Frano Kulli/

Ende sot mbasi kanë kaluar tetëdhjetë vjet han prap hamendësime pjesmarrja e Ernest Koliqit në qeverinë e Shevqet Vërlacit (21 prill 1939 – 3 dhjetor 1941). Koliqi, njëri prej shkrimtarëve dhe intelektualëve më në zë të Shqipërisë së kohës u përfshi në një qeveri “të përbërë nga njerëz pa vlera të veçanta”, siç pohon studiuesi dhe historiani Berndt Fischer . Sikurse ende përmendet si e dhënë gojore edhe një bisedë e Koliqit , rrethanë e momentit kur ai ftohet në Tiranë për t’i propozuar postin e ministrit. Është viti 1939 ai kishte pak kohë që ishte emëruar titullar i Katedrës së Gjuhës dhe letërsisë Shqipe në Universitetin “La Sapienza” në Romë. Sipas gojëdhënës, Koliqi nuk e jep përnjiherë pëlqimin, por kërkon pak ditë kohë. Prej atje kthen në Shkoder e takon… At Gjergj Fishten.
-Më kanë propozue me u ba ministër i arsimit, pader…
-Me u ba minister – ia kthen pader Gjergji, pa pritë shpjegime më të gjata prej bashkëfolësit.
-Po, unë s’kam mujt me e dhanë fjalën, për pa u pá e me fol me ty, pader – kërkon të shtjellojë kërkesen e vet Koliqi më parë se t’ia merrte mendimin atij që e çmonte aq shumë.
-Po pra po, me u bá minister – ia kthen me këmbëngulje pader Gjergji e i thotë prerë argumentin e vet- se të tanë tjerët e bajnë ma keq se ti… ( O Zot ç’farë kut vlerësimi për vlerat kishin njerëzit si ata. Me një ekzigjencë shembullore për dijet e për punët në dobi të saj e të kombit). Dhe Ernest Koliqi, kështu u bë ministër i shtetit për arsimin. Ministri me gjurmën më të dukëshme e të dobishme në arsimin e shqiptarëve… Sapo filloi punën në këtë detyrë , ai mblodhi rreth vetes njerëzit e kulturës, shkrimtarët më të shquar dhe filloi përpilimin dhe botimin e teksteve shkollore. Si Ministër i Arsimit në shtatorin e vitit 1941 ai mundësoi me një vendim që mbi 200 arsimtarë normalistë, të shkonin në Kosovë dhe në trojet shqiptare në Maqedoni e Mal të Zi. Pa u caktuar ende formula me të cilën Kosova do t’i kthehej Shqipërisë dhe pa ardhur ende udhëzimet nga Roma, nën përgjegjësinë personale, Ministri i Arsimit, Prof. Ernest Koliqi nisi drejt “tokave të lirueme” 200 mësues e profesorë me synimin e qartë të vendosjes së themeleve të arsimit shqiptar. Një akt i tillë ka qenë dhe mbetet përjetësisht një nga aktet më sublime sepse ai dha frutet e veta në hapjen e shkollave shqipe, në rrënjosjen e dëshirës për të mësuar shqipen në të gjithë trojet shqiptare.
Prej shtetit të brishtë shqiptar, ende pa u formësuar mirë si i tillë shkoi ndër mend dhe e bëri punë të kryer dërgimin te vëllezërit e nji gjaku atë për atë çfarë ishte më e nevojëshme atje. Dërgoi mësues për të dhënë dije atje, duke plotësuar kështu të nxënit e të mësuarit shqip si nevojë jetikë për ruajtjen e idenditetit kombëtar, të shqiptarëve të atjeshëm që historia e padrejtë i kishte shkëputë prej trungut të kombit e dheut amë.
Në vijim të asaj ç’ka nisi ministri Koliqi, “në vitin 1943, pa u mbushur dy vjet, në Kosovë dhe në vise të tjera shqiptare në Maqedoni dhe Mal të Zi u hapën dhe punonin 511 shkolla fillore shqipe me 19 121 nxënës, të cilët i mësonin dhe edukonin drejt kombëtarisht 487 mësues (prej tyre 78 mësuese)… Ernest Koliqi kontribuoi edhe në hapjen e Normales së plotë në Prishtinë, në hapjen e Liceut në Prizren dhe Tetovë, në hapjen e Shkollës Normale në Gjakovë, të institutit Teknik Bujqësor dhe Gjimnazit në Pejë “.
Në një letër dërguar më 16 tetor 1941 nga ministri i arsimit të Qeverisë së atëhershme shqiptare Ernest Koliqi konsullit shqiptar Kolë Rrota në Vjenë thuhet se ka angazhuar Norbert Joklin si organizator të bibliotekave të Shqipërisë me një rrogë mujore prej 600 frangash ari…). Edhe si arsye madhore për ta shpëtuar albanologun e shkëlqyer hebre nga kthetrat e nazistëve.
Qeveria e Shqipërisë 4 vjet më parë, ministren e arsimit e kishte nga Kosova. Nuk e di se për ç’potenciale publike e punë të mirë mund të përmendet zonja. Përveçse si përzgjedhje kinse patriotike e kryeministrit, Zotit Rama në sinkron me mbledhjet e përbashkëta të atyre kohëve, të dy qeverive, tashmë të harruara, vendimet e të cilave u “shkruan në akull”. Dhe po të sjellësh ndër mend “shown” e atëhershëm ndjen neveri prej fallsitetit. Si për shumë gjëra të tjera të shpeshta , këso dore…. Për traun e rrugës së kombit a për a për taksën e shtrenjtë të mallrave që qarkullojnë nëpër të ndërmjet dy popullatave shqiptare andej e këndej. Apo për taksën e shtrenjtë të librave 6%,(edhe të librit shqip, sigurisht) më të shtrenjtën në rajon.
Kurse po t’i krahasosh punët e ministres së vitit 2019 me ministrin Ernest Koliqi, të vitit 1941…fyen rëndë historinë…
foto: prointegra.ch

