Agim Baçi/

“Të të ripërtërihet kënaqësia e leximit dhe të mbulohesh me shenjën e pranimit të fuqisë së fjalës, për shkak të asaj që prodhon për lëkurën dhe sytë”- Kjo ndjesi të vjen nga poezitë e Vlora Ademit, teksa ndjen se ngulitesh në murmurimën e vargjeve dhe shtysën për t’i recituar me veten. Sepse poezia, ajo poezi që të rrok gjithë shqisat, ka nevojën e pashmangshme të recitimit, sidomos atij recitimi të brendshëm, me veten, me dëshirën për t’i mbajtur mend. Dhe teksa i thua ngadalë me veten kupton atë fuqi të së pashmangshmes brenda teje për të ëndërruar edhe syhapur, duke përsëritur se vetja është një lëkurë e pafundme prekjesh, ndjesish, fantazish, imagjinatash dhe se çdo herë duhet të shohësh atë që të bën ty të ndjehesh Ti, sa herë zgjohesh e sa herë qepallat të mundin në rrugëtimin e përditshëm.

Vlora nuk ngutet të na shtrojë një rrugë të lehtë për hapat tanë, por të lehtën e peshon aq mirë sa, pasi murmurin vargje të ndryshme, kërkon t’i rishohësh peshën e përbashkët. Ashtu siç na e sjellë edhe essteti Italo Calvino aq natyrshëm atë dallim aspak matematik mes të lehtës dhe të rëndës, duke na dhënë një peshore shpirtërore.

Nëse admiruesit dhe studiuesit e konsiderojnë poezinë si kurorën e imagjinatës në krijimtarinë letrare, mund të futen në këtë vëllim përmes velave që na dhuron vetë autorja për të udhëtuar në këtë det imagjinate, ku kufijtë janë mes lotit dhe buzëqeshjes. Madje, duket sikur të fton të mos turpërohesh teksa kap veten duke dashur të lexosh dhe të rilexosh, pasi “edhe dimnat mërdhasin”. Sepse brenda të bardhës ka gjithnjë nuanaca edhe më të bardha, e brenda të zezës ka edhe një tjetër errësirë, e ne veç duhet me vëzhguar me kujdes.

Është emocionuese të kalosh nga “Dimnat e fëminisë” te “Boshi i birit”, pasi duket sikur kalon një urë të qëndisur herë me fërshërfimë kënaqësie dhe ëndërrimi e herë me nevojën e ulërimës për atë çfarë na lidh me atë që s’mundena me e humb.

“Mundem me t’u ba erë që të lëviz velat

N’drejtime t’pagabueme,

Por nuk mundem me t’u ba lëkurë që ta fsheh

Secilën plagë….

…Mundem me t’u ba qiell që ta kupton etjen për nji

Pikë shi,

Por jo shi, që t’i shuen tana etjet”

( Shkëputur nga ‘nuk’ Mundem”, pjesë e vëllimit “Katërdhjetë e pak”)

Vlora nuk e fsheh se shumëçka është e vështirë të gjejë rrugën e shpjegimit. Madje, duke na ardhur me vargjet e poezisë “Mos i fol botës për te”, na shtron atë udhën e pamundësisë së rrëfimit, edhe pse poezia është gjithnjë ajo thirrja e fortë për ta arritur të pamundurën, sepse të dashurosh deri në pamundësi qenka e mundun, dhe se bota ka nevojë ta prekë, ta di atë forcë, edhe kur e dimë se prekjet dhe t’pamet e të njëjtës dorë, e të njëjtit sy, janë herë ngjitur e herë aq larg sa nuk mund të kesh fuqinë fjalësh për gjithë urat që duhen me mbërritur.

Teksa mbyll vëllimin ndjen direkt dëshirën për ta rihap, për ta rilexu, pasi të duket sikur kanë mbet aty imazhe që nuk ke arritur dot t’i rrokësh sa duhet. Pastaj, në rilexim kupton kurthin e amël të asaj që poezia e ka të nevojshme- të rilexosh dhe të përpiqesh ta thuash vargun, deri sa të të kthehet në lëkurën e kënaqësisë.

(Shënime për vëllimin poetik “Katërdhjetë e pak” e Vlora Ademit)

…me rastin e 49 vjetorit

tẽ vdekjes sē shkrimtarit themeltar…

– Rikujtesē nga Visar Zhiti –

KARTELĒ NĒ REALIZMIN E DĒNUAR

“…mësues, poet, shkrimtar, përkthyes, ministër i arsimit… Ernest Koliqi u lind në Shkodër, kur Shqipëria po përgatitej të dilte nga robëria e gjatë otomane, në vitin e tretë të shekullit të kaluar, në majin plot petale të ngrohta si puthjet, mes të cilave përzihet edhe ajo, puthja e Judës. ​​​​​​​​Do të merrte dije të gjera në Itali e Kroaci, mbartës i traditës dhe mbrujtës i risive letrare, themeltar i modernes në tregime, stilist dhe qëmtues i fjalës, aq sa duket sikur i mblidhte si bimët e rralla mjekësore maleve të Veriut, njohës i jetës, i mekanizmit të konflikteve, i brengave të moszgjidhjes, i muzgut dhe dritës në rrugët e njeriut, sidomos i rrugicave të Shkodrës, që e donte aq shumë, aq sa e bëri emblemë të këngës së vet…

Kur emërohet Ministër Arsimit (1939) është ai që çon institucionalisht në Kosovë arsimin shqiptar, dërgon 200 mësues nga më të përgatiturit, duke hapur të parën shkollë të mesme atje, më 1941, kur këtej, 200 të tjerë, jo mësues, por komunistë, me ndihmën jugosllave, sapo kishin krijuar një parti, e cila do të vendoste diktaturën më të rëndë, duke e braktisur Kosovën, që do të dënonte Koliqët dhe veprën e tyre…

Mbarimi i luftës do ta gjejë me punët e albanologjisë në Itali duke iu mbyllur përjetë rrugët e kthimit në atdhe, kur e dënuan në mungesë me vdekje.

Gjatë mërgimit të detyruar politik Ernest Koliqi nuk do të reshtë së punuari, themelon katedrën e albanologjisë në Romë, hap revista, bashkon diasporën, ringjall shpirtin arbëresh, harton antologji të poezisë mbarëkombëtare, ndjek me vëmendje jetën politike dhe kulturore në atdhe, shkruan poema, romane dhe do të ndikojë fshehtas edhe në vepra madhore të mëvonshme të letërsisë shqipe. ​​Vdes papritur në 15 janar të vitit 1975, në Romë. Ende atje prehen eshtrat e tij, në Varrezat e Monumentale.”

