike dhe e nxit ta lërë pas jetën e filliqur të trafikimit të drogave. Plot intriga dhe të papritura, “Një grua midis dy burrave” trajton anën e ndërlikuar të dashurisë.

E falenderoj kolegun tim Skifter Këlliçi për mundësinë që më dha të shkruaja një roman me të, që rezulton të jetë bashkëpunimi i parë shqiptaro-amerikan në historinë e letërsisë shqiptare.

Hazir Mehmeti, Vjenë 

“Nderi i Kombit” 2003
“Medalja e Artë e Prizrenit”  

“Eqrem Çabej është dijetar dhe njeri i madh”  (Ismail Kadare) 

Eqrem Çabej ishte pjesë e  komisionit  përgatitor të Kongresit të Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe në vitin 1972.

    Pa dyshim, Eqrem Çabej është figurë madhore e kombit. Ai i përkiste epokës së studiuesve pasardhës të albanologëve të mëdhenj botëror. Norbert Jokli la pas veti studentin e tij të mrekullueshëm. Vjena është e lavdëruar me emrin e Prof. Dr. Eqrem Çabej.   Në shenj përkujtimi të 116 vjetorit të lindjes po japim pjesë nga libri “Studiues Shqiptarë e Austriak në Austri” 

     Eqrem Çabej u lind më 7 gusht 1908 në Gjirokastër. Mësimet e para i  mori në këtë qytet të lindjes. Atje ai mbaroi më 1921 shkollën qytetëse me përfundime të shkëlqyera. Atje, në gjirin e familjes dhe në rrethin e bashkëqytetarëve të tij, të njohur për dashurinë e madhe për Atdheun dhe për arsimin.  Për të vazhduar studimet, Eqrem Çabej u dërgua në Austri, ku qëndroj një vit në familjen Reinmyler, në St. Pölten afër Vjenës për të mësuar gjermanishten. Ai la përshtypje shumë të mira jo vetëm me zellin e madh, por edhe me sjelljen shembullore. Në vitin tjetër të merrte njëherësh dy klasa të gjimnazit që e mbaroi shkëlqyeshëm në vitin 1926 në Klagenfurt të Austrisë.

    Në vitin akademik 1927 – 1928 u regjistrua në Fakultetin Filozofik të Universitetit të Gracit, e pastaj studimet i vazhdoi në Universitetin e Vjenës, i cili kishte traditë dhe zë me emrat e mëdhenj të cilët kishin punuar  aty mes tyre  Franc Miklosiç (Miklosich) etj. Tani ne kujtojmë se në Austri ishte krijuar një traditë e mirë edhe për studimin e historisë së gjuhës shqipe dhe të historisë së popullit shqiptar. Çabej krijoj një miqësi të afërt me Norbert Jokl i cili e çmonte si një talent të ri shqiptar. Tema e doktoratës ishte: “Studime italo shqiptare (Italoalbanische Studien)  i cili punoi me përkushtim të madh duke mbledhur material gjuhësore e dokumente pranë arbëreshëve të Sicilisë (1932).  Doktoroi në vitin 1933 para Dr. Norbert Jockl, Dr.Paul Kreçmar dhe Dr.Karl Paçin, me vlerësimit shkëlqyeshëm (Ausgezeichnet). Pas mbarimit të studimeve ai  kthye përfundimisht në Shqipëri duke u vu në shërbim të ngritjes së mësimeve të nxënësve i mbështetur me përpjekjet e veprimtarëve tjerë të kohës:  Aleksansër Xhuvani, Kostaq Cipoja, Ahmet Gashi, Vasil Vunjau, Kolë Paparistoja, Sotir Papahristoja, Sotir Kuneshka, Minella Karajani, Hysni Babametoja, Gjergj Cancoja etj. Në Normalën e Elbasanit Çabej qëndroi vetëm një vit, prej nga transferohet në Ministrinë e Arsimit . Gjatë vjetëve 1938 – 1939 e gjejmë përsëri arsimtar, kësaj radhe në Gjirokastër, ku vazhdoi të jepte mësimin e letërsisë 

