Ndricim Kulla – Dielli

KONICA- NJË STEKË AKOMA E PAKAPËRCYER NGA AMBASADORËT SHQIPTARË NË WASHINGTON

June 25, 2022 by s p

Ndriçim Kulla*

*Autor i librit “Mardhëniet Shqiptaro -Amerikane”

Në vigjilie të festimit të 100 vjetorit të mardhënieve shqiptaro- amerikane

Viti 1926 është një vit me rëndësi në marrëdhëniet shqiptaro-amerikane. Në këtë vit mori fund ajo anomali që, megjithëse marrëdhëniet diplomatike mes Shqipërisë dhe SHBA ishin lidhur që në 1922, Shqipëriapër më shumë se katër vjet nuk kishte as legatë dhe as ministër fuqiplotë në Ëashington, në kohën që Amerika kishte të tillë në Tiranë. Sidoqoftë, ky nuk ishte një ngërc diplomatik shqiptaro-amerikan, por një sherrnajë politike shqiptare, e brendshme. Mënyra sesi u kapërcye kjo është një provë e efektit moderues që kishte nisur të bënte te palët konfiktuale politike shqiptare, koncepti i tyre i përbashkët për rëndësinë e marrëdhënieve shqiptaro-amerikane. Ahmet Zogu, i cili u bë president i Shqipërisë në 1925 dhe Fail Konica, ishin dy kundërshtarë të egër politikë, të cilët nuk mund të jetonin dot të dy bashkë në Shqipëri. Por ata bënë një kompromis për shkak të konceptit të përbashkët që kishin për rëndësinë e marrëdhënieve shqiptaro-amerikane, që Konica të ishte përfaqësuesi diplomatik i Shqipërisë në Washington, i dërguar nga Zogu, dhe të vinte në Shqipërinë e sunduar nga Zogu aq sa duhej minimalisht të shkelte në vendin e tij një zyrtar që mbante këtë detyrë të lartë, një herë kur të merrte emërimin dhe herën e dytë kur kryetari i shtetit të shpallej mbret. Ky mund të quhet pajtimi i parë që Amerika iu ka bërë palëve kundërshtare politike në Shqipëri, vetëm me hijen e saj si të thuash, pa ndërmjetësimin e ambasadorëve të saj në Shqipëri, siç ka ndodhur shumë herë më vonë, deri në ditët tona.

Pas këtij kompromisi, më në fund, Ministria e Punëve të Jashtme e Shqipërisë i dërgoi Departamentit të Shtetit në Washington emrin e Faik Konicës për të marrë pëlqimin për të si ministër fuqiplotë i Shqipërisë në SHBA. Vetë kërkesa ka përbërë lajm të bujshëm jo vetëm në Departamentin e Shtetit, por edhe në Shtëpinë e Bardhë, në kuptimin humoristic të fjalës, për shkak të vonesës së madhe të saj, dhe kjo kuptohet nga fakti se kur shkresa i vajti për pëlqim Presidentit amerikan Coolidge, ai shkruajti me një ironi të lehtë mbi letrën e sekretarit të Departamentit të Shtetit Frank Kellogg që e njoftonte se Presidenti i Shqipërisë kishte emëruar si ministër fuqiplotë në Washington z. Faik Konica:

“Done. Let him come!” (E bërë, le të vijë!)

Ministri fuqiplotë shqiptar në Ëashington po vinte më shumë se katër vjet pas lidhjes së marrëdhënieve diplomatike, në tetor 1926, por kjo vonesë nuk ishte për faj të SHBA. Sidoqoftë, Konica që në 16 korrik 1926, kishte shkelur në Departamentin e Shtetit, në Washington me letrat kredenciale në xhep si i pari përfaqësues diplomatik i rregullt i Shqipërisë dhe u prit nga Sekretari i Departamentit të Shtetit, Kellogg. Më 8 tetor 1926, Faik Konica shkeli në Shtëpinë e Bardhë, si i pari përfaqësues i rregullt diplomatik shqiptar në rangun e ministrit fuqiplotë. Atje ai u prit në sallën ovale nga Presidenti Coolidge. Për herë të parë një diplomat shqiptar, tha në Shtëpinë e Bardhë fjalët:

Unë kam nderin që sot t’ i paraqes Shkëlqesisë Suaj letrat kredenciale, që vërtetojnë se Presidenti i Republikës së Shqipërisë më ka emëruar mua si të Dërguar të Jashtëzakonshëm dhe Ministër Fuqiplotë në SHBA.