Kēshtu kam shkruar nē librin “Kartela të Realizmit të Dënuar”, studim imi, botuar ne Tiranë në 2020..

Ndodh të pyesin: vdiq apo e helmuan? Sepse ndodh në vendet diktatoriale, që t’i zhdukin kundërshtarët e tyre, madje dhe t’i ndjekin ata kudo ku mund të jenë arratisur…

Gjithsesi shkrimtari Ernest Koliqi tashmë i ka tejkaluar të gjitha vdekjet e veta.

Dhe unē vazhdoj pērsiatjet, Koliqi kẽrkon kohē dhe hapēsira mē shumē dhe tē reja…

E ARDHMJA QË KALOI,

​​DY VEPRA, TË CILAVE U DOLI PROFECIA…

​​

Nëse njihet në letërsinë botërore romani distopik “1984” i George Orwell, që parashikonte shqetësueshëm ndërtimin e një shoqërie totalitariste, të kontrolluar rreptë, pikërisht të përfunduar në vitin 1984 ashtu siç ishin sistemet diktatoriale në perandorinë komuniste dhe vepra është përkthyer në shumë gjuhë dhe vazhdon të ribotohet duke kumbuar si një kambanë alarmi, pak e dinë se është dhe një dramë, që profetizoi rënien e komunizmit që në vitet ’70 të shekullit të kaluar, “Rrajët lëvizin” e Ernest Koliqit, por ajo është shkruar në shqip, në gjuhën e një populli të vogël, që e përjetoi atë dramë, mbase pa e kuptuar dhe aq mirë.

​

DY PROFETËT E KOMUNIZMIT,

​QË S’E PËRJETUAN.

DY SHKRIMTARË MOSHATARË

– George Orwell dhe Ernest Koliqi

nën tmerrin e imagjinatës dhe mbi rrënjët e traditës –

“1984”- roman dhe “Rrajët lëvizin”- dramë. Dy vepra fantastike të së ardhmes… së shkuar tashmë. Romani, dihet, është i famshëm dhe i përket gjuhës botërore, anglishtes, ndërkaq, siç e thamë, është përkthyer në shumë gjuhë të tjera dhe vazhdon të kujtohet e të studiohet, kurse drama është e vogël, pak fletë, e shkruar në gjuhën e një vendi të vogël, të shqiptarëve, që dukej sikur e harronin me qëllim, ishte diktaturë, duke mos e futur atë dramë në letërsinë e vet, kur ajo doli dhe ende mungon zelli në posdiktaturë për ta b;ere të njohur dhe dh:en;e vendin e merituar.

Të dy autorët e tyre, shkrimtari anglez George Orwell dhe shkrimtari shqiptar Ernest Koliqi kanë lindur në shekullin XX, në vitin e tij të tretë, 1903, e vetmja gjë e përbashkët, rastësi natyrisht. Por dhe parashikimi i tyre, edhe pse me kahe të kundërt…

Ndërkaq Orwell-i lindi jashtë atdheut të tij, në Indi, perandoria angleze, mund të themi, kurse Koliqi lindi në Shqipëri, perandoria otomane, ndërsa Orwell-i do të bëhej i majtë ideologjikisht, deri dhe komunist, që shkoi dhe në Spanjë në luftën civile krah republikanëve, kurse Koliqi do të ishte i djathtë, madje dhe ministër i arsimit nën pushtimin fashist në atdheun e tij.

Orwelli do të kthehej të vdiste në atdhe, në Londër, nga tuberkulozi në 1950, Koliqi kishte ikur për të vdekur jashtë atdheut, në 1975 në Romë. Për të vdekur për së dyti, se në atdhe fitimtarët e pas Luftës II botërore e kishin dënuar me pushkatim, atë dhe veprën e tij.

Orwell-i, shkrimtar dhe gazetar i njohur, mbas Luftës së Dytë Botërore, në 1949, boton romanin “1984”, një imagjinatë e frikshme, sipas së cilës në vitin e titullit të veprës, gati e gjithë bota dominohej nga një totalitarizëm i rreptë, mizor, udhëhequr nga një parti e vetme, sunduese me “Vëllanë e Madh” në krye (Big Brother). Policia shtetërore e pranishme kudo, e dukshme dhe e padukshme, kontrollonte dhe drejtonte gjithçka, jo vetëm veprimet, po deri edhe mendimet e ndjenjat, një nënshtrimin masiv kapitullues, një shoqëri “trushpëlarë”, aq sa hitleriane, po aq dhe staliniste, e të dyjave bashkë, si mos më keq.

Orwell e njihte romanin distopik “Ne”, të shkrimtarit sovjetik Evgenij Ivanoviç Zamjatin, të shkruar në vitet 1919-1921 dhe botuar për herë të parë në anglisht në 1924. Në Bashkimin Sovjetik s’ishte lejuar të dilte atëhere ajo satirë marramendëse e totalitarizmit të Bashkimit Sovjetik, e gjitha një utopi negative. Fundi i botës vërtet.

Kujtoj vitin 1984, më gjeti në burg. S’isha më i burgosur i ri, por as i vjetër, nga ata që kishin bërë mbi 15 vjet burg, 20, 25, 30, edhe 40 vjet, që kur kishte mbaruar Lufta, por s’kishte nisur ende paqja.

Në oborrin e burgut, në stendën, ku vendosej gazeta politike “Zëri i Popullit”, organ i Komitetit Qendror të Partisë së Punës të Shqipërisë, (më i gjatë emërtimi se vendi), ishte dhe një shkrim kritik për “1984”. Aty gjeta se paskësh një roman të tillë dhe gazeta e Partisë e bënte copë-copë, që ja erdhi dhe ky vit dhe alarmi që kishte dhënë autori borgjezo-revizionist se ç’ishte komunizmi dhe që në 1984 duhej të binte, ishin të rreme. Komunizmi do të triumfonte në të gjithë botën së shpejti, sipas gazetës së Partisë, sidomos po të kishte një luftë të tretë botërore…

Bashkëmoshatari i Orwelli-t, shkrimtari Ernest Koliqi, që nuk e di në mund të jenë takuar ndonjëherë njëri me tjetrin, shkruajti në Romë, ku ishte vendosur si azilant politik, dramën me një dukë/akt, “Rrajët lëvizin”, titullin e së cilës e mori nga një varg i poetit Tomas Eliot.