          Në vitin shkollor 1939 – 1940 Çabej u transferua në gjimnazin e Tiranës ku u ngarkua me drejtimin e shkollës. Gjatë pushtimit italian ai u dërgua nga autoritet pushtuese për një “punë shkencore“ pranë Akademisë së Shkencave në Romë“. Këtu ai e shfrytëzoi qëndrimin e tij të mbikëqyrur, për të punuar për Atlasin gjuhësor shqiptar. Pas Çlirimit të Shqipërisë Çabej fillon të mbajë ligjërata nga lëndët linguistikë dhe albanologji në Shkollën e Lartë të Tiranës, qysh më 1946.  Nga studimet thjesht gjuhësore të asaj periudhe mund të përmendim: Tekste italo-shqiptare (1935). Elemente dialektore nga Italia. Marrëdhëniet midis shqipes dhe rumanishtes. Shprehje dhe frazeologji paralele në gjuhët ballkanike. Atlasi gjuhësor shqiptar. Kënga e Lenorës në poezinë popullore shqiptare. Zakone dhe doke të shqiptarëve. Konstandini i vogël dhe kthimi i Odiseut. Për gjenezën e literaturës shqipe, Kulti dhe vijimi i hyjneshës Diana në Ballkan.

Veprimtaria shkencore e Çabejt mori një zhvillim të madh në fazën pas Çlirimit, kur ai punonte pranë ish- Institutit të Shkencave dhe më vonë pranë Institutit të Gjuhësisë dhe të Letërsisë. Çabej ka bashkëpunuar edhe në mjaft vepra të tjera kolektive, si në përgatitjen e Fjalorit serbo – kroatisht – shqip (1947) dhe në hartimin e 13 terminologjive për shkenca të ndryshme. Ishte pjesë e  komisionit  përgatitor të Kongresit të Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe (1972).
    Disa probleme themelore të historisë së vjetër të gjuhës shqipe, kumtesë e mbajtur në Konferencën e Parë të Studimeve Albanologjike me 1962. Ilirishtja dhe shqipja, kumtesë e mbajtur në sesionin shkencor Ilirët dhe gjeneza e shqiptarëve. Problemi i vendit të formimit të gjuhës shqipe, kumtesë e mbajtur në Kuvendin e Parë të Studimeve Ilire, Tiranë, 1972.

Mbi disa çështje të traditës së shkrimit dhe të drejtshkrimit të gjuhës shqipe, kumtesë e mbajtur në Kongresin e Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe, Tiranë, 1972. Ndërsa në ato ndërkombëtare do përmendur: Die älteren Wohnsitze der Albaner auf der Balkan – halbinsel im Lichte der Sprache und der Ortsnamen (Vendbanimet e hershme të shqiptarëve në Gadishullin Ballkanik në dritën e gjuhës dhe të  emrave të vendeve), kumtesë e mbajtur në VIII Congressio Internazionale di Scienze Onomastiche; Der Beitrag des Albanischen zum Balkansprachbund (Kontributi i shqipes në formimin e lidhjes gjuhësore ballkanike), referat i mbajtur në Kongresin I Ndërkombëtar të Studimebve Ballkanike dhe të Evropës Juglindore, Sofje, 1966;   Das albanologische Werk Norbert Jokls. (Vepra albanologjike e Norbert Joklit), referat i mbajtur në Kolokiumin Albanologjik Ndërkombëtar të Insbrukut më 1972 etj. Eqrem Çabej ka botuar një numër të madh artikujsh shkencorë edhe në gjuhë të huaja nëpër revista ose nëpër vëllime përkujtimore në vende të ndryshme të botës.

Sot emrin e Eqrem Çabejt e  mbajnë me krenari shumë shkolla në Kosovë dhe Universiteti i Gjirokastrës në Shqipëri. 

Nga BUJAR SKENDO/

1.