Ardian Murraj/

Gjatë gjithë jetës krijuese prej më se shtatë dekadave, libri, skena dhe ekrani i dhanë gjerësisht njohje Naum Priftit. Pas ndarjes së tij nga jeta vitin e kaluar, familjarë, kolegë dhe studiues, bashkëkohës të tij dhe lexues të rinj gjatë muajit mars shënuan me disa takime e sesione studimore jetën dhe veprën e shkrimtarit duke përkujtuar 92 vjetorin e lindjes më 7 mars 2024 pa Naum Priftin. E thënë më thjeshtë, Naumi ta kërkon kohën si spektator kur gjendesh përballë skenës dhe ekranit, ndërsa kur përpara veprave të tij vihesh si lexues autori të rrëmben me një formë premtuese se ai ka lënë diçka tjetër edhe për kohën më pas, si për të thënë se shumë shënime dhe dorëshkrime të tij presin për t’u botuar dhe ngjan të thotë se “…do të më kujtoni edhe në të ardhmen”.

Mjeshtri i prozës nuk është më mes nesh, por ai e jetoi dhe e deshi jetën ashtu sikurse edhe hyri mes jetëve të njerëzve natyrshëm dhe i thjeshtë. Sikurse “Midis Dy Kohësh”, vëllim me shënime udhëtimi, kujtime, portrete dhe ese, 2005, shkruar nga Naum Prifti, autori u ndodh midis dy shekujve dhe midis dy sistemeve shoqërore. Kjo ndodhi gjatë jetës së tij jo vetëm me kapërcimin e mijëvjeçarëve, por edhe mes dy vendndodhje shtetesh si Shqipëria dhe Amerika.

Në këtë gjendje të ndërmjetme koha dhe dimensioni i saj të lënë mbresa me disa veprimtari përkujtimore për Naum Priftin. Koha, është elementi më i rëndësishëm i jetës që ai e la të shkruar. E vendosur edhe në titullin “Midis Dy Kohësh”, në vetvete ajo kthehet përmes përkujtimoreve si një ringjallje të cilat me siguri njerëzit dhe brezat do t’i përsëritin sërish. Me të njëjtin titull u mbajt takimi kushtuar autorit në Qendrën Kombëtare të Leximit dhe Librit në Tiranë më 5 mars, 2024 https://gazetadielli.com/naum-prifti-shkrimtari-i-te…/

Më 12 mars, në Akademinë e Shkencave të Shqipërisë, Seksioni i Shkencave Shoqërore dhe Albanologjike, referuesit profesorë dhe doktorë të fushës së letërsisë paraqitën për herë të parë brenda një seance, shumësinë e dimensioneve të Naum Priftit si Mjeshtër i Prozës së Shkurtër.

Dimensioni i tretë tek njeriu krijues dhe punëtor rikujtohet për çka bërë dhe kjo i bën shkrimtarët të përjetshëm për kulturën e vendit të tyre si edhe deri atje ku kjo kulturë arrin të depërtojë, të njihet dhe të përqafohet. Me lajmet e ditës kur media ndiqte dhe transmetonte radhazi këto veprimtari, gjendej mbresa sa e bashkëkohësve dhe e bashkëpunëtorëve plot përshtypje po aq edhe e personazheve që zbulonin veten duke treguar se e kishin jetuar kohën dhe ngjarjen edhe përse mesazhi studimor dhe akademik vlerësohej në përcjelljen e lajmit. Me këtë rast, një episod i posaçëm Profil i realizuar nga televizioni Euronews Albania iu kushtua njohjes më të afërt me jetën dhe veprën e shkrimtarit Naum Prifti ku përmblidheshin vlerësimet e akademikëve dhe referuesve, si edhe fragmente jete nga familjarë, bashkëfshatarë, miq të familjes, mësues dhe lexues.

I përfaqësuar me disa gjini dhe zhanre letrare, me dramaturgjinë e teatrit dhe skenarin e filmit artistik dhe vizatimor, një drejtim tjetër njohës që nevojitet të hidhet dritë dhe të vështrohet tek Naum Prifti është jeta e tij si publicist dhe gazetar. Ndoshta këtu gjinden shënimet dhe dorëshkrimet e krijimtarisë së pabotuar të tij, por, që për sa kohë, Naum Prifti jetoi dhe shkroi mes Shqipërisë dhe Amerikës, ashtu siç ai gjendet mes dy kohëve, profili i tij shpreh dëshirën për t’u njohur nga brezat e rinj. Autorja dhe gazetarja e emisionit Profil Greta Topjana e Euronews Albania e ka “takuar” autorin Naum Prifti për herë të parë si nxënëse në 9-vjeçare kur lexoi tregimin Mandolina e prej atij momenti ka qenë shumë kureshtare të njohë më shumë veprat e tij, por edhe vetë autorin. “Vitet kaluan dhe fatkeqësisht vjet mora vesh lajmin e trishtë që Naum Prifti kishte ndërruar jetë dhe përtej keqardhjes njerëzore kisha edhe keqardhjen që nuk e takova shkrimtarin nga afër për të më shuar shumë kuriozitete që kisha,” shprehet Greta. Profili i përgatitur prej saj gjatë muajit marsit Amaneti i Naum Priftit transmetohet në Euronews Albania https://youtu.be/qltOXuEliys…

