Luan Rama/

Dashuria, gjithnjë dashuria, që në mugëtirën e kohëve, pasi ajo duhet të ketë qenë një nga ndjesitë e para, ku pas shekujve të instiktit, të lidhjes dhe bashkimit, dashuria mori formë, u mbrujt, me afsh dhe dëshirë, me ëndrra dhe ngjizma të ngrohta mishi e gjaku, u zbukurua, hodhi shtat mbi lëndina, vreshta e ullishta, për të shkuar drejt ekstazës dhe përkushtimit. Rrahje zemre, dihatje, pritje, ankth dhe netë të pagjumta… dhe përsëri një ag në pritje, ku siç shkruhet, papritur, ezmerja dhe e bukura Shulamit dëgjonte hapat e të dashurit të saj, atij që dhe do i përkushtohej duke thënë në këngën e famshme Kënga e këngëve të Solomonit:

«… Unë flija, por zemra ime rrinte zgjuar.

Eshtë zëri i të dashurit tim që troket:

«Hapma motër dhe mikja ime,

pëllumbesha ime, e përsosura ime!…»

Kur ke lexuar këtë këngë të këngëve, këtë poemë të poemave, dhe udhëton në pllajat e gjelbërta e ngjyrë okër, nga Libani drejt Judesë dhe tokave të Palestinës e Izraelit, duke ndjekur udhët e qeparizave dhe pjergullave, kodrinave të lulëzuara e plot aroma drejt Jeruzalemit, në atë tokë historike që mban gjurmët e Tempullit të Solomonit, e ndjen akoma më shumë këtë këngë, pasi sheh dekorin e gjallë të një dashurie të përjetshme, vende ku është kënduar nga miliona njerëz dhe në mijra vjet kënga e buzëve, e gjinjve, e prehjes, e pushtimit dhe e përkushtimit, vetë pjellës njerëzore, ku dashuria pihet si verë, ku dashuria është më e ëmbël se vera, dhe aroma e saj më e këndshme se të gjitha aromat dhe parfumet e botës.

Kjo ishte ndjesia ime kur përshkova atë udhë, kjo duhet të jetë mendoj ndjesia e çdo udhëtari që udhëton në ato kodrina e bregore ku është ngjizur kjo këngë e vjetër si bota, këngë e përhershme e kënduar në festa pagane e fetare, pasi dashuria ka vazhduar gjithnjë, dhe në kohë eklipsesh e furtunash, luftrash, holokaustesh, gjëmash e vdekjesh të mëdha. Dashuria ka rrjedhur si ujët e burimeve në ujët e paqtë të Jordanit, si lumenjtë që shkojnë drejt brigjeve të Detit të Vdekur apo Mesdheut.

Pra, kjo këngë është një vazhdë këngësh që rrjedh, një këngë dashurie mes një burri dhe gruaje, pinjollë të Adamit dhe Evës, të botës së krijuar tashmë që nga lindja e njerëzimit dhe që padyshim është libri më poetik i Biblës, që siç thonë studjuesit, duhet të jetë krijuar nga një poet anonim i shekullit IV para erës sonë, duke i bashkuar dhe shkrirë këngët në një të vetme, duke krijuar kështu një poemë të madhe, të paharruar.

Kënga e këngëve apo Kantika e kantikave të Solomonit është një libër më vete i Biblës hebraike, Chir ha-chirim, apo i Dhjatës së Vjetër, e cila ishte përfshirë në korpusin e librave të shenjtë para se të përkthehej nga hebraishtja e vjetër, pra kur u përkthye Septante (Testamenti i Vjetër nga gjuha e hebrenjve në greqisht nga shtatëdhjetë e dy priftërinjtë e mbyllur në Aleksandri me porosi të Ptolemeut II). Në të ishte integruar edhe kjo këngë, e cila ndryshonte nga të gjitha librat e tjerë të Biblës, nga Genesis, Eksodi, Josué e Samuel apo librat e Profetëve e më pas nga Libri i Job-it, Libri i Ester-it, etj, … një korpus me personazhe, ngjarje e kohëra, shpërngulje e luftra, pra histori e një populli por dhe histori e njerëzimit, me rite të lindjes, dasmës, vdekjes, me jetën njerëzore në kompleksitetin e vet. Por edhe pse u pranua në Septante, kjo këngë u ligjërua në kanionet hebraike e kristiane vetëm në shekullin e parë të erës sonë. Megjithatë futja e kësaj kënge në korpusin e librave të shenjtë është bërë me debate të mëdha dhe të shumta lidhur me tradicionin hebraik, siç dëshmohet dhe në Mishna hebraike, e të pranuar më pas nga doktrina kristiane. Rabbi Akiva shikonte te kjo këngë deklaratën simbolike midis Zotit (YAHVE) dhe popullit të tij, të Izraelit. Por një nga të parët që komentoi këtë këngë të Biblës hebraike (Tanakh) ishte kleriku i famshëm Origene në shekullin e III të erës sonë, i cili thoshte se ajo ishte «një epitalame», një këngë dasme e shkruar nga Solomoni në formën e një drame me vargje dhe me dy personazhe, burri dhe gruaja»… Studjues të tjerë në shekujt më vonë shikonin në të mitin e Erosit me Psyche-në të Apule-s romak që shkroi për dashurinë e hyjnisë Eros (Cupidon) me princeshën Psyché, temë aq shumë e komentuar në shekullin e XX nga psikoanalistët. Kjo këngë këndohej atëherë gjatë Pashkëve hebraike (Pessah). Tradita hebraike e vendos këtë këngë në pesë «meguilloth»-ët apo rrodhanët që lidheshin me festat liturgjike. Emri i Zotit nuk përmendet veçse në një rresht dhe shkarazi, atëherë kur përmendet «Flaka e Jahve-së». Gjuha dhe stili i përdorur në këtë këngë që kemi sot, të kujtojnë se është përdorur gjuha e kohës së persëve e madje dhe ajo helenistike, pra një kohë më e vonët nga ajo e krijimit të saj, pavarësisht se pikasen disa arkaizma që gjenden në të dhe që lenë të nënkuptojnë kohën më të vjetër të krijimit artistik të saj.