Nëqoftëse në Ëashington ishte krijuar një përshtypje e keqe për Shqipërinë, për shkak të mungesës katërvjecare të përfaqësuesit diplomatik të Shqipërisë atje, Konica me sjelljen e tij bëri që kjo të harrohet dhe Shqipëria e parë nëpërmjet personit të tij, të jetë me një imazh që ishte ndjeshëm më i mirë se realiteti i vendit.

Menjëherë pas akreditimit, Faik Konica bëri një gjest që buronte nga natyra e tij kalorsiake i cili bëri përshtypje të madhe në Amerikë. Ministri fuqiplotë shqiptar shkoi në Katedralen Kombëtare të Washingtonit, në atë pjesë të saj që quhet Kapela e Betlehemit. Atje ishte varri i ish-Presidentit Ëilson. Ministri fuqiplotë shqiptar kishte me vete një kurorë të jashtëzakonshme që rrallë ishte parë edhe si madhësi. Kurora me trëndafila rozë dhe të bardhë kishte një mbishkrim: “Nga Republika Shqiptare”.

Me këtë gjest Konica donte të kompensonte atë përshtypje të keqe që kishte bërë Shqipëria me rastin e funeralit të Ëilsonit në 1924, kur për shkak se vendi ynë nuk kishte një ministër fuqiplotë në Washington, nuk kishte mundur t’ i bënte zyrtarisht nderimet që meritonte ky njeri të cilit Shqipëria i detyrohej aq shumë. Me këtë gjest të vonuar jo për fajin e tij, Konica donte t’ i tregonte Amerikës dhe botës se Shqipëria dinte të ishte mirënjohëse. Përveçse një detyrim ndaj Wilsonit, ky gjest ishte një veprim i zgjuar në public relations. Ky gjest nuk i shpëtoi shtypit të madh amerikan. “Albanian Minister at Tomb of Wilson” shkruante “Washington Post” në 26 tetor 1926.

Që nga ky çast Konica me veprimet e tij do të ishte në vëmendjen e shtypit të madh amerikan. Madje mund të thuhet se asnjë ambasador tjetër shqiptar në SHBA, madje në botë nuk ka arritur që të jetë protagonist në vendin ku është akredituar, si dhe të jetë i pranishëm në shtypin e madh të atij vendi, sa Faik Konica. Dhe këtë e arriti falë cilësive individuale, si intelektual me kulturë të madhe që bënte përshtypje dhe në rrethet elitare amerikane, jo si ambasador i një vendi të vogël. Konica është i vetmi ambasador shqiptar deri më sot, që ka arritur të krijojë një reputacion si intelektual në Amerikë, përtej rrethit të shqiptarëve të atjeshëm. Konica, me njohuritë e tij shumë të mëdha për artin, duke përfshirë pikturën dhe skulpturën, u bë i ftuari i preferuar i galerive të mëdha amerikane dhe kjo anë e veprimtarisë së tij pasqyrohej edhe nga shtypi i madh amerikan.

Në vitin 1932, kur Konica ishte një nga të ftuarit special në ceremoninë e hapjes së galerisë Sears Roebuck, gazeta e njohur Washington Post shkroi:

Ministri fuqiplotë shqiptar, në një galeri arti, gjendet njëlloj sikur të ishte në shtëpinë e tij. Ai është i njohur te shumë nga miqtë e tij të afërt, vecanërisht gazetarët, për njohuritë që ka për veprat e artit bashkëkohor, dhe për vëzhgimin e mprehtë dhe kujtesën e jashtëzakonshme në këtë fushë.

Ministri fuqiplotë shqiptar nuk mund të mos binte në sy të shoqërisë së lartë të Uashingtonit duke qenë se ai ishte një nga spektatorët më të rregullt të sezonit të muzikës klasike në Constitutional Hall ku jepte koncerte Orkestra Simfonike Kombëtare Amerikane dhe në vazhdim të sezonit jepeshin edhe operat më të famshme botërore. Konica pati rastin një herë që të bisedonte në një pritje në Washington me dirigjentin më të madh të kohës në rang botëror, Arturo Toskanini dhe të dy u bënë miq që nga ai çast, një miqësi që u rrit sepse Toskanini emigroi në SHBA, për shkak se ishte kundërshtar i regjimit fashist italian.