Ajo ishte kureshtare të dinte më shumë përveç se për krijimtarinë e tij edhe për jetën personale mes Shqipërisë dhe Amerikës… për më tepër ngaqë “veprat e autorëve si Naum Prifti janë krijuar në një kohë kur letërsia ashtu sikurse çdo gjë tjetër kontrollohej nga shteti… por ai me një elegancë i shkroi fëmijëve për historitë apo personazhet e fshatit duke i kamufluar me emrat simpatikë të librave të tij. Duhet të jemi mirënjohës për veprat që ka lënë pas shkrimtari se ka rritur dhjetëra breza fëmijësh me vepra shqip të cilat edhe sot në një epokë dhe regjim tjetër për Shqipërinë janë po aq të dashura,” vëren gazetarja Greta Topjana. Duke e parë në tërësi trashëgiminë letrare të Naum Priftit, ajo e quan atë “pjesë të kujtesës kulturore të popullit shqiptar … Duhet ta kujtojmë të shkuarën për të mësuar nga gabimet, por edhe për të vlerësuar punën e artistëve dhe intelektualeve që e çuan para misionin e tyre edhe atëherë kur një fjalë e “gabuar” të burgoste apo të internonte….”

Pa dashur as ta quajmë rastësi dhe as fat si të tillë, mund të shikohet më tej se si puna dhe përkushtimi rizbulohen edhe atëherë kur njeriu kontribuon mes bashkëkombësve për Shqipërinë. Ndonëse jo fort e hulumtuar më vete, publicistika e Naum Priftit vlen të zbërthehet si komponent kyç në unin e tij krijues për nga rëndësia dhe përkushtimi i njohjes të së vërtetës njerëzore sepse kërkimi me natyrë publicistike dhe kureshtja për njerëzoren ishin burimi i krijimtarisë së gjatë të Naum Priftit. Në qershor të vitit 2018, me rastin e 106 vjetorit të Vatrës, ish-Sekretari i Vatrës Naum Prifti mori nderim jetësor. Në fjalën e tij, ai më shumë theksoi se çfarë do t’i duhej një publicisti dhe gazetari në profesion dhe që e ndihmon atdheun të cilin dëshiron ta shohë të qytetëruar.

“… unë shkela çdo pëllëmbë toke të hapësirës brenda vendit nga veriu në jug, nga lindja në perëndim dhe kudo mbajta shënime udhëtimi. Njoha fshatarin, punëtorin, policin, ushtarakun, bariun. Shkruajta për vuajtjet e mundimet, këngët e legjendat, humorin dhe tragjedinë shqiptare. Mbi të gjitha njoha shpirtin shqiptar çka u bë dhe mbeti burimi i krijimtarisë sime”.

Të flisje në një tubim feste me bashkëkombësit ku një organizatë atdhetare e kishte kapërcyer shekullin dhe është më shumë se pavarësia e Atdheut, kjo tregonte shumë jo vetëm për thjeshtësinë dhe ndjenjat profesionale, por për detyrimin që shqiptarët duhet të kenë për t’i trashëguar këto institucione të para atdhetare si Vatra dhe Dielli.

Atë vit Naum Prifti ishte 86 vjeç dhe me aq sa kishte njohur dhe arritur, me thjeshtësi dhe nga zemra shprehej: “Forca e Vatrës nuk qëndron tek fondet e saj monetare, por tek shpirti i njerëzve të përkushtueshëm që udhëhiqen nga idealet e saj të larta atdhetare. Mendoj se në këtë përvjetor, Vatra ka provuar se i ka kaluar sfidat dhe sprovat. Dhe Kjo Vatër Nuk Ka Për T’u Shuar. Faleminderit për nderimin dhe Gëzuar!”

Shkëputur nga fjala e Naum Priftit mbajtur në Mbrëmjen Gala kushtuar 106 vjetorin e themelimit të Vatrës, 1 Qershor, 2018 https://gazetadielli.com/naum-prifti-kjo-vater-nuk-ka…/