Qindra e qindra libra janë shkruar nga doktorët e shkencës teologjike hebraike e kristiane rreth interpretimit të kësaj poeme të veçantë, herë duke e parë atë si një poemë profane e dashurie, e herë si një poemë mistike, të dashurisë dhe lidhjes së Perëndisë me popullin, me Kishën kristiane, etj., siç e gjejmë në komentarët e Saint Gregoire Le Grand apo Apponius e shumë të tjerë. Dhe për këtë mjafton të shohim kodikët e vjetër të viteve 1000, veçanërisht atë të Bamberg-ut, të regjistruar në Kujtesën e Botës nga Unesco, e cila i referohet kësaj poeme të dashurisë njerëzore. Kënga e këngëve rishkruhej në pergamenët purpura, nga një kodik në tjetrin, pikturuar nga skribët, siç ishte Liuthar në Reichenau dhe ku dashuria shihej si gjëja më e shenjtë. Ekzaltimi i bukurisë fizike dhe sensualiteti, vështirë të pranoheshin në ato kohë (gjinjtë e tu si bistakë rrushi!!!), dhe ja pse të tjerë studjues e shtyjnë kohën e krijimit të kësaj poeme shumë më herët, në kohën kur jetonte Solomoni dhe kur kishte tradicione pagane, ku nuk flitej ende për libra të shenjtë. Dhe kënga fillon me puthjen, siç shkruhet që në vargun e parë të kësaj kënge, apo me «dodeikha» në hebraisht, ku nënkuptohet dhe puthja, dhe përkëdhelia, edhe shtrati:

«Të më puthë me puthjet e gojës së tij! / Se dashuria tënde është më e shijshme se vera, / aroma e vajrave të tua është më e këndshme; / emri yt është një parfum që shpërndahet, / ja pse vajzat të duan…»

Por të tjerë studjues shohin në këtë krijim të përkryer anën humane të njeriut, lidhjen seksuale, dashurinë fizike, erosin e madh, duke sjellë si shëmbull shpesh herë vargjet e këngës kur Shulamit këndon:

«I dashuri im hedh dorën në të çarën e portës / dhe gjithë trupi m’u drodh për të / dhe unë u ngrita për t’ia hapur të dashurit tim / dhe me duart e mia ai shjoi mirrën time / nga gishtërinjtë e mi, mirra e virgjër / në dorezën e llozit…»

Ja dora që zgjatej në seksin e gruas… Vërtet është kështu? Interpretimi i këtyre këngëve është i hapur prej shekujsh, madje ato vazhdojnë, veçanërisht nga psikoanalistë e post-frojdistë. Të tjerë studjues, thonë se është historia e Shulamit-es, e të dashurit të saj dhe Solomonit që e pengon dhe e mban atë në haremin e tij në Jeruzalem, ndërsa disa të tjerë, duke folur për sensualitetin dhe personazhet mistike, n’a rikujtojnë Shën Terezën e Avilës, e cila kujtonte një çast të ekstazës seksuale të saj, kur imagjinoi se një ëngjëll i përshkoi zemrën me shigjetë… Dhe padyshim, jo vetëm zemrën, pasi ajo e kishte provuar ndoshta «prishjen hyjnore» apo me hyjninë. Ja pse dhe kur kleriku i njohur humanist Sébastien Castellion vinte në dyshim karakterin hyjnor të kësaj kënge për shkak të karakterit të saj të hapur sensual, kjo solli kritikat e tmerrshme dhe zemërimin e madh tënga Jean Calvin!

E krijuar në mugëtirat e kohëve, e përpunuar nga bardi apo bardja anonime për të ardhur deri në pragun e erës sonë, kjo këngë perfeksionoi gjuhën e saj metaforike, ku gjinjtë janë «male me aromë», ku vreshta është vet trupi i dashurisë dhe (ah, ky shtrat i gjelbër ) se «dashuria që ti bën, është më e mirë se vera». Ja sensualiteti në majat e krijimit artistik, e vetmja këngë sensuale e pranuar nga Kisha, ku padyshim klerikët hebraikë shohin dashurinë e Jahve-së me tokën e Izraelit…

Eshtë interesante sesi e shikonte këtë këngë, këtë perlë të popullit hebre, studjuesi i njohur i botës hebraike Ernest Renan, duke e konceptuar këtë këngë si një spektakël, dramë në pesë akte dhe me skena të ndryshme brenda akteve, e para, e dyta, e treta e kështu me rradhë gjer në aktin e pestë. Pas refleksionesh të shumta ai imagjinon se thënien «të më puthë me puthjet e gojës së tij», e thotë një grua e haremit të Solomonit. Imagjinoni një çast: jemi dhjetë apo katër shekuj para Jezusë, ku kori i përgjigjet: «Përkëdheljet e tua janë më të ëmbla se vera…» Pastaj Shulamit-en e sjellin me forcë. Ajo i drejtohet një miku, apo të dashuri, që ne nuk e shohim: «Mermë me vete, të ikim me vrap së bashku… Mbreti më futi në harem»… Dhe ndërkohë gratë e haremit i drejtohen Solomonit: «Të gjitha gëzimet tona janë për ty… (etj, etj.) Në skenën e dytë, Shulamit është vetëm dhe ëndërron: «Thuamë ti, që zemra ime të dashuron, ku i çon qengjat e tu…» (etj.) Në fund, kjo dramë ka një epilog, ku një nga vëllezërit e Shulamit-es thotë: «Kemi një motër të vogël që ende nuk i janë formuar gjinjtë… Çdo të bëjmë ne me motrën tonë kur asaj t’i formohen gjinjtë? (etj). Ernest Renan e përfundon studimin dhe interpretimin e tij të gjatë me idenë se kjo poemë nuk është thjeshtë një poemë erotike, as një poemë thjeshtë mistike, por është një poemë morale dhe ku moraliteti i saj qëndron në vargun e shtatë të këngës së tetë ku këndohet: «Asgjë nuk mund t’i rezistojë dashurisë së sinqertë; kur i pasuri kërkon të blejë dashurinë, ai në fakt blen veç përbuzjen»… E megjithatë të tjerë e kanë kundërshtuar këtë interpretim të Renan, siç ishte dhe shkrimtari e dramaturgu Paul Claudel, i cili në vitin 1947, kur ishte kredhur në studimet e tij për Biblën, ishte tronditur nga ai figuracion i jashtëzakonshëm i kësaj kantike, me «kërthizën si një kupë e rrumbullaktë, ku vera plot aromë nuk mungon», me vargun «buzën si një fjongo e kuqe», me «qafën si një torrë fildishi», apo «gjinjtë si dy drenusha binjake», etj. Në komentet e tij, ai refuzon të shohë atë që shikonte Renan, pasi për të, femra, gruaja, ishte vetë Kisha kristiane dhe ai «një nga bijtë e mrekulluar të saj»…

Kjo këngë, e përkthyer në qindra gjuhë të botës dhe në variantet nga më të ndryshme, si kënga më e vjetër e dashurisë së burrit për gruan, është një nga faqet më të bukura të shkrimit njerëzor dhe të këngës njerëzore, më e vjetra dhe më e gjithkohshmja, duke frymëzuar njëkohësisht shumë artistë të mesjetës dhe kohëve moderne t’i referohen asaj, të kompozojnë muzikë, ta pikturojnë atë afresk dashurie e përkushtimi, siç bëri Gustave Moreau duke pikturuar fytyrën e Shulamit-es, apo akoma më mirë Marc Chagall, ilustruesi i jashtëzakonshëm i mesazhit biblik, përmes figurave origjinale të tij. Dhe duke hyrë në botën pikturale të tij plot ngjyra të ndezura e figura në ajër, në qiellin e dashurisë, diku mes tokës dhe kozmosit, ne i ndjejmë ende hapat e Shulamit-es, hapat që rendin për të gjetur të dashurin e saj, edhe pse duhet të kapërcejë pengesa, roje, bregore, gjer në kufijtë më të skajshëm të kësaj bote. Një himn për dashurinë: ja çfarë është kjo këngë e këngëve, ku Solomoni, biri i Davidit, nuk është thjesht krijuesi i tempullit të lashtë por është dhe ti, dhe unë, jemi ne të gjithë, krijesa të kësaj bote!