Konica, gjatë studimeve të tij për historinë e Shqipërisë, kishte studiuar thellësisht edhe Katolicizmin, jo vetëm në Shqipëri, por edhe atë europian. Këto njohuri e bënë atë të njohur në rrethet intelektuale katolike në SHBA, ku kishte një popullsi të madhe katolike. “The Chicago Daily Tribune”, një nga gazetat më të mëdha të Amerikës në atë kohë, shkruante për Konicën në 1933:

Z. Faik Konica, Ministri fuqiplotë shqiptar, megjithëse është mysliman, por njihet si një autoritet në fushën e njohurive për Katolicizmin, aq sa është një mik i mirëpritur në Legatën e Irlandës.

Ndonëse Irlanda është një vend i vogël katolik në Europë, në Amerikë ambasada e saj ishte në atë kohë dhe është edhe sot një qendër e rëndësishme, sepse në SHBA ka një komunitet të madh irlandez.

Për arsyen e përmendur më lart, Konica ishte i mirëpritur në Universitetin Katolik të Washingtonit ku e ftonin për ligjërata me studentët dy miqtë e tij studiues të njohur, profesori i latinishtes në këtë universitet, Joseph Patrick Christopher dhe profesori i historisë së kishës, John K. Cartëright.

Kur në 1935 një shtëpi botuese e njohur e kohës në Amerikë, “Robert McBride & Company” vendosi që të botonte edhe një histori të shkurtër të Shqipërisë, në kolanën e saj me libra të tillë nga vende të ndryshme të botës, iu drejtua për këtë qëllim Konicës, si studiues, jo si përfaqësues diplomatik i Shqipërisë, duke i kërkuar që të ishte ai vetë që do ta shkruante librin, jo t’ i kërkonte që si ministër fuqiplotë, t’ i sugjeronte emrin e ndonjë studiuesi tjetër shqiptar.

Konica nuk e përfundoi dot librin sa kohë ishte gjallë dhe libri u botua vetëm në 1957, kur Qerim Panariti e përfundoi mbi bazën e shënimeve të Konicës. Është fjala për librin e njohur të Konicës “Shqipëria: kopshti shkëmbor i Europës Juglindore”.

Konica shkonte çdo verë për pushime në resortin turistik luksoz bregdetar në Swampscott pranë Bostonit. Ai qëndronte në Hotelin “Ocean House” ku vinin Presidentë, senatorë, shkrimtarë të njohur, yje të kinemasë etj. Meqënëse Konica tanimë llogaritej si një anëtar i shoqërisë së lartë amerikane, nisja e tij për pushime përbënte lajm për shtypin e madh amerikan.

Si kurorëzim i famës intelektuale që arriti Konica në SHBA ishte çmimi “High Hat”(Kapelja e Lartë) që iu dha në 1938, pak kohë para se të linte detyrën, nga revista elitare amerikane “The Judge”. Këtë çmim që ndahej në një ceremoni ku merrte pjesë elita e shoqërisë amerikane, e kishin marrë para Konicës disa nga njerëzit më të famshëm të Amerikës, që nga Presidenti në pushtet, Roosevelt, guvernatori i Neë York Thomas Dewey, piloti i famshëm Charles Lindbergh, drejtori legjendar i FBI Edgar Hoover etj. Motivacioni me të cilin iu dha ky çmim Faikut, në një darkë të dhënë për nder të tij në një restorant të famshëm në Washington, ishte vlerësimi i merituar për të, që nuk i bëhej nga elita e shoqërisë amerikane:

Në dymbëdhjetë vjetët e shkuar ai ka përfaqësuar përbukuri mbretërinë e tij ballkanike në Shtetet e Bashkuara; ka dëshmuar mirëkuptim për vlerat humane dhe politike; e ka këshilluar mbretin e tij që ta abrogojë postin e tij diplomatik; ka një dhunti të mprehtë për t’ u shprehur dhe një shpirt sportive brilant; sensi i tij i shkëlqyer i humorit i jep mundësi që të qeshë me gëzim me të tjerët, përposë faktit se ndaj kujt qesh; e ka bërë të respektuar zyrën e ministrit fuqiplotë; është besnik i madh ndaj Mbretit të tij, dhe me këtë ka fituar mirëkuptimin dhe respektin e qytetarëve amerikanë; cilësitë e tij fisnike të shumta, nuk i shpreh me bujë.