KOSTA NAKE/

Studioja e Blushit, si pjesë e një trendi në letërsinë botërore, rimerr tema, subjekte, figura historike duke mëtuar t’i vendosë në një profil të ri, rrjedhimisht t’i tregojë lexuesit copëza pak ose aspak të ndriçuara të së kaluarës. Te romani “Të jetosh në ishull” e filloi me vendosjen në peshore të Kastriotëve dhe Aranitëve dhe e vazhdon këtu me raportet midis Lindjes dhe Perëndimit. Në këtë hulli operimi me emra të njohur për lexuesin, është një gjetje interesante që i krijon mundësi të kalojë shpejt nga prezantimi i tyre në dinamikën e ngjarjeve dhe filozofinë e rrjedhojave. Edhe pse fabula e romanit është e thjeshtë, edhe pse ai duket sikur ka pirë ujë në krojet e Shekspirit, fatet dhe karakteret e heronjve blushianë vendosen në një kornizë kohore dhe vendore të ndryshme, rrjedhimisht ndjekin një tragë të ndryshme, siç ndodh në rrugët që diku ndahen në dy ose më shumë shtigje.
Dy pikat më të afërta mes Blushit dhe Shekspirit, mes “Otello, Arapi i Vlorës” dhe “Tragjedia e Otellos, Arapi i Venedikut” janë Otello dhe Desdemona. Le të mendojmë për një çast se Otello është i njëjti karakter që autorët e kanë takuar në kohë të ndryshme: Blushi kur në vitin 1383 vjen si fëmijë-skllav nga shkretëtira në Venedik, Shekspiri kur është bërë ushtarak i shquar në Venedik; Blushi e dërgon në Vlorë si udhëtar, Shekspiri e dërgon në Qipro për ta mbrojtur ishullin nga turqit; Otello i Blushit kërkon dashurinë e Desdemonës nëpërmjet shamisë magjike që i ka dhënë e ëma dhe shishes me lëng që i përgatit doktori Stefan Gjika, kurse Otello i Shekspirit e ka fituar dashurinë e Desdemonës sepse e ka magjepsur me historitë e tij të luftës, por shamia kthehet si flamur i xhelozisë së verbër; Desdemona e Blushit është bija e Albano Contarinit i cili ia ble Otellon në treg si kukull me paralajmërimin që i ndalohet ta dojë, kurse Desdemona e Shekspirit është bija e Brabantit i cili po ashtu ishte kundër martesës së bijës së tij me një njeri me ngjyrë: Otello i Blushit i jep Desdemonës lëngun e dashurisë dhe i shkakton vdekjen padashur, Otello i Shekspirit mashtrohet nga Jagoja dhe e mbyt gruan besnike.
Jagoja i Blushit dhe Shekspirit kanë dy pika afrimi: karakterin dhe përdorimin e shamisë për intrigën e paramenduar, por kanë një ndryshim të rëndësishëm: Jagoja i Blushit është vëllai i Desdemonës me një fytyrë që “në asnjë rast nuk dukej miqësore” (f.76), njeriu që kënaqet duke i bërë të tjerët të qajnë, fëmija që e futi motrën në arkivolin e një të vdekuri, kurse Jagoja i Shekspirit është ushtaraku monstër që e kërkon karrierën e vet duke shkelur mbi shpinat dhe jetën e të tjerëve, “Qen, shpirtzi, skëterrë,/ M’i lig sesa murtaja, deti dhe uria!” (f.787)
Emilia e Blushit është motra e Desdemonës dhe Jagos, kurse Emilia e Shekspirit është bashkëshortja e Jagos; në të dy rastet Jagoja e përdor si mashë për të nxjerrë gështenjat nga zjarri.
Kasi i Blushit është Mrkzha Kasimir Zharkoviçi, djali i princit serb të Zetës, fejuar me Ruginën, bijën e Balshës II, zotit të Vlorës, që shkon në Venedik të shesë Vlorën, por merr falas Desdemonën, kurse Kasi i Shekspirit është oficeri Mihal Kasi nga Florenca, sipas Jagos “një bandill që e shet edhe shpirtin për një grua bukuroshe dhe as që di nga rregullat e luftës” (f.594), por realisht nuk ka marrëdhënie të fshehta me Desdemonën.
Ndoshta për shkak të të qenit në politikë në kohën e ngjizjes së këtij romani, Blushi afirmohet si një vëzhgues i hollë i dukurive dhe, me guxim, bën një shumatore të karakterit filozofik. Disa prej tyre janë shumë të guximshme. P.sh. “Lufta nuk vlen nëse nuk kthehet në pasuri.” (f.109) “Vlora kishte më shumë vrasje se peshkatarë, më shumë hajdutë se luftëtarë, më pak trima se kusarë.” (f.175) “Vlora ka shpata, po s’ka burra.” (f. 302) Ose: “Me njerëzit dhe sidomos me shqiptarët, Zoti është treguar i kursyer. Ata nuk dinë të punojnë, nuk dinë të shfrytëzojnë natyrën dhe prandaj nuk dinë të luftojnë.” (f.239) Studioja krijuese e Blushit duket sikur shfrytëzon pajisje kompjuterike, prandaj përfundimet që sjell duken sikur i janë nënshtruar një llogaritjeje matematike. Një fantazi e jashtëzakonshme shpaloset kur tregohet me detaje pafund përgatitja prej doktorit e lëngut të dashurisë. (f.163-168)
Sipari i ndodhive ngrihet në Venedik, një anije e sjell heroin në Vlorë dhe pas një kalvari disavjeçar ku Stefan Gjika e trajton si kavje për eksperimente mjekësore dhe Hamiti si dylber, rikthehet në Venedik. Ky alternim përdoret nga autori për të treguar kryqëzimin e interesave mes Lindjes dhe Perëndimit, por edhe hendekun e madh mes tyre, jo aq për shkak të Adriatikut të thellë, po të kulturave të ndryshme. “Si dy motra të ndara nga deti, Vlora dhe Vendiku kanë mbetur njëra në lindje dhe tjetra në Perëndim. Prandaj Vlora ka më shumë zjarr dhe Venediku më shumë dritë.” (f.271) Kurse Kasi që vjen nga Serbia konstaton se “Vlora ishte një port, por Venediku ishte një qytet.” (f.292) Kapiteni i anijes që çon Albanon dhe Otellon nga perëndimi në lindje, thekson më tepër kontrastet: “Do vazhdoj të shkoj në Vlorë duke çuar armë dhe duke marrë vrasje, duke çuar urrejtje dhe duke marrë padituri, duke çuar murtajën dhe duke marrë urinë, duke çuar burra dhe duke marrë jetimë, duke çuar epsh dhe duke marrë tradhëti, duke u çuar Krishtin dhe duke kthyer Muhamedin.” (f.95) Gjithsesi, në gojën e Albano Contarinit autori vë një deklarim domethënës: “Mesdheu…është liqeni ku lundron barka e krishtërimit dhe të gjitha portet e tij duhet të konsiderohen si Perëndim.” (f.285)
Analizat dhe zhbirimet psikologjike dhe filozofike e zhvendosin skajshëm dialogun, duke i lënë fushë të lirë meditimit, siç ndodh kur faqe të tëra u lihen eksperimenteve të Stefan Gjikës me trupin e Otellos që kulmon me injektimin e kolerës dhe shpjegimin cinik vetëm e vetëm për shkak të ngyrës së lëkurës, kur ndalet te lufta dhe trimëria dhe krijon një figurë si Andrea si simbol të heronjve (f.225, 235-236, 257), kur vë në peshore fëmijërinë dhe lumturinë (f.125), xhelozinë dhe dashurinë (f.315-316), apo familjen dhe dashurinë (f.150-154, 277, 298) me një hapësirë aq të gjerë saqë në kooperim me dashurinë e Otellos për Desdemonës duket që projektorët më të fuqishëm janë drejtuar pikërisht këtu. Tek i njëjti trup jetonte Otello që i tregonte botës shpirtin e bardhë, por të gjithë shikonin tek ai Arapin me lëkurën e zezë. Si shprehje e dy botëve të ndryshme Hamiti e paralajmëron se në Vlorë mund të jetonte si Arap, kurse në Venedik mund të bëhej Otello. Ngjyra e lëkurës është mallkimi që e shoqëron nga lindja në vdekje, një ngjyrë që e kthen në skllav, por që nuk e shpëton edhe kur ngjit shkallët e karrierës.
Blushi guxon të trajtojë tema tabu. E filloi me qëndrimin ndaj figurës së Skënderbeut dhe Ali Pashë Tepelenës te romani “Të jetosh në ishull.” Në këtë roman skena e burgut të Vlorës kthehet në një poemë për homoseksualizmin, temë pothuajse e pacënuar në letërsinë shqiptare. Llambushkat e para të homoseksualizmit u ndezën që te romani “Të jetosh në ishull” me figurën e Ali Pashait. Megjithkëtë Blushi paraqitet si burrë me namuz kur është puna për përdorimin e leksikut seksual, ndryshe nga Agron Tufa, Edmond Tupja, Mustafa Nano, Thanas Jorgji, etj, ai nuk përdor as emra dhe as folje me ngjyrë të kuqe. Në vend të tyre mund të gjesh fjalë a shprehje me kamuflazh si “muskuli”, “lëmshi”, “sirtarët”, “ndonjë vrimë e trupit”, “ajo gjëja që kanë burrat në fund të barkut” (f.70), “në mes të këmbëve ishte një nxehtësi”, “nga kofshët po më kullonte një lëng i trashë dhe i nxehtë. ”(f.71)
Blushi merr rolin e doktor Stefan Gjikës kur hap mbi tavolinë doktrinën e krishterë dhe e bën doktorin zëdhënësin e vet kur thotë se “Krishti ishte prova e madhe e shkencës dhe jo e kishës,” s’kishte asgjë hyjnore pasi “kishte lindur nga një grua dhe ishte vrarë nga njerëzit,” se “me Jezu Krishtin Zoti kishte pranuar pafuqinë e tij për të dhuruar e për të marrë jetë.” (f.129-130)
Në këtë roman ka shumë poezi. Krahasimet dhe metaforat e goditura përdoren për të portretizuar personazhe, për të shpirtëzuar natyrën dhe ndodhitë. Po citoj pak prej tyre për të treguar se janë origjinale dhe domethënëse: “Turqit këndonin si korba dhe dielli pikonte si helm i verdhë. Kasi (mbi kalë) dukej si një diell që ka shaluar një re.” (fq. 259) “Vetullat e ngrysura të Jagos dukeshin si leshterikë mbi guackat e pjatave të lëngshme.” (fq. 331) “Andrea mbërriti i pari duke zbukuruar me dantella gjaku zverkun e një turku të vetmuar. Dhëmbët e semaforit u zverdhën nga dielli si shkronja të arta mbi një varr.” (fq. 290)