Po, «të këpusësh frutat e kopështit tim / të shëtisësh mes luleve… hani miq, pini, dehuni, o të dashuruar»!

( Përkthimi i Kënga e këngëve e Solomonit, është bërë në bazë të botimit të librit La Bible (Bibla), éd. AELF, Paris, si dhe krahasimeve me përkthime të tjera nga studjuesit më në zë të Biblës, kryesisht nga versionet në frëngjisht të Ernest Renan më 1860, (Le cantique des cantiques, éd. Arlea), si dhe të Louis Segond, Georges Guggenheim, Fréderic Boyer apo André Chouraqui. E krijuar fillimthi në hebraishten e vjetër, e përkthyer në greqisht dhe pastaj në gjuhët e tjera, kjo këngë ka dhënë shkas për shumë interpretime linguistike, antropologjike dhe të traditës hebraike ndër studjuesit e shumtë të botës nga shekujt e parë të mijëvjeçarit tonë deri në ditët tona.)

Prof. Asoc. Dr. Bernard Zotaj/

Vlora qendër e komunitetit hebre në Shqipëri.

Vlora ka qenë një qendër e komunitetit hebre në Shqipëri dhe për shkak të rëndësisë së saj tregtare dhe lidhjes me qytete të tjera tregtare në rajon. Shumë nga hebrenjtë e vendosur në Vlorë, ishin familje të ardhura nga Janina nga komuniteti i njohur si hebrenjtë romaiotë, një komunitet shumë i vjetër hebre, që daton që nga periudha bizantine dhe të vendosur historikisht në pjesë të Greqisë si Janinë, Volos, Arta dhe Kavalla.

Kështu në Luftën e Vlorës 1920, që nga dhjetori 1919, Josef Kantoz u gjend në krah të qytetarëve vlonjatë Jani Minga e Toli Arapi. Ai mori pjesë në mbledhjen e organizur në shtëpinë e Osman Haxhiut, ku u zgjodh komiteti për drejtimin e luftës kundër pushtuesit italian. Në këtë luftë si dhe në evenimentet e mëvonshme, përkrah Mateo Matathisë kanë qenë edhe Nesim Levi e Jozef Kantoz.

Shqipëria kishte rreth 200 hebrenj në fillim të Luftës së Dytë Botërore. Gjatë kësaj lufte Vlora u bë një strehë e sigurt për disa qindra refugjatë hebrenj nga vende të tjera. Nga nazistët gjermanë e dinin se numri i hebrenjve në Shqipëri ishte i madh, por ata kishin piketuar për të azgjësuar rreth 200 vetë. Hebrenjtë në Shqipëri u mbrojtën nga shqiptarët, pasi ata mbrojtën dhe veten e tyre e luftuan kundër bishës naziste. Logaritet që në fund të luftës, Shqipëria kishte një popullsi prej 2.000 hebrenj. Kështu Shqipëria u bë shtëpia e rreth 2.000 hebrenjve për shkak të guximit të qytetarëve shqiptarë në rrezikimin e jetës së tyre për të siguruar një strehë për hebrenjtë që iknin nga vendet fqinje. Shqipëria ishte i vetmi territor i pushtuar nga nazistët në të cilën pati një rritje të popullsisë hebraike gjatë holokaustit. Muzeu memorial i holokaustit izraelit Yad Vashem deri në janar të vitit 2011, kishte njohur 69 shqiptarë si paganë të drejtë, ose si ata që ndihmuan ose shpëtuan hebrenjtë nga nazistët gjatë Holokaustit.

Një libër publicistik për një mjeke izraelite

Në vazhdën e këtij patriotizmi të shquar Izet S. Çullin i frymëzuar nga libri “Lulja e Vlorës”, e shkruar nga Anna Kohen, na përshkruan dashurinë që ka për Vlorën dhe njerëzit e saj, në periudhën kur jetoi në qytetin heroik.

I njohuri Izet S. Çullin i frymëzuar nga dashuria për njeriun, por dhe nga mesazhet që jep libri “Lulja eVlorës” përforcoi mendimin se bujaria dhe heroizmi vlonjat e bënë këtë mjeke tashmë të njohur ndërkombtarisht për mbrojtjen e të drejtave të njerëzve të lirë të botës. Kështu mjeku misionar dhe vullnetmirë, i përkushtuar ndaj Lulesë së Vlorës shkroi një publicistikë me titull “Në atdheun tim” kushtuar bujarisë së stomatologes Anna Kohen. Në çdo faqe të kësaj publicistite të gjatë në formë reportazhi, autori zbulon, analizon dhe thekson përkushtimin, këmbënguljen, pasionin dhe dëshirën për sukses të dr. Kohenit. Ajo ka shpalosur mirënjohjen në botimin anglisht dhe shqip të librit “Lulja e Vlorës” (“Flower of Vlora”), i cili lexohet si them ne nga jugu, me një frymë.

Autori Çulli në reportzhin e tij të gjatë me mjaft citime nga libri i autores, na jep një tabllo të mjaft personaliteteve të kulturës e të shkencës botërore dhe shqiptare, përfshirë dhe hebraike. Ai i bën një analizë dhe e vlerëson këtë libër për mendimet, për problemet që trajton, pasi autorja e ka ndjerë dhimbjen në trupin e saj, por dhe thekson se këto dhimbje i ka ndjerë dhe populli shqiptar, i cili gjatë luftës dhe në paqe, tregoi se është njerëzor.

Unë me dr. Anna Kohenin u njoha nga kjo publicistikë e shkruar me ndjenjë dhe respekt për një profesioniste e shërbimit stomatologjik për dekada me radhë në SHBA nga Izet Çulli. Nëpërmjet faqeve të librit u njoha me rrugën e saj plot sakrifica e vështirësi në shkencë, ku në SHBA ajo punoi dhe nxorri në dukje kontributin e saj si një veprimtare e kudogjendur shoqërore. Ajo ka luftuar me një pasion për të forcuar bashkëpunimin dhe marrëdhëniet e ndërsjella midis popujve, duke mos harruar, vendlindjen Vlorën e dashur. Në këtë formë dhe në këtë përmbajtje libri “Në atdheun tim” i përkushtohet totalisht kësaj mjeke humane, duke na bindur dhe argumentuar me fakte jetën e saj plot përkushtim.