Ngjarjet e dramës ndodhin në vendlindjen e autorit, në Shkodër, në perspektivë, kanë ardhur vitet ’70, (fjala është për shekullin e kaluar), pra jemi një dhjetëvjeçar para 1984 oruelliane dhe çudia është se aty parashikohet e kundertën e Orwellit, jo fitorja botërore, por rënia e totalitarizmit.

Unikale dhe largpamëse deri në mrekulli, e brishte, madje dhe lirike, trama e saj e ka forcën jo te konflikti i brendshëm, me fare pak personazhë e dialogë të zakonshëm, po te konflikti historik i popujve, atij ndërkombëtar, te rënia e natyrshme e komunizmit.

Vepra, sa klasike është dhe risi në letrat shqipe, etj, mbetet profetike mbase si asnjë vepër tjetër në të gjithë letrat në perandorinë komuniste. ​​Koliqi ishte i pari dhe i vetmi shkrimtar që parashikoi rënien e asaj perandorie me një vepër letrare, kur totalitarizmi stalinist ishte në kulmin e vet, në mesnatën e rëndë në vendin e tij..

Autori si një orakull kishte parashikuar vdekjen e vet në ato vite dhe të diktaturës. Saktësia është tronditëse për parashikimin e parë, por ndodhi dhe parashikimi i dytë, pak më vonë se viti i tij dhe i Orwellit, në vitet ’90, por krizat e tatëpjetës kishin nisur që në kohërat e tyre.

Koliqi si një “AntiOrwell” ose “Orwell pozitiv” me dramën e vet vegoi fitoren e individit mbi massën, e parë kjo në familje, në qelizën e shoqërisë, në një shtëpi të thjeshtë dhe të vjetër, që është atdheu.

Shqipëria, nga një vend i tmerrshëm ateist, i pari dhe i vetmi në botë, që i kishte ndaluar me Kushtetutë të gjitha fetë dhe i kishte prishur të gjithë tempujt e tyre, i rrënuar shpirtërisht, në dramën e Koliqit është ringjallur, janë hapur sërisht kishat, bien kambanat dhe po nis jet:en drejt normalitetit…

Regjimi në Shqipëri, Sigurimi i Shtetit e mori informacionin për botimin e një drame të tillë reaksionare nga një i dënuar me vdekje, por arratisur në një vend kapitalist, në Itali. Rrugët e fshehta jo dhe aq diplomatike bënim me dije udhëheqjen e lartë në Tiranë se Ernest Koliqi, armik i betuar i popullit dhe i Partisë, që meritonte plumbin ballit, ka botuar në Romë në revistën e tij reaksionare që del në shqip, “Shejzat”, dramën më reaksionare “Rrajët lëvizin”…

Dhe hakmerreshin mbi të vëllanë e tij, priftin Dom Ernest Koliqi, duke mos e nxjerrë nga burgu, por duke i shtuar dënimet, burg dhe internime deri në fund.

Kritikës së politizuar dhe cinike, po aq dhe mediokre të Realizmit Socialist i vinte më për mbarë heshtja e qëllimtë, por mbytëse dhe ashtu bëri si zakonisht, por në leksionet e studentëve të letërsisë, i mbaj mend dhe i diskutonim me njëri-tjetrin, në njërën nga dispencat si e shaptilografuar, ishte dhe një fletë nga fundi që e godiste ashpër dramën e Koliqit, si frojdiste, që kërkon të thotë se regjimi socialist në Shqipëri bëri ndryshime të mëdha, shkatërroi dhe vrau shumëçka dhe sipas autorit tradhtar, dmth Ernest Koliqit, gjithçka ka ndodhur përsipër, se nëntokë, rrënjët e jetës, të futura thellë te të vdekurit, janë gjallë dhe lëvizin….

Me një ngazëllim djallëzor kritika socrealiste tha atëhere se Koliqi nga dy parashikimet që bëri, gjeti veç atë të vdekjes së vet.

Ne si studentë, rrethi më i ngushtë yni, i ngazëllehej kumtit koliqian, duke na pataksur që paskësh një drame të tillë, nga Koliqi, ja aty e ka shtëpinë, te rruga matanë, jo shumë larg Institutit tonë, që ja, përtej vendit tonë, u folka për rënie të komunizmit, nuk qenka i përjetshëm dhe diskutonim që këtë pasazh lektori e kishte futur për të rroposur Koliqin apo me dinakëri, për të bërë me dije se ç’është shkruar. Gjethsesi ne i ishim mirënjohës për kritikën dhe shikonim se kishte shkrimtarë të tjerë shqiptarë më përtej, jo si tek ne…

Në dramën “Rrajët lëvizin” bien dhe kambanat e së dielës në kishat e qytetit të Ernest Koliqit, ku ishim studentë, se ndërkaq, sipas parashikimeve të dramës ishin ripahur kishat, që diktatura ateiste i kishte shtetëzuar bashkë me xhamitë duke i kthyer në kinema, ku shikonim filmat e socrealizmit, në pallate sporti, ku zhvillonim dhe mësimin e fizkulturës apo në magazina ushtrie, ku na jepnin uniformat dhe armën, që të stërviteshim për të luftuar imperializmin dhe revizionizmin botëror dhe nëse na sulmonin të dy njëherësh, SHBA dhe Bashkimi Sovjetik, ne, Shqipëria, të fitonim…

Ndërkaq erdhi dita që “1984” të botohej dhe në Shqipëri, dhe jo vetëm me një përkthim. Rilexova njërin, pashë që gjuha shqipe e mbarte mirë atë tmerr dhe absurd.

Rreziku i 1984-ës duket se është permanent duke iu avitur jo vetëm vendeve të ish Bllokut Komunist, por si një ëndërr e keqe globale.

Ndërsa drama “Rrajët lëvizin” vazhdon të jetë si një kambanë, bie dhe bie dhe nuk ndalim ta dëgjojmë…

Me të do të mund të mburrej çdo skenë, nder për kulturën, për inteligjencën në të gjithë Evropës Lindore. Ishte dhënë kështu kumti i madh që atëhere dhe vinte nga letërsia shqipe, nga pjesa e dënuar e saj. Profecia e shkrimtarit të arratisur Ernest Koliqi do të dilte. Do të shëmbej Muri i Berlinit në vitin 1989, në Rumani do të ngrihej populli dhe do ta ekzekutonte diktatorin e vet, sundimtarët në Tiranë do të tmerroheshin, do të binin diktaturat me radhë të perandorisë komuniste. Edhe kjo, jona. S’ishte e jona, por që na shtypte ne… Akujt e saj andej larg, përmbysnin dhe këtej…

​Kishat dhe xhamitë u hapën vërtet. Kambanat po binin. Ndërsa vëllanë e shkrimtarit, Dom Mikel Koliqi, Selia e Shenjtë, Vatikani, e shpalli kardinal, i pari kardinal shqiptar…

​Nga skenat e teatrove shqiptare presim të shohim dramën “Rrajët lëvizin”, por dhe përkthimin e veprës, për teatrot e tjerë në Europë dhe botë… që të mos ketë “1984”. Por familje dhe botë të lirë dhe letërsi dashurie.