Romani “Otello, Arapi i Vlorës” i Ben Blushit, Toena 2009 dhe tragjedia “Otelli, Arapi i Vendikut” i Uilliam Shekspirit, Vepra 1, Tiranë 1982

Bilisht, 31 mars 2024

NGA NDUE BACAJ/

Pashkët kremtohen shumë më përpara ardhjes së Mesisë së paralajmruar, Jezu Krishtit, në tokën e Shenjtë të Izraelit, por atëherë festimi i Pashkëve kishte kuptim tjeter, pasi siç e gjejmë të shkruar në Bibel. Pashkë do të thoshte në hebraishten e vjeter KALIM ( kjo e bazuar në foljen PASAH). Pashket atëhere simbolizonin kalimin e Zotit nëpër tokat e Izraelit , per ti shpëtuar nga roberia e paganizmit egjyptian..Vet Moisiu në ato kohë i thoshte popullit të tije që ditën e Pashkëve të bënin nga një qingj fli , ku me gjakun e tij të sterpiknin ballin e shtëpiave të tyre. Sterpikja bëhej me deget e bimes së kuqerremt me emrin HISOPI. Gjithashtu Moisiu i porosiste që mishi i qingjit të piqej dhe të hahej shpejt pasi janë Pashket , pra Kalimi…Pashkët në atë kohë festoheshin të shtunen e parë pas ekuinoksit me Hanë të plotë..1. Pas ardhjes në jetë të Jezu Krishtit dhe doktrines së tij, festimi i Pashkëve vijoj edhe nga vetë Jezusi me Apostujt e tij.2. Që nga ajo kohë Pashkët filluan të kenë një kuptim më të gjërë shpirterore dhe Hyjnore, pasi Pashkët ishin ditët e kalimit nga roberia pagane , në mbreterinë qiellore të vetë Zotit, më të derguarin e tij Jezusin.. Por kuptimi i vertet i kremtimit të Pashkeve do të vinte pas ringjalljes në ditën e tretë, (të Dielen), të Jezu Krishtit që sundimtarët pagan romak i kishin marrë jetën toksore duke e kryqezur e varrosur ditën e premte. U deshtë që në krye të perandorisë Romake të vinte Iliro-shqiptari nga Nasiussi i Dardanisë (Nishi i Kosoves), Flavio Valerio Kostandini (Kostandini Madh),3. që Pashkët të fitonin dimensionin e ri të festimit si ditë ringjallje e shprese, kur ky perandor shpalli Ediktin e Milanos në vitin 313…,4, dhe dekretin e vitit 321 që ditë feste e pushimi për kristianët Perandorisë Romake e më gjërë të ishte dita e Dielë e jo shtuna hebraike…5. Pashkët festohen tre ditë, pra aq sa zgjati ringjallja e Jezusit, dhe kanë si kohë kremtimi (për katoliket) të dielen e parë me Hanë të plotë pas ekuinoksit të Pranverës, dhjetditëshi i tretë i marsit –gjysma e parë e prillit… Simboli i Pashkëve janë VEZËT që njihen si embrioni i riprodhimit të jetës, ndërsa ngjyra e kuqe që ngjyrosen vezët, “perfaqeson” gjakun që fali pa kursim i derguari i Zotit-Jezusi , si dhe vet dashurinë hyjnore e njerzore . Pashkët si ditë ringjallje e shprese , kanë bekimin , faljen e mëkateve e gabimeve njerëzore , ku kjo arrihet me anë të Sakramentit të Rrëfimit .. Para Pashkëve bëhet bekimi i bukes dhe vlerave të tjera ushqimore e jetsore… Pashkët pas Krishtlindjes janë evenimenti me i rëndësishëm i “botës” Kristiane , e cila në këto ditë shkon në Kisha e Meshë , duke ndezur qirinjë dhe duke u lutur…6. Vlenë të shënohet se para Pashkëve janë shtatë javë Krezhme, ku “agjërohet”, kryesisht duke mbajtur thatë,.. (Ne në Shqiperi në vitet e ateizmit komunist e kemi provuar mohimin e besimit në Zot dhe ndalimin e kremtimit të festave fetare… mohim që ende duket se e kemi mallkim…). “Gjithsesi” GËZUAR e me SHËNDET PASHKËT të gjithë kristianëve (Katolik), por gëzimi e shëndeti qofshin të perhershme edhe për vëllezërit tonë musliman me të cilët na bashkon një Zot, një gjak, një gjuhë e një Atdhe, që siç thoshte patrioti i madh pendartë i kombit shqiptar At Gjergj Fishta: “Vertetë ne kemi Bajram e Pashkë, por Shqiptarinë e kemi bashkë”…