Nëpërmjet këtij reportazhi të gjatë autori vlerëson së tepërmi aktivizimin e gjithanshëm të Anna Kohenit në integrimin gjallërisht në rrjedhat e kohës. Autori si dhe personazhi kryesor që është jetësor, ka ditur që ngjarjet tragjike të Luftës së Dytë Botërore kundër njerëzimit dhe në veçanti, në atë të kërcënimin nazist për të eliminuar në masë njerëz të pafajshëm, veçanërisht të popullit hebre, t’i sjellë të neveritshme, si një ferr, ku dhe foshnja në barkun e nënës, dridhej nga tmerret.

Dr. Anna Kohen, tashmë mjekja dhe aktivistja e shquar, e mirënjohur në Shqipër dhe më gjerë, si shumë izraelitë u janë mirënjohës shqiptarëve, si dhe vlonjatëve në veçanti. Ishin vlonjatët e flamurit dhe të Luftës së Vlorës që një besëlidhje të heshtur dhe të sinqertë, daluan gjenocidin nazist, holokaustin, ndaj një populli martir, duke i mbrojtur me jetën e tyre. Kështu vlonjatët zemërgjërë, si dhe shqiptari, respektuan dhe mbrojtën të drejtën kanunore burimore që miku është në shtëpinë e tij. Në faqet e reportazhit libër shpjegohet dhe argumentohet miqësia midis dy popujve, shqiptar dhe hebre që në vite është lartësuar dhe përjetësuar. Libri reportazh jep mesazhe sinqeriteti, dashurie dhe shfaqje të lirë të mendimit që buron nga shpirti dhe zemra. Nëpërmjet këtij libri “Në Atdheun tim” të Izet S. Çullit forcohet dhe merr rrugë një publikim që lartëson më tej miqësinë, bashkëjetesën, humanizmin midis vendeve në këtë botë të konflikteve dhe të djallëzive të pafund….

Kanë shkruar për reportazhin…

Dr. Llukë Gjidede ka theksuar se “Mjekja dhe aktivistja e shquar shoqërore, tashmë e mirënjohur jo vetëm në Shqipëri, por më gjërë, Anna Kohen ashtu si shumë izraelitë u janë mirënjohës shqiptarëve në përgjithësi, por edhe vlonjatëve në veçanti. Këta në një besëlidhje të sinqertë, parandaluan gjenocidin famëkeq hitlerian, holokaustin, ndaj një populli martir…

Ndërsa dr. Flamur Topi ka përforcuar mendimin se “… dr. Anna Kohen, vetëm fizikisht, vetem si trup është në zemrën e zemrës së gjigandit amerikan të Nju-Jorkut, sepse me shpirt, mëndje e me gjithçka të qënies së saj të mrekullueshme e të pashoqe, është këtu, vetëm këtu, mes nesh me mall të pashuar e dashuri të pafund… Faleminderit doktoresha Anna Kohen për gjithçka na ke dhënë pa u kursyer kurrë, kurrë!”

Stomatollogu dr. Asqeri Llanaj është shprehur “Më takon që si pjesëtar i ekipit në parapërgatitjen e këtij libri, të shpreh shkurt mendimn tim. Anna Kohen na ka sjellë botën e saj të pasur shpirtërore, shtjellon gjërë e gjatë sesi duhet ecur në jetë edhe në vështirësi. Aty spikat humaniteti i saj, si edhe faktin që e prekim si me dorë që ajo, jo vetëm s’e harroi kurrë vendin tonë, por kurdoherë e kudo i ka ndihmuar dhe lartësuar shqiptarët. Po ashtu mjeku Izet Çulli duke analizuar gati në mënyrë shteruese e ka pasuruar më tej librin “Lulja e Vlorës”. Mund të them se dyshja Kohen-Çulli kanë plotësuar më së miri njëri-tjetrin”.

Kryetarja e hebrenjve të Amerikës, në një emision të CNN, e pyetur nga një gazetare amerikane për holokaustin u shpreh: “do të tregoj një rast kur isha e ftuar në Gjermani për të folur për holokaustin dhe u thashë studentëve, Gjermania kishte në atë kohë profesorë të mëdhenj, poetë, shkrimtarë, artistë të shquar, por nuk na shpëtuan. Ndërsa Shqipëria nuk kishte profesorë, shkrimtarë të mëdhenj, por kishte zemër të madhe dhe na shpëtuan të gjithëve”.

Të dhëna për Izet S. Çulli

Izet S. Çulli është mjek në neuro-psikiatri dhe ka punuar në këtë mision për gjysmë shekulli. Në këto dekada ka lëvruar dhe letërsinë. Veprimtarinë e ka nisur me mjekësinë shkencore dhe popullore, ku veçohen librat: “Të jesh mjek” 2012, “Dashuri dhe humanizëm”, për doktor Henri Marsh në dy gjuhë, në shqip 2019 dhe në anglisht 2020, “Në çeltrinë e shëndetit” në dy vëllime, 2003-2010, “Obelisk poetik për dr. Jani Bashon”, 2020-2021 dhe në disa libra të tjerë shkencorë, pedagogjike etj.

Çulli shquhet për fabula më tepër të botuar në letërsinë e mirëfilltë për të rritur dhe për fëmijë, në disa gjini, po më shumë shquhet në fabula, në mbi 30 vëllime. Dy libra poetikë të tij gjenden të publikuar në Kosovë, ndërsa 8 të tjerë në greqisht, italisht, frëngjisht dhe anglisht, ku mbi 80 libra janë vlerësuara nga kritika e lexuesit.Gjithashtu janë botuar 3 libra studimore për veprat e autorit.

Izet Çulli është anëtar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë që nga viti 1979, anëtar i Lidhjes Ndërkombëtare të Krijuesve “Pegasi” nga viti 2005), si dhe i Word Poetry Society në WPS, Selanik, 2007.

Në veprimtarinë letrare ai ka marre disa çmime letrare: “Tasim Gjokutaj” për librin “Në krahët e jetës”, (Toena, 2003); çmimi i parë për prozën humoristike “Pegasi” (2003) për librin “Fajin nuk e ka pasqyra”; krijues i shquar i Lidhjes “Pegasi”, 2005; çmimi i tretë ndërkombëtar për fabulën (Athinë, 2005); çmimi i tretë “Nënë Tereza” (Selanik, 2005); “Mirënjohje e Kombit” nga “Shoqata atdhetare për të rënët e kombit shqiptar, (Tiranë 2005) për librin “Shpirti i trazuar”; certifikatë mirënjohje nga “Qendra kombëtare e rehabilitimit të të verbërve të Shqipërisë” për librin “Qiellnaja e syve” Tiranë 2018. Ai mban edhe shumë vlerësime të tjera nderuese nga shoqata dhe bashki të vendit.

Dr. Dorian Koçi/

Hasta la vista

Një lot,

mbjell dhimbje

në mermerët e bardhë të Atikës.

Një portokall,

pikon lëng jete

brigjeve të Ebros.

Një ulli,

shkrumbohet nga dhimbja

në brigjet e Jonit.