Është pranuar prej kohësh se gjëja më e keqe që mund t’i ndodhë një gjeniu është t’a kuptojnë tërërisht që në botimin e parë të veprës të tij. Në një rast të tillë, mjerisht, do kishim një shkrimtar thjesht të përkoshëm, lehtësisht të kuptueshëm, të kufizuar, të harrueshëm. Kurse gjeniu është shkrimtar i të panjohurës e i të paarritshmes. I dendësisë së pafund të ideve dhe thellësive të pakapshme të mendimeve. Është një shkrimtar i përjetshëm.

Me shkrimtarin tonë gjenial Ismail Kadare ka ndodhur diçka edhe më e ndërlikuar. Për herë të parë në historinë e letërsisë shqiptare kishim një shkrimtar të jashtëzakonshëm, vepra gjeniale e të cilit është admiruar nga lexuesit e tij të shumtë. Por edhe është moskuptuar, keqkuptuar, keqinterpretuar, keqtrajtuar prej diktaturës. Armiqësisht, me këmblëngulje, vetëdijshëm. Kurse kritika është treguar krejt e paaftë për t’u përballuar me veprën kadareane. Siç rrëfen vetë Kadare, për një dyzinë të librave të tij të famshëm, “nuk është shkruar asnjë reçension”! Një njollë e zezë në kulturën tonë! Mëkat i pashlyeshëm! Dhe në rastet kur është shkruar, vetëm sa është prekur ana e dukshme e vlerave të tij artistike. Dhe po ashtu, vetëm idetë e mendimet e përvijuara vetëm në shtresëzimin e parë të veprave. Nuk është tentuar aspak zbërthimi në thellësi i ideve e mendimeve të mëdha të shkrimtarit gjenial. Nga paaftësia? Nga konformizmi? Nga frika? Ndoshta nga të tria. Nuk është kuptuar, pothuajse asnjëherë, çfarë fshihej më në thellësi, çfarë mendimesh vlonin brenda, poshtë fjalëve, fjalive, paragrafëve dhe, afërsisht, 40 mijë faqeve të shkruara nga shkrimtari ynë gjenial. Nuk janë zbërthyer eflektimet e dyfishta apo të shumëfishta të artit të tij. Në atë kohë, kjo ka qene sa përfytyrueshme, e shpjegueshme, aq edhe e papërfytyrueshme, e pafalshme. Veçanërisht kur bëhet fjalë për një krijimtari gjeniale si ajo e Kadaresë.

Njerëzimi, çdo gjeneratë, çdo shekull kërkon e gjen në veprat gjeniale përgjigje për shqetësimet e kërkesat e veta, zbulon ato ide për të cilat ka nevojë e është i etur. Sepse veprat gjeniale ashtu janë, një det i pafund e i pashtershëm idesh e formash artistike.

Ana e pakuptueshme e veprave gjeniale nuk ka asgjë të përafërt me pakuptueshmërinë e veprave hermetike, të errëta. Këto janë konceptuar si të tilla, të vështira për t’u kuptuar, të vetëdënuara për moskuptim. Dhe ashtu mbeten, fatkeqe, të ftohta për lexuesin. Ngarkesa me ide filozofike, fshehja e tyre si qëllim në vetvete, është krejt tjetër nga arti gjenial, nga thellësia e pambarimtë e ideve e mendimeve, nga shprehja e ideve të mëdha, preokupuese për njerëzimin, me një gjuhë thjeshtësisht madhështore.

2.

“The New Folger Library Shakespeare” në Washington, e themeluar në vitin 1932, botimin me të fundit akademik e ka bërë në vitin 1992, 35 vjet pas atij paraardhës. Një botim serioz, i pajisur me aparat të pasur analitik, spjegues, argumentues, zubulues idesh e vështrimesh të kohëve moderrne. Në fjalën hyrëse, drejtori i saj Werner Gundersheimer thekson se “pasioni për Shekspirin vazhdon të rritet”. Asnjë shkrimtar tjetër, shton ai, nuk flet më fuqishëm për qenien njerëzore, në tërë format e shfaqjes së tij. Është koha të zëvendësojmë botimin e mëhershëm me një version të ri tërësor, i cili përfshin mendimin aktual më të mirë dhe më bashkëkohor për tragjedinë “Makbeth”.