Profesor Kastriot Gjika

Universiteti i Tiranës/

Përkujtimi e nderimi i shkrimtarëve e personaliteteve të letrave shqipe siç është rasti i Naum Priftit është njëherazi edhe një mundësi e mirë dhe e volitshme për rivlerësimin dhe ridimensionimin e trashëgimisë së tij letrare. Përgëzoj për këtë arsye organizatorët e kësaj veprimtarie dhe i falenderoj që më ftuan të sjell dhe unë kontributin tim modest. Përzgjedhja e kësaj teme erdhi, së paku, nga dy shtysa të vetëdijshme: së pari, nga shkaku i interesimeve të mia personale në studimin e Letërsisë për Fëmijë e të Rinj e së dyti, nga shkaku se shpesh, kur flasim e përkujtojmë një shkrimtar të përmasave si ato të Naum Priftit, kontributet e tij në letërsinë për fëmijë në përgjithësi i nënçmojmë e i minimizojmë, duke ia nënrenditur vlerat e tij në këtë fushë vlerave e dimensioneve të tij në letërsinë e përgjithshme. Kjo është një problematikë që haset ngado në studimet tona letrare.

Kur flasim për Naum Priftin si shkrimtar për fëmijë, gjëja e parë që mund të theksojmë është angazhimi i tij si krijues në disa zhanre e lloje letrare. Ai la vepra të spikatura në tregimtarinë për fëmijë, në novelistikë, në dramaturgji, në përrallën për fëmijë etj.

Naum Prifti erdhi në tregimtarinë për fëmijë me reputacionin e një zëri origjinal e të spikatur në tregimtarinë për të rritur. Ai u bë shpejt një mjeshtër edhe në letërsinë për fëmijë, përfaqësues i dinjitetshëm i saj. Vëllimi i parë i tij në prozën e shkurtër “Legjenda dhe rrëfime për Skënderbeun” (1979) qe me krijime të mbështetura te folklori shqiptar. Më tej, autori botoi dy përmbledhje me tregime. “Erë mali, erë fushe” (1985) është një kthim emocional në fëmijërinë e shkrimtarit Naum Prifti – një pjesë e tregimeve fokusohen te Lufta Antifashiste dhe te pjesëmarrja e fëmijëve dhe të vegjëlve në këtë epope historike. Një vit më pas vëllimi “Si ylber që vezullon” i kushtohet një grupmoshe më të re.

Kthimi dhe referenca te vetvetja, duke e konsideruar atë si fokus të rrëfimit, i ka dhënë veprës së tij tregimtare besueshmëri e intimitet. Duke ndjekur një praktikë të sprovuar në letërsinë për fëmijë, Naum Prifti ndërton një strukturë të thjeshtëzuar të tregimit. Rrëfimi në vetën e parë e bën personazhin një pjesëmarrës aktiv të ngjarjeve dhe jo thjesht një kundrues të jashtëm e të paanshëm të tyre. Personazhi rrëfimtar kalon nga njëri tregim në tjetrin, në disa prej tyre, duke bërë që vëllimi me tregime të konceptohet edhe si një vepër e unifikuar. Përmbledhja na shpërfaq një larmi tipash e karakteresh. Duket qartë që tregimtari kërkon t’iu ikë shablloneve letrarë, në kërkim të tipave e karaktereve unike. Prozat tregimtare të Naum Priftit shquajnë edhe për një tis të hollë humori që i vesh ato, zaten si krejt veprën e tij. Shkrimtari eksploron duke depërtuar në botën e brendëshme, në mendimet dhe ndjenjat e fëmijëve dhe adoleshentëve. Për një, ndër vlerat që kritika e kohës i njohu vëllimit “Erë mali, erë fushe” është ajo e zgjerimit të tematikës së tregimit për fëmijë.