Një qiparis në Dhërmi,

pret horizonte të kithëta

duke shushuritur Hasta la vista, hasta la vista …

Nëse bilingulizmi do të vlerësohej ndonjëherë si vlerë e veçantë në Ballkan, pa dyshim fshati Dhërmi do të ishte një nga vendet që do të përmendej si tillë. Ky fakt edhe nëse është hipotetik pasi Ballkani ende vuan nën etnocentrizmin e vet dhe shoqëritë ballkanike me shumë vështirësi e pranojnë kulturën e “Tjetrit”, nuk duhet të na trembë dhe as të na trishtojë pasi vetë këto shoqëri dhe mikrokozmose të vogla lindin dhe personalitete që me ndërgjegje të hapur dhe të lirë kontribuojnë në kulturën me dimensione më universale sesa në atë lokale.

Një rast i tillë është fenomeni letraro-kulturor e politik Petro Marko që ka shënjuar gjithë skenën kulturore e politike të gjysmë shekullit të kaluar duke na lënë dëshmi të plota me veprat e tij të karakterit të çuditshëm e jo lehtësisht të përshkueshëm të shqiptarit modern. I ndërgjegjshëm se në galerinë e personazheve të veta më së shumti risjell atmosferën e njohjeve të para në jetë në fshatin e tij Dhërmi, në librin e tij madhor “Retë dhe gurët-Intervistë me vetveten” pohon me zë të plotë dhe pa mëdyshje se i përket me shpirt, por jo vetëm me të , por edhe me gjak, kulturës, gjuhës dhe kombit shqiptar sikur do t’u tregojë hartuesve të skenarëve më të vonshëm të telenovelave nacionaliste testamentin e vet por edhe përkatësinë e fshatit të vet. E çuditshme, për të mos thënë e paimagjinueshme që një shkrimtar të intervistojë vetveten për së gjalli, por ngaqë kumtet besoj që dëshiron të lërë janë të rëndësishme dhe ai vet e kupton me frymëmarrjen e rënduar se nuk ka kohë që të presë pyetje nga të tjerë , në një atmosferë Borhesiane në një shtëpi në bulevardin që mbante emrin e një njeriu në emër të të cilit në rininë e vet kish luftuar në Spanjë (Bulevardi Stalin-Sot bulevardi Zogu I), rrëfen pa asnjë mëdyshje 50 vjet histori e kulturë të socializmit të lodhur shqiptar.

Dikur njeriu që mban emrin e bulevardit ku ai ka shtëpinë i ka quajtur shkrimtarët si “inxhinierë të shpirtrave” ndoshta i nisur dhe i joshur nga ideja se shkrimtarët do ta ndihmonin të projektonte një nga ëndrrat më të vjetër të diktatorëve, modelimin sipas dëshirave të shpirtit njerëzor. Por Petro Marko, është ndryshe nga të tjerët, edhe pse vet ka luftuar për utopinë e komunizmit, ai është shumë njerëzor dhe universal dhe nuk bie në grackën që për dogmën të sakrifikojë ndërgjegjen. Në të kundërt në gjithë veprat e tij kërkon utopinë ta kthejë në shërbim të njerëzimit, ndaj nuk joshet nga subjekte të vogla dhe lokale por heronjtë e romaneve të veta i ka internacionalë. Janë të radhë shkrimtarët ballkanikë, në mos edhe ata evropianë që të kenë pasur një jetë të vrullshme por edhe një pjesëmarrje në disa nga ngjarjet më të rëndësishme të shekullit si ka qenë jeta e Petro Markos dhe aktiviteti i tij shoqëror, kulturor e politik. Lufta e Spanjës , internimi në Ustikë, përjetimi i burgjeve të komunizmit, dhimbja familjare për djalin, kthimi i veprave në karton, moslejimi i publikimit janë seri ngjarjesh të denja për të krijuar mllef e urrejtje por Petro Marko e tejkalon vetveten dhe habit dhe gjithë bashkëkohësit e vet. Ai ndërton një botë të vetën të ngjarjeve dhe personazheve ku Mbretëria shqiptare, Lufta e Dytë Botërore dhe Socializmi real shqiptar ngjajnë më tepër si dinozaurë të frikshëm për shkak se dhunojnë lirinë dhe ndërgjegjen e të gjithëve sesa i kanë ndonjë borxh shkrimtarit.

Në mes të fitores së krekosur të një populli të vogël që dilte nga lufta gjen mundësinë të përshkruaj ata që kanë pësuar disfatë njerëzorë në fatet e tyre dhe presin të pashpresë të kthehen në atdhe. “Qyteti i Fundit” është nga të vetmit romane në letërsinë shqipe që thyen konvencionet tradicionale bardhë e zi të personazheve dhe dashurinë dhe ndjenjat njerëzore i përshkruan si fllad që i përshkon të gjithë , të mundur dhe fitimtarë. Në Ustikë aty ku jeta njerëzore poshtërohet, ai rindërton sërish tempullin e dashurisë dhe si ballkanas që është mund të pritet që në zëmërin e sipër ta shkatërrojë, por në të kundërt ndodh çudia që shpirtërat njerëzorë edhe pse të munduar nga tallazet e nacionalizmit ballkanik, në fakt bëhen bashkë të pandarë duke projektuar një të ardhme më të mirë. Ç’gjë tjetër mund të dëshirojë një autor, sesa të depërtojë kaq thellë në shpirtin njerëzor e për rrjedhojë të jetë i lexueshëm për breza të tjerë. A nuk i përket përjetësisë një shkrimtar që përcjell kumte të tilla?

Nuk ka rëndësi se në këtë 110 vjetor të lindjes së tij nuk gjen një monografi të plotë studimore të veprës së tij, e për më tepër askund të shkruar e zezë mbi të bardhë se është themelues i romanit modern shqiptar, as një emër rruge në Tiranë ku jetoi që nga vitet 30’ ,e rëndësishme është se me veprën e vet madhore ka krijuar një gjeografi të shpirti rebel shqiptar që endet sa në brigjet e Ebros, në Ustikë , Vlorë, Labëri, Durrës e Tiranë si për të na kujtuar se në letërsi nuk vlejnë rekomandimet as emërimet por mesazhi dhe magjia e fjalës që bën sot e kësaj dite çdo të ri shqiptar në të gjithë hapësirat shqipfolëse ta ndjekë e ta lexojë Petro Markon, apostullin e shkrimtarisë shqiptare. Letërsia e vështirë dhe e mundimshme e një populli të vogël nuk mund të gjente një apostull më të mirë sesa Petro Marko për të përçuar mesazhin e vet, ndaj ajo, por edhe ne jemi me fat që kishim Petro Markon mes nesh.