Kurse editorja Barbara A. Mowat, në parathënie nënvizon se botimi është konceptuar “për një gjeneratë të re lexuesish dhe feflekton mënyrat bashkëkohore të të menduarit për Shekspirin”.

Në kapitullin “Shakespeare’s Macbeth” shkruhet se “Në shekujt e mëhershëm historia e Makbethit është parë si një qëndrim i fuqishëm i një njeriu heroik i cili kryen një veprim të lig dhe më pas paguan një çmim të tmerrshëm, ndërsa ndërgjegjia e tij dhe forcat natyrore të të mirës e shkatërrojnë atë”. Dhe menjëherë, pas kësaj theksohet se “Në shekullin tonë, linja midis të ligës së Makbethit dhe të mirës së supozuar të atyre që e kundërshtojnë atë është e turbullt, shprehen qëndrime të reja mbi shtrigat dhe magjitë, pyetje të reja ngrihen për mënyrat si janë portretizuar burrat dhe gratë në këtë vepër”. Për të përfunduar, “Midis kaq shumë dramash të Shekspirit, “Makbethi” i flet çdo gjenerate me një zë të ri”…

Kështu ecën nëpër shekuj tragjedia gjeniale “Makbethi” dhe vetë Shekspiri. Trazues, nxitës, turbullues, provokues, qartësues. Minierë hyjnore idesh e mendimesh të thella. Edhe pse është botuar e ribotuar mijëra herë në pothuajse të gjitha gjuhët e globit, njerëzimi i kthehet e rikthehet Makbethit për artin superior dhe idetë e fshehura, por të domosdoshme për t’u zbuluar e shijuar estetikisht. Edhe pse Shekspiri ka pesë shekuj nën tokë, nëpërmjet veprës së tij gjeniale ai jep e merr mesazhe me të gjallët, vazhdon të trokasë në ndërgjegjen e njeriut dhe të njerëzimit. Vazhdon të nxisë, të frymëzojë e të dërgojë dritë hyjnore edhe prej errësirës së përjetshme.

Në kulturën tonë nuk kemi pasur ndonjë përvojë në ribotime të tilla me synime e theksime të caktuara idesh e mendimesh. Thesht sepse deri më sot nuk kemi pasur ndonjë shkrimtar gjenial. Dhe kemi bërë ribotime të zakonshme, sipas koronologjisë. Gjeneratat që vijnë, me Kadarenë, do kenë rastin e provës. Do të duhet të bëjnë ribotime me një aparat të posaçëm vlerësues, me kërkime e zbulime idesh për të cilat shoqëria do jetë e interesuar…

3.

“Unë jam krenar që e kam shkruar këtë vepër (është fjala për romanin “Koncerti”- bs). Është botuar kudo në botë, por pa atë zbërthimin e vërtetë që duhej të kishte”, është shprehur shkrimtari ynë gjenial Kadare. Është fare e qartë se ka një peng në këtë pohim, që, ndoshta, është peng i të gjithë gjenive dhe që, me sa duket, lind prej tundimit që veprat e tyre të zbërthehen në tërë madhështinë artistike dhe thellësinë e ideve që ato përmbajnë, qysh kur ata vetë janë gjallë.. Shkrimtarët gjenialë digjen së brendëshmi nga dëshira që lexuesit e tyre të përjetojnë ato mrekulli e magji që ata vetë i kanë ndier gjatë procesit të të shkruarit. “Koncerti”, duke qenë një kryvepër, është analizuar, zbërthyer e vlerësuar nga kritika perëndimore. Por, sërish, pengu i shkrimtarit për moskuptim, mbetet. Dhe ndoshta do jetë i tillë për një kohë të pambaruar. Sepse ky është ligji që shoqëron veprat gjeniale. Çdo gjeneratë e çdo shekull kërkon e gjen në këto vepra ato përgjigje, ide për të cilat shqetësohet. Ato mendime që e ndihmojnë për të kapërxyer krizat që e mbajnë të mbërthyer mendimin njerëzor të kohës.