Përmbledhja me tregime “Si Ylber që vezullon” (1986) duket se synon një grupmoshë pak më të vogël, shkollarë më të vegjël. Aty shkrimtari kërkon të eksplorojë letrarisht ndryshimin e hovshëm psikologjik të moshës më të njomë. N. Prifti ka ditur që në mënyrë shumë inteligjente ta nënvizojë idenë se sado më të zhvilluar të jenë brezat e sotëm, ata janë fëmijë e mendojnë, ndiejnë e përjetojnë si fëmijë. Trajtimi letrar i veçorive të fëmijëve, në fakt e adreson librin edhe te të rriturit, te prindërit dhe edukatorët etj. Temat e trajtuara në tregimet e këtij vëllimi janë tema të ditës. Situatat e treguara janë të përshkuara përherë nga humori. Naum Prifti tregimtar ka stil origjinal, ka profilin e tij vetjak si tregimtar, e njeh mirë veçantinë e tregimit si lloj letrar.

Titulli që e bëri të njohur Naum Priftin në letërsinë për fëmijë është novela “Cikua dhe Beni”. “Cikua dhe Beni” (1964, ribotuar në 1976) është një novelë që i vendos ngjarjet e bëmat e dy heronjve të saj të vegjël në vitet e Luftës Çlirimtare. Me një tis lirizmi e humori rrëfehen ngjarje të verës së vitit 1944. Heronjtë e saj, Cikua 11 vjeç e shoku i tij i ngushtë, Beni 9-vjeçar, jetojnë në një fshat të Kolonjës. Pranë tij, në Ersekë, janë vendosur gjermanët, ndërsa në anën tjetër të fshatit, në male, janë partizanët. Në fshat pllakosin herë njëra palë e herë tjetra. Cikoja, i frymëzuar nga model i një partizani që qëndroi burrërisht ndaj torturave deri në pushkatimin e tij nga armiqtë, i qëndron dhe ai rrahjeve, rrëmbimit të mushqerrës së tij të dashur, Laureshës, etj . Tregimet kanë trajtë aventurore, sepse si e tillë është trajtuar edhe qëndrimi i Cikos dhe i Benit te partizanët në mal. Pas dy ditësh qëndrimin aty, edhe pse s’i pranuan për shkak të moshës, u larguan të lumtur se kishin ç’tu rrëfenin bashkëmoshatarëve të tyre në fshat. Tematika e librit, edhe pse shumë u vlerësua në kohën kur u botua, nuk është pika më e fortë e kësaj novele. Niveli artistik i rrëfimit letrar është merita më e madhe e librit. Autori e njeh më së miri psikologjinë e fshatit, psikologjinë e fëmijëve në fshat dhe psikologjinë e familjes fshatare. Novela pretendon të jetë realiste, por ajo nuk është e çliruar nga njëfarë romanticizmi që buron nga nostalgjia për fshatin e jetesën në të, që në rastin e Naum Priftit, lidhet me përvoja e përjetime personale. Gjuha e veprës është gjithashtu mjaft tërheqëse dhe karakterizuese për ligjërimin e personazheve, si të atyre fëmijë, ashtu edhe të të rriturve.

Personazhi i Cikos është i ndërtuar bukur, me vërtetësi dhe duket që si i tillë ai është ushqyer sa nga prototipa të letërsisë botërore për fëmijë (ai është harakat dhe çapkën si ndonjë Tom Sojer apo Hakëlberri Fin), aq edhe nga vetë jeta vendore dhe letërsia shqiptare për fëmijë. Jo rastësisht ky personazh dhe dyshja e tij me Benin të kujtojnë personazhin fëmijë të Mitrush Kutelit, Çilin.

E ngjashme me novelën e sipërpërmendur është edhe drama për fëmijë “Zani partizani” (1981). E ngjashme jo vetëm për nga tematika, ajo e pjesëmarrjes së të vegjëlve në luftën partizane, por edhe nga fakti që edhe këtu në qendër janë dy djem të vegjël, Zani dhe Fatosi, që duan dhe përpiqen të bashkohen me partizanët. Fabula është e thjeshtë. Gjuha dramatike është e karakterizuar nga një dialog i shkathët, personazhet janë të individualizuar e të karakterizuar bukur. Kjo dramë u vlerësua si një nga më të sukseshmet për kohën e vet.

Është intersant qëndrimi që vetë Naum Prifti ka mbajtur ndaj letërsisë për fëmijë. Në një intervistë të tij në gazetën “Shqip”, më 2 shtator 2006, Naum Prifti pohon se “disa kohë iu shmanga letërsisë serioze, duke u marrë me letërsinë për fëmijë. […] unë letërsinë për fëmijë e përdora në atë kohë si alibi. Pasi shkruaja gjëra të tjera, të cilat nuk mund t’i botoja, i mbaja në sirtar dhe botoja vetëm letërsi për fëmijë”.

Në një kumtesë të tij, mbajtur në Simpoziumin e parë të letërsisë për fëmijë (27-28 maj 1974), Naum Prifti shprehte gjithashtu disa konsiderata që na interesojnë në lidhje me përrallën për fëmijë. Sipas mendimit të tij të shprehur në këtë kumtesë, përralla e kultivuar duhet të ketë edhe karakter njohës. Tek ajo duhet të gërshetohet harmonikisht fantazia me të vërtetën shkencore, ku mjediset dhe situatat duhet të jenë të ngjashme me ato që njohin dhe jetojnë fëmijët.