Kosta Nake/

Do ta quaja një zbulim tronditës sikur të mos kisha njohur më parë qeshatarët – kushërinjtë e tyre. Këta qeshatarët janë pjesë e përhershme e filmave humoristikë amerikanë dhe më shkaktojnë neveri. Periudha e pandemisë na i bëri peshqesh me një shkëlqim të ri në spektaklet shqiptare, sepse, në mungesë të shikuesve në sallë, regjisorët futën qeshatarët artificialë për t’u treguar teleshikuesve se cilat ishin batutat ku duhej të qeshnin, të duartrokisnin, ose të shpërthenin në ovacione. Te romani i Bashkim Hoxhës kjo ndërprerje patetike realizohet jo me tinguj gojorë, por me përplasje duarsh. Nuk është dukuri e re, por e lashtë sa Neroni, nuk është e konsumuar, pasi është një qasje e sprovuar në shoqëritë me qeverisje diktatoriale ose autoritare të cilat kanë kapital të mjaftueshëm jo vetëm për t’i blerë duartrokitjet, por edhe për t’u dhënë atyre ngjyrat e dëshiruara.

Duke i paraprirë kapitujt me nga një formulim servantesian, autori jo vetëm i rikthehet një tradite klasike, por edhe demonstron karakterin ironik dhe sarkastik të dukurive shoqërore që priten të shpalosen. Vendin e Don Kishotit e zë Klajdi me një pozicion ekonomik mjeran që e ka bërë njeri të trishtuar, të varur nga ai 200-lekëshi që i lë e ëma çdo mëngjes te cepi i tavolinës. Pika e lidhjes që shënon edhe ndërprerjen e pritjes së të papunit te shëtitorja krah Teatrit Kombëtar, është oferta e Sokol Ç. për të qenë pjesëmarrës në poemën simfonike “Prangat e një skllavi”, pranga që kanë zënë vend në ballinën e romanit dhe do të kthehen në një simbol për krejt veprën. Shfaqja e vënë në skenën e amfiteatrit të Durrësit, i jep dorë për të vendosur një paralele në epoka, ku shikuesit duartrokasin për vrasjen e gladiatorit dhe, përtej kësaj, njëri prej tyre, ka mbetur skllav i pranguar edhe në varr. Klajdit i vjen oferta e dytë nga Mironi, shoku i tij i Institutit të Arteve. Duhej të bëjë duatrokitësin dhe këtu autori gjen rastin të numërojë edhe ca punë të tjera tejet të veçanta, si vajtojcat, shëtitësit e qenve, gjumashët profesionistë, pritësit e radhës. Që në kapitullin e dytë duartrokitja dënohet si manipulim, si mjet zanor për të mbështetur politikanët dhe aktorët edhe kur nuk e meritojnë.

Klajdi ka një arsye më shumë që të mos ndihet komod në këtë rol figuranti me fre në gojë: I ati ishte dënuar dikur për agjitacion dhe propagandë dhe salla kishte duartrokitur për dënimin e tij, njëlloj siç kishin bërë shikuesit për vrasjen e gladiatorit. Që këtu fillon e përgatitet pakënaqësia e aktorit të ri.

Galeria e karaktereve plotësohet me producentin e televizionit Ervin Debina, moderatorët Enca Qinami dhe Emrion Lame, duartrokitësit Romir K. dhe Violeta, drejtuesin politik Ben Salihi dhe kryetari i një mikropartie Vladimir L. etj. Nëpërmjet fjalëve të Albës, autori sjell edhe një sozi të vetes me Dritan G. që jep emisionin e mëngjesit: “Del me kollare që në pikë të mëngjesit sikur po shkon në mbledhje. Rrudh edhe vetullat. Sa i shëmtuar!…Hap telefonin drejtpërdrejt me publikun. Që në shtatë të mëngjesit.” (f. 125)

Sarkazma bëhet therëse kur bëhet fjalë edhe për historinë e karrierës të duartrokitësve që fillon nga rreshti i katërt i cili ndodhet në hije dhe vjen te rreshti i parë ku mund të ketë edhe fokusim te portreti. Kështu e filloi Klajdi me Violetën, por dalja e Klajdit sjell ankesën e Romirit, atij që ka qenë anëtar partie që 16 vjeç dhe po ia zë vendin një rishtar. Dukurinë e vë në shina filozofike Juli me deklarimin se “shoqëria e spektaklit është maturimi i shoqërisë së propagandës ku njeriu jeton dy realitete njëherësh”. Ai vazhdon më tej me një vështrim simultant se ç’ndodh në ekranet televizive nga ora 9 e mbrëmjes deri në mesnatë dhe ç’ndodh në familjet shqiptare. Njeriu i ri i socializmit është tjetërsuar në njeriun konfuz apo “kuturu”.

Një linjë e re subjekti çelet me shfaqjen e Jonës. Ajo është rritur te gjyshi sepse e ëma i ka vdekur dhe i ati e ka braktisur. Duke i lexuar gjyshit gazetat, ajo është zhytur në politikë që e vogël, është bërë fanatike dhe tani ka hapur në facebook 12 statuse mbështetëse dhe mbrojtëse për shefin e partisë. Është një lloj indoktrinimi që ishte karakteristik për vitet e diktaturës dhe rivjen sot me kamuflazh. Klajdi dhe Jona njihen në autobuzin e duartrokitsave që shoqërojnë kryeministrin në Kukës, autobus që Klajdi e quan “karroca e skllevërve”. Dy të rinjtë janë dy qasje antagoniste ndaj realitetit: Klajdi sheh trishtim, Jona sheh dritë. Do të duhet të vijë një eurodeputet francez, do të duhet që Jona të bëhet shoqëruesja e tij, të përballet me ngacmimin e tij seksual; do të duhet të qëndrojë para kryeministrit dhe batutave të tij, që t’i hapen sytë dhe të zbulojë ku e ka çuar fanatizmi. Kuptimplotë është shkuarja në takim e eurodeputetit dhe kryeministrit, secili për t’i kërkuar falje tjetrit për incidentin me Jonën e cila ndjehet e përdorur si një rrobë. Deputeti Zhill do të justifikohet se ishte një keqkuptim, kryeministri e quan harbute sjelljen e shtetases së vet. Zhgënjimi i Jonës merr përmasat e vetasgjësimit.

Vjen trokitja e dytë e fortë e babait të Klajdit: “Kush i mban në këmbë diktaturat, autoritarët, udhëheqësit e këqij? Ata vërtet janë fajtorë, por faj më të madh kanë duartrokitësit.” (f. 79) Kjo shoqërohet me një detaj domethënës – babai ia jep pensionin e vet duke i kërkuar Klajdit të mos e humbë lirinë. Autori gjen një shteg për të shprehur edhe qëndrimin e vet ndaj liderit. “Në demokraci nuk ka lider. Ka drejtues.” (f. 82) Është një çështje që mund të ngrejë panele pafund debatesh. Mendoj se shoqëria shqiptare është ende e papërgatitur të ecë përpara pa një lider. Hapi i parë i madh duhet shtrirë në rrafshin ekonomik – familja shqiptare duhet të çlirohet nga varësia e punësimit në sektorin shtetëror. Pa pavarësi ekonomike nuk mund të ketë njerëz të lirë, madje radha e duartrokitësve do të zgjatet si radhët e dikurshme të qumështit.