Jo rrallë shkrimtari ynë gjenial duket se është trembur nga moskuptimi i ideve të mëdha të veprave të tij dhe herë pas here ka nxituar të zbulojë vetë disa prej ideve të thella, të pazbuluara si prej kritikës, të pakapshme prej saj, ashtu edhe prej lexuesve të një gjeneratës së tij. Vetë Kadare i është kthyer e rikthyer romaneve të veta duke theksuar ide qëndrore apo edhe periferike. Në librat e tij eseistikë “Ftesë në studio”, “Nga një Dhjetor në tjetrin”, “Pesha e kryqit”, në intervista dhe në botime të tjera ai ka qartësuar shumë nga idetë e mëdha që përshkojnë romanet e tij, të cilat kanë mbetur të pazbërthyera nga kritika. Përveç të tjerash, për arsyen e thjeshtë se ato kanë qenë të veshura me mjeshtëri artistike. Dhe, sidomos, kanë qenë të vendosura në thellësi të veprës. Aty ku errësira është më e dendur, zymtësia më zotëruese, krimi, vrasja është më e pranishme. Dhe, sigurisht, mjeshtëria artistike më e lartë. Kështu ndodh të “Përbindëshi” dhe sidosmos te “Dimri i vetmisë së madhe”, “Koncerti” e te “Pallati i Ëndërrave”. Dhe po ashtu, te “Pasardhësi”, “Vajza e Agamemnonit”, “Hija” … Pothuajse në çdo roman të tij. I tillë është tërë korpusi i veprave të Kadaresë.

Vepra “Kohë e pamjaftueshme” e Helena Kadaresë, shkrimtare dhe bashkëshorte e fisme, me informacionet që vetëm ajo i dinte dhe që janë, por edhe nuk janë, të pranishme në romanet e Kadaresë, ka ndihmuar në zbulimin e shumë ideve të fshehta, të mbuluara nën pasurinë e pafundme të stilit, të artit romanesk të gjeniut. Copëza bisedash, sinopse, fjali, emra, vargje, ide, kriza, thënie, detaje, frikëra, ankthe dhe, sigurisht, zhgënjime, armiqësira, revolta, shfrime, përbetime, frymë kryengritëse, guxim, humor asgjësues… Jeta reale dhe jeta artistike e gjeniut Kadare. Të dyja madhështore, unikale. Sikundër thekson botuesi francez, “këto kujtime dëshmojnë drejtpërdrejtë mbi kompleksin e “punës së laboratorit” në të cilin është përpunuar vepra e Kadaresë”. Për të vijuar me thënien se “kjo kronikë e gjerë dhe e pasur, lexohet si një roman aventurash e pasionesh të atillë, që ngjallin dhe frymëzojnë dashurinë për artin dhe për lirinë”.

Mund të shtonim vetëm se ky “roman” i Helena Kadaresë, i shkruar me një gjuhë të pasur artistike dhe stil elegant, përmban, gjithashtu, një pasuri të pafund idesh e mendimesh të cilat ndjekin e zbërthejnë shumëçka nga kryeveprat e gjeniut, nga jeta dhe mendimet e tij jashtë e brenda veprës. “Kohë e pamjaftueshme” e Helena Kadaresë është gjithashtu një kryevepër më vete.

Dilema apo edhe zhgënjimi i Kadaresë për kuptueshmëri të paplotë të ideve të veprës, mendimeve të saj të mëdha, të thella, por të fshehura e të mbështjella me art të madh, ndoshta, nuk do shërohen asnjëherë. Sepse te ky mosshërim fshihen vlerat universale, të gjithkohëshme të kryeveprave. Për Kadarenë ka qenë e pamundur të shkruante “gjëra që nuk kishin mister, që nuk kishin atë tërheqjen e fshehtë, që nuk kishin mjegull t’i mbështillte”… Veprat e mëdha, siç janë romanet e Kadaresë, kanë shumë mister brenda vetes, shumë të fshehta turbulluese. Dhe shumë zymtësi, ankth, frikëra të errëta. Ai e kërkon me vetëdije këtë mister dhe, ndoshta, ndonjëherë edhe është shtangur prej tij. Vështrim të shumëfishtë të detajeve, thellësi interpretimi dhe mendimi njerëzor. Dhe, sigurisht, shumë art, shumë madhështi artistike… Ky, me sa kuptohet, është arti gjenial dhe ky është, po ashtu, fati i tij. Të jetë tërheqës për shumë gjenerata e shumë shekuj. Dhe kjo nuk mund të ndyshojë.