Kur në përrallë përmendet televizori, automobili, telefoni etj, kjo duhet bërë që të vijë natyrshëm ideja e bashkëkohësisë. Ai mbronte idenë se nuk është shkelje e botës së fantazisë përmendja në përrallë e vendeve dhe sendeve të njohura për fëmijët, si kinema “Partizani”, karamele “Fatosi”, bar kafe “Rozafa” etj. Në përrallën e kultivuar, sipas autorit, duhet që krahas idesë së shëndoshë dhe moralit pozitiv, të gërshetohet edhe karakteri njohës, edhe karakteri shkencor. Të gjitha këto të jepen me fantazi dhe natyrshmëri, mundësisht me një dozë të mirë humori. Saktësisht këto parime shkrimtari Naum Prifti i ndoqi e i zbatoi edhe në veprimtarinë e vet krijuese dhe konkretisht në përrallat që iu dedikoi fëmijëve.

Përmbledhja “Përralla për një muaj” (1989) përmban tridhjetë përralla, nga një për çdo natë, përgjatë një muaji të tërë. Krijimet e tij në këtë zhanër lexohen me endje, janë shkruar bukur e me doza të humorit të shëndetshëm. Lexuesi i moshës së vogël ka rastin të lexojë krijime me ide e mesazhe pozitive. Kështu, fjala vjen, përralla “Cinxëri këngëtar”, me të cilën hapet vëllimi, evokon një situatë nga fabula e njohur e La Fontenit “Gjinkalla e milingona”. Akuzës së Karkalecit se Cinxëri është treguar dembel dhe s’ka punuar gjatë verës, ai vetë i përgjigjet se në fakt, ka punuar fort e është lodhur shumë duke u përgatitur për koncertin e tij, se edhe kënga e të kënduarit është një punë e vështirë që jo kushdo e bën. Kësisoj ai e zgjeron horizontin e fëmijëve edhe me punën artistike dhe estetike, përtej asaj fizike. Përralla “Keri te dentisti” përçon edhe mësimin për kujdesin dhe higjienën e gojës e të dhëmbëve qysh në moshën e vogël. Shembull i bukur i gërshetimit harmonik të fantazisë me shkencën e faktet shekncore është përralla e mirënjohur “Pika e ujit”. Aventurat e personazhit kryesor, Pikës së ujit, në rrugëtimin e saj prej një shpelle të malit Tomorr deri në det e pastaj në qiell e përsëri në tokë, tek e ëma, në fakt janë një ilustrim i qarkullimit të ujit në natyrë. Disa nga përrallat e këtij vëllimi nisin me një situatë reale jetësore e pastaj kjo gërshetohet me një rrafsh fantastik. Kështu, p.sh., përralla “Karkaleci me paterica” nis me një vajzë, Luljetën, që niset t’i çojë bukë të vëllait, Ardit, që punonte me autokombajnë. Teksa ai ha drekën, Luljeta, merr në dorë një karkalec të çalë dhe një brumbull. Bashkëbisedimi i këtyre na çon në nivelin fantastik të përrallës.

Është veçuar si vlerë e stilit përralltar të Naum Priftit kujdesi që ai tregon për onomastikën, për emërtesat e personazheve, çka të kujton disi lojën koniciane me emrat e personazheve. Naum Prifti i formon emrat e përveçëm të personazheve me ndihmën e emrave karakterizues të përgjithshëm të kafshëve, të objekteve, të insekteve etj si Lec Karkaleci, Cin Cinxëri, Mili Milingona, Staf Koku, Strep Koku, Dip Koku, mushkonja Ana Fel, Elefandi Andi, Andre Seni (nga emri i shkrimtarit Andersen), Foka Oka, delfin Dolfi etj.

Në vazhdën e kësaj lloj krijimtarie, Naum Prifti i dha lexuesit të moshës së vogël edhe përmbledhjen “Legjenda dhe rrëfime për Skënderbeun” (1979). Në thelb ato janë rrëfime të ritreguara, të rikrijuara, duke u nisur nga një rrëfim popullor, nga një fragment balade, nga disa vargje të një kënge popullore. Përmbledhja përfshin 19 rrëfime. Të gjitha kanë në qendër të tyre Gjergj Kastriotin dhe epokën e lavdishme skënderbejane. Vëllimi ka karakter njohës, duke hedhur dritë mbi historinë dhe gojëdhënat për Skënderbeun dhe bashkëluftëtarë e bashkëkohës të tij, për betejat më të rëndësishme që ai drejtoi, për gjeografinë historike të Arbërisë etj. Libri pati edhe vlera të qenësishme edukative, sa kohë që frymëzonte e edukonte ndjenja krenarie e atdhedashurie, evokohet besa e mbajtja e fjalës së dhënë etj. Rrëfimet kanë një mbështetje aktive të fuqishme në folklor.

E së fundi, nuk mund të mos e përmendim edhe angazhimin e Naum Priftit edhe në diskutimet letrare të kohës që kanë në qendër problematikat e zhvillimit të letërsisë shqipe për fëmijë. Po sjell këtu veç disa nga artikujt që ia shkroi e botoi në vitet ’70, më së shumti si dëshmi e këtij angazhimi:

Prifti Naum – Dramaturgji për të vegjël – Drita, 15 nëntor 1970

Prifti Naum – Dramaturgjia për fëmijë ka nevojë për heronj frymëzonjës me ideale komuniste – Mësuesi, 20 Janar 1971

Prifti Naum – Çështje të brendisë socialiste në krijimet për fëmijë – Drita 24 mars 1974

Prifti Naum – Disa probleme të letërsisë për fëmijë – Zëri i popullit, 15 dhjetor 1974

Prifti Naum – Për zhvillimin e mëtejshëm të përrallës sonë – Nëntori 6, 1977

Po të shtojmë edhe përkthimet mjeshtrore prej tij të disa prej kryeveprave të letërsisë botërore për fëmijë, plotësohet në 360 gradë vendi i këtij shkrimtari të shquar në letërsinë shqiptare për fëmijë.