Silvana Berki/

Gjithmonë më kanë tërhequr vëmendjen gjërat e vecanta të cdo lloj fushe, sepse njerëz të cilët kanë lënë gjurmë në rrang botërorë janë pikërisht njerëz me aftësi të vecanta. Novelisti Edgar Allan Poe për shëmbull edhe pse jetëshkurtër ( 1809-1849) ka lënë në letërsinë botërore mbas vdekjes një krijimtari mbresëlënëse, me një aftësi të vecantë krijuese ku mbizotëron atmosfera rrëqethëse. Po ashtu në letërsinë finlandeze vecohet Shkrimtari Aleksis Kivi (1834-1872) i cili edhe pse jetoi vetëm 38 vjet, i la letërsisë finlandeze një ndër krijimet më të vecanta si Shtatë Vëllezërit. Dua të vecoj këtu se romani ”Shtatë vëllezërit” për kohën u ndalua në qarkullim për lexuesin dhe madje një shkrim kritike nga Ahlqvist u bëri gati një vrasje të krijimit, kritike të cilën askush nuk e kundërshtoi. Si Poe dhe Kivi vuajtën në kohën e tyre nga sëmundje mendore dhe madje u diagnozuan për crregullime melankolike. E vërteta mendoj unë është se në atë kohë shumëllojshmëria e karakterve njerëzore ishte e cunguar dhe ata që shfaqnin cilësi të karakterit ndryshe nga ajo që pranohej si ”norma shoqërore” shikoheshin me dyshim dhe persona të tillë paragjykoheshin. Koha sot ka evoluar në shumëllojshmërinë e karaktereve dhe jo vetëm kaq, njerëz të tillë stimulohen për t`i dhënë shoqërisë atë që e quajmë të vecantë apo ndryshe duke servirur realitete parë me një sy të mprehtë e shpirtra mbi-sensitive.
Jo pa qellim bëra një qasje të tillë rreth krijimeve të vecanta botërore, sepse tek lexoja librin e fundit me ese të Natasha Lakos, mendova pikërisht këtë; SA E VECANT, në të shkruar, menduar, analizuar. Që nga titulli ”Njeriu si një tjetër”, të jep një kureshtje të zhbirosh brendinë, përse ky titull, si është njeriu si një tjetër.
Pak fjalë për Natashën ashtu sic unë e kam njohur. Kur Natasha mori pjesë në botimin e novelës t`ime të parë në 2013 nga Toena ” Më jep vetëm pesëmbëshjetë ditë”, ishte e vetmja që vlerësoi titullin e librit ndryshe nga ato klishe që ishim mësuar të lexonim shpesh. Tek fliste mua personalisht më tërhoqi vëmendjen mënyra e analizës së saj, një qasje akademike e cila fliste vetëm për fenomenin e tekstit dhe jo lëvdata për të kaluar radhën. Ishte pikërisht kjo mbres për Natashën pse e përzgjodha ndër 30 poetët shqiptar të mirrte pjesë në promovimin e vëllimit antologjik poetik në Finlandë në 2019. Përvec kontributit doja ta njihja edhe më afër filozofinë e kësaj gruaje shqiptare, të cilën koha herë e kishte ndrydhur, herë shtrydhur e ndër dallgëve të ndryshme e sfidash të jetës kishte akoma qeliza të pazbuluara të cilat unë doja ti gërmoja. Ato tre ditë në Finlandë për mua ishin thesar, sepse tek bisedoja me të kuptova se nuk u gabova në përzgjedhje. Ajo që më bëri ta dua këtë njeri ishte pikërisht se në bashkëbisedim ajo vërtet të dëgjonte dhe afrohej me një empati njerëzore për tu admiruar. Aty kuptova feminizmin e saj në mbrojtje të gruas shqiptare, ndërtuar kjo nga eksperienca e kohës totalitariane ku kishte jetuar apo liria e cunguar, e cila hera herës demonstruar me një rrebelim të nënzëshëm. Aty kuptova formën analitike që i bënte fenomeneve të ndryshme dhe kureshtja e saj për Finlandën pa cenuar bukurinë e vëndit të huaj dhe me një modesti të bukur bënte krahasimet pa lënduar askënd. Forma e kritikës së Natashës është ndërtuese, ura mendimesh, ura kulturash, ura njerëzllëku duke më dëshmuar në atë skepticizmin t`im, se ka plot shqiptar të cilët ndajnë po të njëjtat vlera me ato europiane.
Në ndërrim të viteve 2023-2024 u gjënda në Shqipëri dhe e festova me familjen ndërrimin e viteve. Edhe pse ndërrimi i klimës më sëmuri, nuk mund të mos e takoja mikeshën t`ime të mirë ndaj shkova dhe e takova në shtëpi, dhe për të marrë librin e saj të fundit. Isha shumë kureshtare, se cfarë do të na afronte Natasha kësaj radhe me atë mëndjen e saj brilante. Me një dëshirë zhbiruese dhe kurioze fillova ta lexoj librin sa hyra në aeroplan dhe reagimi im i parë ishte një Ohhh. Sa dëshirë kisha të lexoja të tilla tekste. Tekste të vecanta, si Poe, si Kivi, si Juha Hurme ku po me të njëjtën vecanti afrohej Natasha. Unë nuk jam ndonjë analiste e letërsisë shqiptare, por tek lexova librin e fundit mora të drejtën si pasionante e letërsisë të tregoja mendimet e mia në lidhje me librin me ese dhe po ashtu duke e gërshetuar me eksperiencat e mia në rrugëtimin t`im letrar.
Kur e mbarova librin edhe u lumturova/pasurova për një krenari të tillë kombëtare që kemi mes nesh, por edhe u trishtova. U trishtova kur mendova librin t`im të fundit ”Na ishte njëherë Shpresa” (2019) botuar këtu në Finlandë ku për hapje të librit kërkova bashkëpunim me dr.Gazmend Krasniqi. Atë që unë i kërkova Krasniqit ti jipte publikut finlandez në librin t`im, më së miri e kishte bërë Natasha në këtë libër të sajin. Qasja për poezinë shqiptare deri në ditët e sotme në librin t`im antologjik vinte e njëanshme, dhe informacioni për poezinë e jugut pothuajse mungonte krejt, thua se poezia shqiptare na kishtre lindur vetëm në veri. Mendimi im për t`a hapur parathënien rreth poezisë shqipe më tepër Gazmendi as e përfilli, sepse as nuk reagoi fare. Një bashkëpunim i cuditsdhëm dhe unë do konkludoja me plot gojën pa pikë etike apo përgjegjësie. Rezultati i kësaj pune të mangët u duk një vit më vonë kur dr. Miikka Laihinen në kritikën e tij rreth antologjisë shqiptare shkruan se ”interpetimet e bëra nga Krasniqi mbeten të pahapura, pa një skelet të mjaftueshëm analitik, interpretimet përfundojnë në pluhurin e mbeturinave eterike pa asnjë lloj vlere illustruese.” ( 21.3.2020).