A është e mundur dhe a është e domosdoshme që tërë këto margaritarë të zbulohen menjëherë? Përvoja dëshmon se nuk është as e mundur dhe as domosdoshme. Veprat gjeniale janë projektuar të jenë të vlefshme për shumë gjenerata dhe shumë shekuj. Ndaj shpesh kanë krijuar përshtypjen se shkrimtarët gjenialë lindin para kohe, lindin në shekullin e gabuar…

Pamundësia për të interpretuar e zbërthyer tërë madhështinë dhe thellësinë e një vepre gjeniale është diçka normale. Gjeneratat kërkojnë e gjejnë në të, atë për të cilën kanë më shumë nevojë, atë që u jep përgjigje pyetjeve të tyre themelore, mëdyshjeve të tyre dhe të epokës së tyre. Gjenerata e shekuj të tjerë do kërkojnë e do gjejnë të tjera ide të madha, në të tjera shtresëzime të shumëfishta të veprës.

Shkrimtarët gjenialë trajtojnë problemet e mëdha të njerëzimit. Ata paralajmërojnë rëniet e epokave dhe të diktaturave. Këtë bënë Dante, Shekspiri dhe Servantesi në kohët e tyre. Po ashtu, Hygo, Gëte e Gogol… Të njëjtën bëri edhe Kadare me diktaturën komuniste. Romanet gjeniale si “Dimri…”, “Koncerti”, “Përbindëshi” e “Pallati …”, “Vajza e Agamamnonit”, “Piramida”, “Pasardhësi” e të tjerë, janë vepra komplekse, të thella, përplot zymtësi shekspiriane, tmerre, hije, vrasje pas një darke makbethiane, tradhëti. Tragjedi e madhe dhe grotesk i pamëshirtë. Diktatura komuniste, me një ligësi në thelbin e saj dhe diktatorët groteskë të saj, të zbuluar në tërë shëmtinë e tyre, në tërë krimet e tmerret e tyre planetare. Ajo lindi nëpërmjet krimit, u rrit dhe u rrëzua, po nëpërmjet krimit të stërmadh. Siç ndodh, pak a shumë, me diktaturat dhe diktatorët nga një shekull në tjetrin, nga një kontinent në tjetrin. Romanet e Kadaresë nuk kanë të krahasuar në zbulimin dhe përshkrimin e madhërishëm të çarjes së perandorisë komuniste, të nisjes së rrënimit të saj. Me romanet e tij Kadare e kishte goditur komunizmin mu në qendrën e tij, në zemrën e vet perandorake. Në thelbin e krimit të tij. Përleshja e gjeniut me diktaturën ishte madhështore. Prandaj edhe hakmarrja e saj do të ishte e përbindshme. Moska komuniste “nuk do e lejonte as për njëqind vjet botimin e veprave të Kadaresë” në kryqendrën e vet.

4.

Gjeniu është një shkrimtar i domosdoshëm, i projektuar nga Krijuesi për vepra të madhërishme, universale. Një shkrimtar gjenial për tërë njerëzimin dhe për shekuj të tërë. Një shkrimtar që ka aftësinë dhe guximin të depërtojë në zonat më të errëta të shpirtit dhe të mendjes së njeriut e të njerëzimit. Një shkrimtar- gjeni lind i tillë. Gjenialiteti nuk krijohet, siç pandehet më kot. Nuk mësohet në jetl dhe as në shkollë. Nuk është thjesht këmbëngulja që e bën gjeniun. Në radhë të parë është fryma hyjnore, fuqia supreme që “zbret” në trurin e tij. Kadare pranon se “ka vërtet “diçka” që vjen nga lart, por sa herë njeriu kërkon ta shpjegojë këtë gjë, nuk e gjen dot”… Gjeniu është i pangjashëm. Është unikal. Ngjason vetëm me “rracën” e gjenive.