Linja e tretë e subjektit, edhe pse e kufizuar në hapësirë, ndërtohet mbi figurën e mësuese Violetës. Siç e tregon me fjalët e veta, ka bërë një jetë me tabela (si tabelat e qarkullimit rrugor), ka zbatuar 10 porositë bazë të besimit të krishter, ka jetuar jetët e të tjerëve duke lexuar libra. E vetmja gjë nga jeta e vet ka mbetur një foto e fëmijërisë te mështeknat e Pogradecit. Shkon së bashku me Klajdin për ta gjetur vendin ku është shkrepur aparati, por më kot. Gjërat kanë ndryshuar dhe asgjë nuk mund të rikthehet nga bukuritë e së shkuarës. Vdekja e saj në rreshtin e duartrokitësve, vazhdimi i emisionit me këngëtarin e tallavasë Lym D. sikur të mos kishte ndodhur asgjë, fshehja, mbulimi i vdekjes është një nga pikat kulmore të veprës për të treguar se sa e pashpirt është bota e këtij lloj spektakli. Jo vetëm kaq, producenti Ervin i çon duartrokitësit menjëherë te salla e orkestrës për të regjistruar të qeshurat. Kupa është mbushur, Klajdi thotë “Nuk është e drejtë” dhe largohet nga salla. Ai premton të mbjellë një mështeknë te varri i Violetës dhe do të shkruajë atje fjalët e Hygoit: “Të vdesësh nuk është ndonjë gjë e madhe. Është e frikshme të mos jetosh.”

Shuplaka e Jonës në faqen e një të huaji e sjell në fokus kryeministrin duke e çuar romanin në pikën tjetër kulmore. Pavarësisht ndërhyrjes ortopedike të romancierit, ai ka disa shenja për të bërë identikitin e tij. “Ndoshta nuk jam më i miri, por më të mirë se mua nuk ka deri tani.” (f. 141) Autori shfrytëzon çdo mundësi që krijon hapësira artistike për t’i futur ndonjë thumb kryeministrit. Le të kujtojmë edhe romanin “Një ditë si Skënderbeu” të po këtij autori ku një vartëse e quan kryeministrin Skënderbe.

Fati vetjak, përvoja e të atit, përdorimi fyes i Jonës është rrugëtimi i vetëdijës së Klajdit që vendos t’i përgjigjet kryeministrit me të njëjtën monedhë manipulimi: Do ta marrë peng për disa çaste që të bëjë publike protestën e vet. I ftuar në studio për librin “Shqipëria ime” (mund ta lexosh edhe: “Shqipëria që dua”) kryeministri trembet me një revolver lodër dhe Klajdi ia qesëndis titullin e librit duke e quajtur “Shqipëria vetëm imja”. Përpjekja e Klajdit nuk arrin të shkojë te publiku si një mesazh se qeverisja autoritare nuk tronditet aq lehtë sa mund të mendohet. Po bashkë me protestën e personazhit, një shijë majoshe mund të ketë sjellë edhe vetë romani i Bashkim Hoxhës, sepse duartrokitësit janë stepur nga kjo ngritje e stekës. Këtë kam parasysh kur shkrimin e quaj “të pështysh qiellin.” Një vepër e tillë meriton më shumë vëmendje, më shumë lexues, pse jo edhe çmime letrare.

Romani “Duartrokitësit” i Bashkim Hoxhës, Onufri 2020.

Dr. Migena ARLLATI/

Teksa libri me poetët e Gjakovës bëhet gati të shkojë drejt shtypit, me përulësinë më të madhe dhe me një ndjenjë të pakufishme respekti, ulem të shkruaj këtë parathënie. Vetë emri Gjakovë është metaforë, është simbol i një sërë ndjesish të krijuara nga procese e ngjarje të ndodhura e të përjetuara nga njerëzit e Gjakovës në shekuj e dekada, ndjesi të cilat tashmë i rrinë këtij emri si një aureolë. Përgjithësisht, historia e çmon këtë vend me një konsideratë fisnikëruese që në fakt është një marrëdhënie mes gjithçkaje të ndodhur këtu në kohëra vlimesh e kthesash për popullin shqiptar. E sigurisht, një rol të pamatë kanë luajtur edhe njerëzit e pendës, të arsimit e të artit. Ata, si bashkëpërjetues të të gjitha dhimbjeve e lavdive në të panumërtat krajata, u bënë zëdhënës shpirtëror të lotit të lindjes a të vdekjes, të fitores a të humbjes, të tragjedisë a të ngadhnjimit mbi të. Duke sublimuar deri në caqet më të larta ndjesore emocionalitetin e popullit nga vinin e duke qenë në themel të komunikimit sa artistik po aq edhe human, artistët u bënë gjenerues të asaj energjie që përçon larg; larg në kohë e në hapësirë, për të bashkëndjerë e për të bashkëndarë si bashkëvendas pulsin shpirtëror në sfidimet e shumëfishta në përballje me okupuesit, në mbrojtjen e interesave kombëtare, në rropatjet ndaj ekzistencës, në frustrime kulturash e erërash epokale të cilat janë përplasur në trojet tona si dallgë të pamëshirshme.

Në këtë vëllim, janë veçuar qëllimshëm nga unë, letrarët, konkretisht poetët, që me vargjet e tyre i ngritën piedestal nocioneve të larta nacionale e humane. Me burimet e pashtershme të përjetimit dhe të fjalës, ata sollën përgjithësisht një krijimtari të dedikuar dhe të vetëkushtëzuar nga tematika kundërvënëse ndaj robërisë, tematika e mbrojtjes së dinjitetit dhe lirisë, e mbrojtjes së simboleve kombëtare, e fjalës së lirë të munguar etj. Prandaj poezia e tyre ka fuqinë e lirisë!

Zeja e poetit nuk është aq e lehtë sa duket. Sidomos në periudhën e paraçlirimit të Kosovës, para se të ngjyhej në bojë, pena duhej ngulur në mish; para se fjala të dilte, duhej guxuar e rrezikuar pasi fjala, vargu, arti ishin kthyer në armë. Poetët kishin vetëm një armë në këtë luftë të ashpër dhe në këtë ndeshje titane: vargun. E përveç gjithë të ligave të tjera, ata hapëronin me rrezikun se mund të anatemohen, të paragjykohen, të prrallen e të denigrohen, pasi makinacionet e shumëfishta nuk bënin gjumë as natë, as ditë.