Kur ndërkohë libri Njeriu si një tjetër është enciklopedia që kërkoja t`u servirja edhe unë në librin t`im në 2019 finlandezëve. Megithatë, të mos hallakatem tek dështimet edhe pse libri im për forcën dhe iniciativën është një ndër librat më te sukseshëm sot, ajo që më dha libri i Natashës ishte pikërisht fryma e duhur. Njeriu është frymë. Natasha i bashkon kaq ëmbël e me kaq zgjuarsi shpirtrat e vecantë që i sollën si letërsisë botërore edhe asaj shqiptare një trup të përbashkët, i cili është shfaqur gati njëlloj në kohë të ndryshme. Përvec vecorive që ajo di ti bashkojë edhe thelbin e asaj që fola në fillim të shkrimit, karakteret e vecanta. Ajo që i karakterizon këta autorë, të huaj apo edhe shqiptare jetuar jashtë e brënda vëndit, është e kaluara e tyre, me një brishtësi emocionale që i karakterizonte deri në tragjedi personale. A do të kishin mundur të jepnin të gjithë këta vepra të vecanta po të mos ishin të vecantë në karakter? Nuk e besoj. Ndaj sot flitet për ”gjenitë”, që nuk janë asgjë tjetër përvec njerëz me vecori të rralla në karakter nga njerëzit e zakonshëm. Dikush ka një memorie më të zhvilluar se të tjerët, dikush ka emocione të pakontrolluara, dikush vecori autistike prej nga shqisa e shtate është më e shzvilluar etj. Këta njerëz nuk duhen ndrydhur për të qënurit ndryshe por stimuluar për të nxjerrë më të mirën e tyre. Këtë qasje e ka bërë mrekullisht edhe Natasha në librin e saj. Ajo me fanatizëm intelekti ka marrë gati në cdo ese te sajën dy shkrimtarë me kombësi të huaj, jetuar në kohë të ndryshme, dhe bën një parantezë me ëmbëlsi tregon aq bukur frymën e cdonjërit sesi lëviz në kohë duke u rigjeneruar deri në ditët tona. Dhe pikërish këtë qasje të dy boteve/kohërave ajo e bën duke e sjell veten e saj si një tjetër e rishfaqur në pikënisje të ndryshme kohore. Natasha në esetë e veta duket sikur bisedon me autorë të huaj e vëndas, por më tepër me lexuesin. Në fakt, ky ështe edhe qëllimi i eseistëve të krijojnë një urë bashkëbisedimi me lexuesin duke i dhënë atij një tabllo të qartë për mendimet e veta, të cilat mund të jenë krejt ndryshe me lexuesit dhe madje deri sfiduese.
A sjell ky libër përvec të vërtetave edhe gjetje të reja? Mua për vete më pasuroi. Ku mund ta njihja unë më parë lidhjen e Bogdatit me Heraklitin? Apo Naim Frashërin me Uolt Uitmanin? Apo Mjeda me Sibeliusin? Këtë ua rekomandoj lexuesve ta rigjejnë gjatë leximit, ashtu sic i rigjeta edhe unë.
Duke e përfunduar mendimin t `ìm nuk mund të le pa përmendur edhe një zhgënjim të vogël gjatë leximit, ku ashtu si Arian Leka edhe Natasha, kur përmendin vizitën e tyre në Finlandë 2019 ftuar nga Unë në promovimin e librit t`im, mua disi më anashkalojnë, sikur kanë frike për reputacionin e tyre, që unë të them të drejtën nuk e kuptoj se ku do të cenohej. Ndoshta në Shqiperi egziston njëllojë paragjykimi për krijuesit shqiptar që jetojnë jasht trojeve amë dhe për t`u ruajtur nga këto paragjykime vendosin të mos ballafaqohen me atë që i themi etikë profesionale dhe ti japin Cezarit cfarë i takon cezarit. Gjithsesi pa dashur të kritikoj Natashën, mendoj se më tepër mund të jetë një pakujdesi e vogël, por që për njerëz si unë e vogël” ka domethënie të madhe për punën që kam bërë. Unë nuk jetoj në Shqiperi, dhe ndoshta syri im kritik nuk ndihmon në ndryshimin e këtij fenomeni aty në Shqipëri, e gjithsesi nuk më pengon të flas hapur për ata që duan të kuptojnë. Por edhe ju duhet të na kuptoni. Jetoj këtej nga veriu i Europes që 34 vite dhe në librin e fundit të Erkki Kiviniemit ”Mbartësit e zjarrit”, qoftë për cështje etike u lumturova kur pash emrin t`im të përmendej sëbashku me emrin e poetit Poal Polanski si kalimtarë për egzistencën e tyre në këtë shtegëtim. Pikërisht EGZISTENCA- është dhimbja e emigrantit, që cdo gjë e bëjnë për humanizem, atdhedashuri dhe jo materializëm. Erkki sic duket e njeh këtë dhimbje edhe pse vet nuk e ka njohur emigracionin. Natasha nga ana tjetër ka përmendur gati në cdo autor egzistencën e tyre dhe fundet gati tragjike, kështuqë fenomeni i emigrantit nuk duhet të jetë i panjohur. Ndërsa bota ku jetoj, qaset me tjetër ”farennes”, pa të zhdukur asnjë meritë në luftën personale për egzistencë, duket sikur vlerat koha herë i zbeh, herë i ngre në forma të cuditshme, sic i ka ngritur këta autorë përzgjedhur nga Natasha në mungesë të tyre.
Një libër i arrirë, të stimulon deri në vetreflektim. Mendoj që gjithkush që do e lexoj librin e Natashës do të stimulohet duke e parë veten si një tjetër, si tani p.sh. unë po e shoh veten sikur të shkruaj një tjetër. Faleminderit Natasha që je, që egziston dhe që i ke mbijetuar kohës me vecoritë e rralla që të karakterizon mënyrën e rrëfimit, të shkruarit të menduarit. Ti thua ne libër ”por edhe të mësohesh me veten nuk është e lehtë.” Të gjesh veten do të thotë të jesh vetvetja.
Ky libër duhet të jetë në raftet e lexuesve finlandez, gjë qe nuk arrita t`a sjell dot më herët me librin t`im.