Çdo qytetërim lind gjeniun e vet. Shkrimtarët gjenialë paraprijnë e “përmbyllin qytetërime”, thotë Viktor Hygo në librin e tij gjenial për Shekspirin. Hapin apo vulosin kaperximet e mijëvjeçarëve, bashkë me enigmat, misteret, konfliktet. Tamam, atëherë, kur njerëzimi gjendet befas në kryqëzimin e epokave dhe kërkon me dëshpërim zgjidhje të mëdha për fatin e vetvetes. Jo çdo shekull lind domosdo gjeniun e tij. Sikundër ka edhe shekuj të veçantë që lindin më shumë se një gjeni. Dante tronditi shekujt e trembëdhjetë e katërmëdhjetë me veprën gjeniale “Ferri”, Shekspiri dhe Servantesi dominuan shekujt e gjashtëmbëdhjetë e shtatëmbëdhjetë. Pastaj vjen Gëte, “njeriu i fundit që i dinte të gjitha”, në shekujt e tetëmbëdhjetë- nëntëmbëdhjetë. Dhe Viktor Hygo,“njeriu oqean” në shekullin e nëntëmbëdhjetë, i cili me veprat e tij të mëdha ndau epokën e absolutizmit me erën e republikanizmit…

Shekulli i njëzetë lindi Kadarenë që me gjenialitetin e tij lajmëroi rënien e diktaturës komuniste, ndoshta më e përbindshmja e tërë diktaturave.Vepra e tij ushton nga dendësia e mendimeve që ndryshojnë botën. Dhe, po ashtu, nga tërbimi njerëzor. Truri i tij nuk ishte një tru i zakonshëm. Ishte një tru i gjithbotshëm. Pothuajse tërë truri i njerëzimit i përmbledhur në një të vetëm. I dendur, tërë intensitet. Zemra e tij është mister që rreh lehtësisht e, po aq, edhe madhërisht, vrullshëm, rrëmbyeshëm. Ajo nuk ishte një zemër e dosido. Ishte një zemër universale. Gjithçka te Kadare ishte trubulluese.

Arti i Kadaresë nuk njeh kufizime hapësire e kohe. Nuk njeh as kufij qiellorë, as tokësorë. Dhe as kufij skëterrorë. Kadare nuk stepet përballë të ligës, diktaturës, sado e përbindëshme ishte. Ai nuk u ndal as përpara veseve njerëzore, sado të fshehta dhe të thella të ishin. Përkundër sulmeve, intrigave, ndalimeve, ai nuk u tërhoq asnjë pëllëmbë nga fortesa e tij përplot gjetje artistike e thellësi mendimi. Siç nuk nguroi aspak të zbulonte të mirën, të mbronte liritë njerëzore, të drejtat humane. Madje i himnizoi të tëra ato. Pafundësia dhe e pakufijshmja, zbulimi, hamendësimi, e panjohura, e pamundshmja, fantazma dhe hijet, ëndërrat, pengimi, mëdyshja.., ishin elemente artistike të arsenalit të këtij gjeniu.

Nuk është aspak e rastësishme shfaqja e tij në kohën e krizës më të madhe njerëzore të shekullit të njëzetë. Kur liria dhe e vërteta u nëpërkëmbën, u përgjakën. Kur shtypja dhe dhuna e diktaturës komuniste nuk njohu asnjë kufi. Në këtë kohë të zymtë, plot tmerr e frikë lindi ky shkrimtar gjenial, ky gjigand i mendimit njerëzor… Dhe në vetminë e tij prej “murgu në thellësi të manastirit”, siç e përcakton ai veten, krijoi veprat e tij gjeniale…