Në rrugën e të bërit art, të afirmuarit është një proces i ngadalshëm e i përshkallshëm në të cilën krijuesi reflekton qartë dhe ndikon spontanisht. Ai i përcjell nën lëkurë ndryshimet në shoqëri. Adhurimi për autorë si: A. Çetta, E. Gjerqeku, D. Mehmeti, R. Hoxha, B. Bokshi, A. Musaj, S. Lokaj, M. Nura, A. Gjakova, A. Podrimja, T. Dërvishi, M. Kupa, M. Bobi, M. Saneja, S. Rexhepi, H. Haxhosaj, A. Byci, A. Deva, F. Brovina, A. Mala, F. Ymeri, F. Rexha etj., etj., vjen pas madhështisë që ata ndërtuan me krijimtarinë dhe ndikimin e madh të saj. Me shumë të drejtë quhen poetët e plejadës. Gjendja artistike që ata sollën ishte dëshirë për të frymuar lirshëm, nevojë për kacafytje me të pamundurën, këlthitje për çprangosje, dëshmim për të drejtat e mohuara, akuzë për krime të qëllimshme. Këta, e jo vetëm këta tema, u kthyen në një zakonshmëri për kohëshmëri të gjatë dekadash. Është e qartë se pjesa më e madhe e të pranishmëve në dy gjeneratat e para nuk janë thjesht krijues por personalitete të mirëfilltë të artit dhe mendimit shqip. Ata nuk ishin vetëm krijues por edhe veprimtarë të çështjes shqiptare, promovues dhe mbrojtës të hapur të të drejtave të popullit të tyre, gjë të cilën e bënin hapur jo vetëm në art.

Historia e re e Kosovës flet zëshëm për veprimtarinë e tyre, ndërsa poezia mbetet vetëm një pjesë fragmentare e kësaj veprimtarie. Sigurisht se trajtimi i mëtejshëm i krijimtarisë, gjuhës dhe stilit të përdorur kërkon një observim të thellë dhe përmbajtësor. Secili nga ta është unik, me përparësitë dhe me kufizimet e veta. Ndaj, edhe poezitë e përfshira në “Vargnim Gjakove” janë një reflektim i sinqertë për të kaluarën, një prani paqeje e dashurie në të tashmen dhe një shqetësim human mbi të ardhmen. Të gjitha këto të shtjelluara me një thellësi mendimi dhe lehtësi rrëfimi që rrallë haset. Ato jo vetëm që na ofrojnë kënaqësinë e leximit, por edhe na bëjnë të reflektojmë dhe të besojmë thellë për ideale të fuqishme.

Sot, autorët e lartpërmendur, rreshtohen në panteonin e poezisë shqipe, pasi koha nuk i ledhatoi e as fati nuk i kurseu. Mbeten të adhuruar për atë që sollën në poezi dhe jo vetëm në poezi.

***

Në vigjilje të përvjetorit të 60-të të Mitingut të Poezisë dhe në nderim të 25-vjetorit të çlirimit të Kosovës, me një entuziazëm të pashoq, nisa të ideoj një përmbledhje me poezi nga poetët e Gjakovës. Mendimet që dalin nga zemra peshojnë e kanë shumë vlerë ndaj unë i dhashë jetë mendimeve të mia dhe i ktheva në një realitet. “Vargnim Gjakove” e quajta, me dëshirën më të mirë që secili prej poetëve të ketë vendin e tij në këtë rradhë poetizuese e cila më ngjan me një varg rruazash apo perlash ku secila prej tyre ka ndriçimin dhe bukurinë e saj.

Do ta quaja një vëllim festiv, dhuratë imja në përmbylljen e dekadës së gjashtë të Mitingut. Mitingu ishte mbajtur për herë të parë në vitin 1964, sipas idesë së Din Mehmetit dhe Enver Gjerqekut, me bashkëaktivizimin e miqve të tjerë poetë, për t’u institucionalizuar pak kohë më vonë me formimin e Klubit letrar “Gjon Nikollë Kazazi” (1967). Në vite e dekada, në të kanë marrë pjesë me qindra poetë nga e gjithë Kosova, me dhjetëra e dhjetëra nga Shqipëria e viset e tjera shqiptare, e po ashtu, me dhjetëra poetë të huaj pasi aktiviteti është i rangut ndërkombëtar.

Poetëve në vëllimin “Vargnim Gjakove” i paraprijnë pesë poezi nga personalitete përgjithësisht klerikë fetarë, poezitë e të cilëve datojnë nga shek. XVII e këndej: Y. Efendija (shek. XVII), Gj. N. Kazazi (shek. XVIII), T. ef. Gjakova (shek. XVIII), T. Zajmi (shek. XIX) dhe A. G. Bojaxhiu (shek. XX). Krijimet e paraqitura nga ta janë një pasuri e rrallë jo veç për vlerat artistike sa për humanitetin dhe origjinalitetin që na vjen i reflektuar aq bukur nga kohësi të largëta. Nuk ka asnjë mëdyshje që edhe këto figura i përkasin arealit të Gjakovës, bile edhe Nënë Tereza – mbesë Gjakove, e bija e Dranes së lindur në Novosellë.

Më tej, në libër renditen katër gjenerata poetësh: I (1920 – 1940), II (1941 – 1960), III (1961 – 1980), IV (1981 – 2010). Secili poet përfaqësohet me dy krijime (dy gjeneratat e para) dhe me një krijim (dy gjeneratat e dyta). Renditja është bërë kronologjikisht sipas vitit të lindjes. Fillohet me vargjet e Anton Çettës, pajtimtarit dhe veprimtarit të madh të besës e të fjalës dhe përfundohet me poeten e re 19 vjeçare, Olsa Domi, autore e dy vëllimeve. Përfshirja e poetëve i ka tejkaluar të gjitha paragjykimet personale e tejpersonale që te dikush mund të shfaqen qëllimshëm apo shkarazi, sepse në art nuk ka vend për lakmi e për zemërligësi. Për secilin krijues flet vetë arti dhe krijimtaria që ka sjellë në vite ndaj të gjitha diskutimet me sens inatçor dhe dashakeqës bien poshtë.

Ky vëllim i lë vend vetëm poezive, pasuruar dhe disajnuar me foto, pasuar nga disa fjalë në sensin biografik për secilin autor. Ndërsa vëllimi i radhës që kam në përgatitje e sipër është një studim letrar për këto individualitete krijuese.

E tani që “Vargnim Gjakove” me poetët e Gjakovës është i gatshëm, nuk është koha për të marrë lavde por është momenti i duhur për të dhënë nderime. Nderime për të gjithë ata që shpirtin e tyre e kthyen në varg e vargun në përkushtim shpirtëror për një pjesë aq të rëndësishme të qenies së njeriut, sikurse është vendlindja, fëmijëria, shtëpia e prindërve a trualli të cilit i përkasin, pasi njeriu pa këto do të ishte njeri pa atdhe. E një njeri pa atdhe është një njeri i mbetur pa asgjë. Në fund, dua ta mbyll me ndjesinë e një njeriu që ka bërë punën dhe tashmë nuk i kanë mbetur më fjalë. Duke i mbyllur sytë dhe duke parë me dritën e shpirtin, diçka më pëshpërit: Aty ku ka poezi ka emocion, dhe aty ku ka nderim për poezinë ka fisnikëri!