Behar GJOKA/

Debati se kritika letrare është ndërmjetës me lexuesin, e për një pjesë tjetër të lexuesve, se është absurde që në marrëdhënie me letërsinë të ketë ndërmjetësim, është i hapur. Madje, më tepër debatin e yshtin dhe ushqejnë, ata që nuk e kanë haberin se çfarë është kritika letrare, në marrëdhënien me tekstin letrar, si dhe me shkencën letrare, ku mendimi akademik, bashkë me historinë e letërsisë, teorinë letrare, përfshinë edhe kritikën letrare. Po a ka nevojë për ndërmjetës lexuesi i letërsisë?! Sërish si përherë, në marrëdhënie me letërsinë, pra edhe me letërsinë e sotme, shfaqet pyetja, që më tepër tenton që të rrokë thelbin e letrares, sepse ndërmejtësimi më tepër është një zgjatim didaktik, i një kohe tjetër, kur kritika shihej si syri magjik, me zbulu devijimin nga modeli i realizmit socialist. Në syrin tim, është term i pagjetur, me shumë gjasa një stisje e rimarrë nga modeli i realizmit socialist, për ta patur nën kontroll kreativen, por mjerisht edhe vetë lexuesin. Pse mendoj i pagjetur, për termin ndërmjetës, sepse leximi i librave të caktuar, të çon në interesa të caktuara, në interesa shkencore te libri shkencor, për interesa letrare te libri letrar, pra në interesa nga më të çuditshmet, e pothuajse të pashpjegueshme.

Pra, nevoja për të lexuar, secilin libër, letrar apo joletrar, është një kërkesë e brendshme te njeriu. Në këtë kuptim unë do të thoja se a ka nevojë për gazeta, për revista të mirëfillta, që të afirmojnë autorët dhe të kritikojnë dukuritë që vihen re në tekstet e shkruara, por padyshim që të marrësh përsipër që të shtjellosh idenë se nuk duhet të ketë poezi erotike, kjo është veçse një marrëzi “heroike”, e kohës së Babaqemos. Teksa flasim për poezinë, vjen në mend porosia e L. Poradecit, mjeshtrit të poezisë, kur thoshte: “Poezia kërkon fuqi të madhe shpirtërore. Poezia duhet të jetë personale. E tillë, që, si ti, të mos ketë mundur ta ketë bërë njeri gjer më sot dhe që, si ti, të mos mundë ta bëjë tjetër njeri sot e njëmijë vjet.”, që bart vlerë edhe sot e gjithë ditën. Poezia nuk lexohet tematikisht, poezia, proza dhe çdo gjë që emërtohet letërsi, lexohet estetikisht, pra nëse ne duam që të shkojmë te letërsia e mire, duhet që ta lexojmë vetëm si tekst, sepse duke e lexuar si tekst do të kuptojmë nëse ka shumë ujë, ujë apo ka edhe estetikë dhe art e kështu me radhë. Në këtë kuptim unë do të thoja se kritika e recensës, kritika e prezantimit, kritika e reagimit ndaj librave cilësorë, pra kritika letrare e mirëfilltë, tashmë duhet që të shoqërohet edhe me atë që quhet verifikim i vlerave estetike dhe, porse edhe verifikim i heshtjes së mungesave, në tekstet që bartin vlera dhe jo në librat që shkarrashkruhen, sa për të bërë emër dhe famë. Unë nuk mendoj se kritika apo studimet letrare që merren me historinë e mungesave, që do të ishte një kontribut krejt i lodhshëm dhe mendoj se do të mbyteshim me një pikë ujë, në atë që quhet, kinse det i letërsisë dhe do të humbim në atë pyll të tmerrshëm, ku është e vështirë që të ndash letërsinë nga jo letërsia, vlerën nga antivlera.

Megjithatë, përveç raportit personal dhe shijes, kreatives dhe leximit, pamëdyshje të rileximit, përveç raportit ndërmjetës le të themi, sepse kështu dikush e pranon, ndonëse është një term që të kujton motet e realizmit socialist, kohës kur kritika letrare, vihej në mes letërsisë dhe lexuesit, madje sipërmerrte të udhëhiqte letërsinë, nëpër shtigjet e shkatërrimit të formës letrare. Me interes në këtë ligjëratë, është përfundimi Roland Barthes, kur thotë: “Kritiku nuk mundet me asgjë që të zëvendësojë lexuesin. Madje, në fund të fundit ai nuk është veçse një lexues. Prandaj, duhet t’i themi lamtumirë idesë se shkenca e letërsisë mund të na mësojë kuptimin përfundimtar të veprës, për sa kohë libri është një botë.” Ka një raport të përjetshëm, tek e fundit se me librin e mirë, librin modern, librin jo thjeshtë të blerë, jo thjeshtë të lexuar, përgjigjja nuk jepet dot në këtë moment, kur nuk ke lexuar libra të autorëve të kësaj periudhe. Ka gjithmonë një akt të parë që zgjon interes, vetëm nga leximi, ka gjithmonë një moment të dytë që me domosdo do ta argumentosh zgjimin e interesit, ose nevoja për rilexim, që nuk ka ardhur për arsye jashtëletrare. Unë kam gjithmonë parasysh tekstet dhe jo autorët kur flas për letërsinë, pavarësisht kohës dhe hapësirës, kur dhe ku u shkruajt një tekst letrar, sepse teksti në të gjitha rastet e tejkalon autorin, si gjasa të komunikimit me lexuesin.

Në këtë periudhë janë botuar edhe libra të politikanëve të mirëfilltë, por që tashmë nuk i mban mend askush, kjo tregon se tek e fundit ishte një përpjekje për t’u çuditur vetë dhe prandaj duhet të kthehemi te pjesa serioze e marrëdhënies me letërsinë, jo me letërsinë si kontribut, me letërsinë jo si situatë ku secili shpërndanë grada apo merrë grada, me letërsinë e çmimeve, kur juri që nuk ndjekin atmosferën e lëtërsisë së sotme (me gjasë pa u lexuar librat), shpërndajnë dokoratat e radhës, gjë që po rrënon garën, por vetëm me letërsinë si materie artistike. Po kaq, në turravrapin për të fituar famë me anë të letërsisë, në këtë kohë u lëshuan gazetarë, opinionistë, aktorë dhe ambasadorë, e ku di unë, me bindjen se janë të famshëm në fushën e tyre, dhe ia kalëruan letërsisë. Jo, ndërkaq do të thosha se letërsia është bota e të gjithëve, është universi, fryma, është tek e fundit e sotmja dhe e nesërmja, është shpirti tek e cila, secili “zhgarravit”, shkruan atë çka bota do ta pranojë apo jo, e në mënyrë të veçantë, koha e mban ose e lëshon dikur në humnerë si bëzhdile. Do ta pranojë në kuptimin që do ta hipotekojë si vlerë, ose do ta lërë anash, por që gjithmonë këmbëngul në një pike, pa lexuar tekstet, nuk ka gjasa të flitet për librat dhe autorët. Ne, banorët e shekullit të njëzet e një, edhe në dhëniemarrje me letërsinë, mbartim një mentalitet të pushtetit të djeshëm, sepse pushteti i djeshëm merrte përsipër sesi duhet të shkruash, edhe sot pavarësisht lirisë së kushtëzuar nga kushtetuta dhe të drejtat, mentaliteti është po ai, sepse burokracia kulturore dhe letrare, merr përsipër të udhëheq letërsinë dhe mendimin për të, që të ndërmend situatën e sugjerimit të Tomas Eliotit, mbi “shijen e mbrapshtë të leximit”. Të mos harrojmë përvojën e mjeshtrave të shkrimit, ku do të veçoja një pohim të Ernesto Sabato-s, teksa shprehet: “…vetëdija e njeriut është jokohore: ajo përmban të tashmen, po është një e tashme e mbushur me të shkuarën dhe e ngarkuar me projekte për të ardhmen…”, te libri “Shkrimtari dhe fantazmat e tij”. Kur them te burokracia kam parasysh burokracinë kulturore dhe letrare, ku burokracia nuk siguron shijen e tij, por sugjeron paragjykimin e shijes së tij, për zëvendësuar tekstin me famën, që e shkatërron letërsinë, sikur moloja teshat.

Nga Mëhill Velaj, New York/

Të mençurit e Rilindjes Evropiane si Dante dikur, kanë thënë se “poeti është një lloj profeti i cili ia hap portat parajsës.” Andaj pena poetike dhe magjia letrare që na ofron Gjekë Marinaj është sfiduese për lexuesit por njëherësh edhe një shkallë katarzimi e thellimi në fenomene letrare të cilat shquhen për stilin e veçantë, elegancën e të shkruarit, mjeshtërisë dhe rezonimit letrar, por edhe rekapitullimit përsëritës që të lë pa frymë kur lexuesi reflekton për planin ideo artistik dhe mesazheve herë-herë meta psikologjike.

E lexova me një frymë ketë vëllim poetik, ku te pjesa “Dashuria dhe fati” reflektohet për një dimension krejt tjetër letrar e shpirtëror, kulturor e human, nga poetet tjerë të cilët hapësirën qiellore të dashurisë nuk e shohin të shkëputur nga melankolia dhe instinktivja. Këtu qëndron magjia poetike e plani ideoartistik i këtij poeti të përmasave mbarëkombëtare. Marinaj e nuhat, përjeton, shijon dhe e jetëson dashurinë në një dimension me të lartësuar se sa e bukura e estetikja, me lart se shija e ëndrra, dhe më lart se e përkohshmja, sepse fuqia e tij mendore, përvoja empirike dhe intuita e tij e bëjnë të meditojë për fenomene me të lartësuara jetësore. “E mbi të gjitha zgjodha dashurinë”, shprehet Shën Pali në letrën e tij dërguar Korintianëve. Pra këta përbërës letrarë janë uji, dielli dhe mendimi. Poeti është gjithmonë i etshëm për dashuri dhe atdhedashuri.

Këtë natyrë e përmbajtje kanë edhe poezitë Metabolë; Unë dhe Ti; Ajo u nis për Evropë; Paraparajsa; Dusitës, ku e kaluara, e tanishmja dhe fryma e së ardhmes shpirtërore të dashurisë marrin trajta më të lartësuara, më sublime dhe më me nivel parajsor. Autori është i aftë për të mbajtur peshoren më delikate në sferën e kuptimit estetik, andaj vëmendja letrare ndaj tij është nder për letërsinë shqipe.

Poetit Marinaj i pëlqen të përballët me jehonat e së kaluarës dhe përmes së tashmes ti bëjë ballë aventurës se mendjes dhe shigjetave e Odisediadës së jetës.

Marinaj nuk beson në martirizim në dashuri, por në pastërtinë e shpirtit përmes artit poetik. Protagonistja e librit, Dusita, është jo vetëm fati i tij jetësor e ideoartistik, por edhe dielli që i përcjell hapat mistik të poetit drejt qëllimit qiellor. Vetëdija për dashurinë e bën të magjishëm në dashuri poetin. Ai është vetë katarza e memorizimeve e vetës së tij, sepse përtej fatit njerëzor ai di t’i jap kuptim jetës dhe dashurisë që nuk mbaron kurrë.

Ja si shprehet poeti përmes vargut të tij mjeshtëror:

Një tis i nxehtë na skuq në fytyrë,

Zemrat qëndresën e fundit avullojnë,

Gjoksi yt troket, i imi i thotë “hyr!”,

Dashuritë, dashuritë i lëmë të dashurojnë.

Këto vargje janë thelbi i mesazhit poetik i këtij libri, i cili përmes mendjes se ndritur të Gjekë Marinajt merr dimension tjetër letrar, sociologjik, etnik e shpirtëror. Të tilla motive të nën shtresuara e adresuara të zemrave e ligjeve të kësaj bote, pra dashurisë dedikuese, kanë edhe poezitë Në përvjetorin e martesës; Më ëmbël se ç’puth vesa Bjeshkën; Le të mbeten ca gjëra përgjysmë; 24 Orë dashuri, të cilat janë reflektime poetike që dinë të luftojnë dhe të ndjejnë ngrohtësi edhe kur “Dimri tek fishkëllen një melodi të vjetër pagane” në ndër-dijen krijuese të një personaliteti që mban mbi shpatulla atlasin e botës e kujtesës që dhemb e rigjallërohet nga zjarri Sizifian.

Poezitë e Marinajt karakterizohen me filozofinë e shprehjes, mjeshtërinë e faktorit semiotik, hera-herës vargut hermetik e mbi të gjitha dominimit poetik të artit të kulluar letrar. Në vargjet e Marinajt gjenden ëndërrimet, frymëzimet dhe mendimet që reflektojnë një segment të rëndësishëm të jetës së tij.

E ëmbël është jeta për poetin Marinaj në dimensionin e tij shpirtëror, por edhe uthullim sa i përket horizontales njerëzore. Ai në këtë mes ka zgjedhur përndritjen dhe “amshimin” metafizik. Këto motive poetike i gjejmë në poezitë Ajo e bën horizontin të skuqet; Silueta e një vajze; Duke lexuar poezi me Dusitën; Afërdita etj., të cilat së bashku zbrazin zjarrin e dashurisë, harmonisë, etikës se unit, dhe mirëkuptimit tek përmasat e një dashurie dedikuese ku lirshëm mund të themi unike në llojin e tyre.

Poezia Do më falnin të gjitha gjykatat e botës është një lirikë poetike pothuajse magjike, e arrirë nga pak kush, sepse në të është zbrazur i tërë dimensioni shpirtëror, ideor e artistik i një personaliteti që botën e mban në çepellat të syrit plot dritë.

Kultura e dijes dhe ajo poetike koincidojnë me fatin e poetit, shpresën e fisnikërinë e brendisë gjenetike që në çdo minutë të jetës bëhet zot “konaku” i vetvetes e jo varësisë emocionale e joshjes që ofron bota. Kjo është parajsa poetike e një njeriu poet që përmbi magjinë poetike e ka të formësuar rrafshin kulturor e shpirtëror përmbi atë të joshjes instiktive e melankolisë që nuk mund ta kthej kohën prapa.

Dykohësia është futur në qenien e poetit falë talentit të tij letrar, unit njerëzor dhe vizioneve dritëlargëta. Pra poezitë e Marinajt nuk lindin vetëm nga dhimbjet e emocionet spontane, por edhe nga gjendja e kërkimit ideor dhe e shndërrimit të së pamundurës në të mundshme, nga e kaluara në të tanishmen dhe nga etja e zjarri për monolog në një kohë dialogu të pamundur, të cilin nuk mund ta ripërtërijë e rikthej të kaluarën në shijim të së tanishmes.

Kështu, poetit i pëlqen të ëndërrojë ëndërrimin, të kaluarën e tij, gurët e atdheut, ta përqafojë të shkuarën e rininë e tij, por mbi këto pirgje ideore e melankolishë impulsive ngadhënjen e vërteta për fatin njerëzor që nuk mund të ndryshohet por mund të fisnikërohet. Poeti krijon vargje shoqëruar nga bija e Zeusit, e dimrit të acartë, por në duar mban fatin e jetës së tij tokësore e shpirtërore. Marinaj nuk moliset nga ligjet e ngurta të dashurisë sepse dashuria në vepër është brenda ekzistencës së tij.

Bota e hapur e Marinajt, përvoja letrare dhe përvetësimi i shijeve artistike janë një dimension i hapur kulturor qe i hap çdo lexuesi horizonte të reja udhëtimesh novatore, nëpërmjet metaforave, simboleve e vargjeve të dendura me mesazhe drithëruese. Duke ndërthurur vetveten poetike me atë shoqërore, autori nxjerr në pah aftësinë për ta vënë lexuesin në rolin e protagonistit, duke e bërë atë të ndihet sa metafizik, po ashtu edhe real në materien e dukshme dhe të padukshme të universit emocional të përjetuar e të fisnikëruar njëkohësisht.

Marinaj mediton për “mollën e kafshuar” dhe realitetin virtual, kohën dhe plagët që sjellë mendja. Ai është i farkëtuar e gravuar në sytë e dikujt dhe në qiejt e kujtesës së përflakur, ndaj nuk e pushton as agonia e lajthitjeve të jetës as ecja në jetë. Marinaj është i lartësuar e ndaj sheh larg në horizonte të pamasa të botës poetike dhe empirizmit që sjellë jeta. Bota e tij nuk i do “shitëset e vetvetes’’ as bekimet e rreme të kësaj bote por kërkon fijen e virtyteve e rritjes në njohje. Poeti Gjekë Marinaj është i rrethuar me detin e Gnostikës dhe Evës që tundon, por edhe me vet njohjen e principet fisnike që nuk zhgënjejnë kurrë. Tingujt e tij poetik janë Eksklipse e harpë tingull-ëmbël edhe horizonte të pa masa në sytë e veshët e lexuesve vertikal.

Brenda kësaj harmonie e valleje poetike që i ngjajnë një kori të Engjëjve, lexuesi ndjen botën sentimentale në kontekste e dimensione të reja, ku fryma lirike vjen përmes tingujve shpirtërorë të violonçelit të të dashuruarve që ndjejnë bukurinë e jetës, në heshtje por duke e fisnikëruar jetën e dashurinë çdo ditë.

Poeti Marinaj është poetë i përmasave të lartësuara sepse di ti këndojë psalme jetës, paqes, harmonisë dhe dashurisë. Mu në magjinë e kësaj përmasë parajsore ai gjakon parajsën e përjetuar e jo atë të kujtesës dhe asaj që ndoshta nuk do të vijë kurrë. Po e përmbylli këtë reflektim me thënien e Luis Brilante: “Estetika është e qartë, po aq e drejtpërdrejtë dhe e papërcaktuar, si dashuria, si shija e një fruti, si uji. Poezinë e ndiejmë njësoj siç e ndiejmë afërsinë e gruas apo aromën e maleve apo të thellësive të detit”. Edhe një pikë loti në dashuri e kujtesë nuk është turp. Ndoshta turp duhet t’u vinte ndokujt që nuk ka kurrë për të dashuruar… Urime e suksese kësaj pene të artë….

Reflektim për librin poetik të Gjekë Marinaj “Paradigma e Parajsës”

Botoi: Shtëpia Botuese FAIK KONICA Prishtinë 2022