Me rastin e kësaj ceremonie Konica mbajti një fjalim të gjatë që rrezeatonte kulturë të lartë dhe që është i njohur pasi është botuar në veprat e tij.

I gjithë ky publicitet që kishte Konica në SHBA shkonte edhe në dobi të Shqipërisë, pasi në çdo rast ai përmendej si përfaqësuesi diplomatik i saj. Dhe amerikanët që nuk e kishin parë kurrë Shqipërinë, formonin një mendim të mirë për këtë vend, duke u nisur nga përfaqësuesi i tij diplomatik.

Por Konica ishte shumë i angazhuar edhe në punën e tij të drejtpërdrejtë si diplomat. Ai punoi për arritjen e një serie marrëveshjesh ndërshtetërore me SHBA, ndoshta numri më i madh i marrëveshjeve ndërshtetërore që një vend i vogël si Shqipëria ka arritur të lidhë brenda një kohe të shkurtër me SHBA. Në 1936, Konica arriti që t’ i siguronte Mbretit Zog një ftesë nga ana e Presidentit Roosevelt për të bërë një vizitë zyrtare në SHBA, por Zogu në çastin e fundit e anuloi vizitën. Ishte koha kur liderë të vendeve ku e ku më të rëndësishëm se Shqipëria dëshironin të siguronin një ftesë nga Roosevelti, nga presidenti i bërë i famshëm pasi e nxorri me sukses vendin e tij të madh nga kriza ekonomike botërore dhe çdo vend donte ndihmën e SHBA. Këtë ftesë kaq të dëshiruar nga shumë kolegë të tij diplomat në Ëashington, Konica e ka siguruar me sa duket falë miqësisë së njohur që kishte me Sumner Welles, mikun dhe bashkëpunëtorin e ngushtë të Rooseveltit.

Refuzimi i ftesës për vizitë zyrtare në SHBA, nga ana e kryetarit të shtetit shqiptar do të përbënte një incident serioz në marrëdhëniet midis vendeve, në rast se nuk do të kishte arsye që e justifikonin këtë gjë. Prandaj kjo çështje meriton një analizë më të thellë.

Duke refuzuar ftesën e siguruar nga Konica për një vizitë zyrtare në SHBA, Zogu humbi rastin që të bëhej kryetari i parë i shtetit shqiptar që vizitonte zyrtarisht Amerikën. Zogu e kishte të qartë se kjo ishte një humbje e madhe për të, ai e dinte rëndësinë e një vizite të tillë, se dy vjet më pas çoi motrat e tij për vizitë në SHBA. Zogu ka pasur arsyet e tij që e ka refuzuar ftesën. Qëndrimi i Zogut ndaj ftesës së Rooseveltit duhet parë në dy këndvështrime. I pari nëse Zogu ishte në dijeni për përçapjet që po bënte Konica në Ëashington për t’ i siguruar atij një ftesë për një vizitë zyrtare. I dyti nëse Zogu nuk ka qenë në dijeni. Dhe kur shtrohet pyetja nëse Zogu ka qenë në dijeni, është fjala nëse ka qenë në dijeni konkretisht për përçapjet e Konicës ndaj Rooseveltit që ishte në atë kohë president, apo nëse Zogu ka qenë në dijeni, në parim, që kur e nisi Konicën në Washington në 1926, se ministri i tij fuqiplotë do të bënte përpjekje për të siguruar një ftesë për të për vizitë zyrtare në Amerikë.

Nëqoftëse Zogu ka qenë në dijeni, konkretisht, për përçapjet e Konicës ndaj Rooseveltit, atëherë arsyeja e refuzimit mund të ketë presioni i italianëve ndaj Zogut, pasi Mussolini do të jetë bërë xheloz për këtë zhvillim të papritur në marrëdhëniet shqiptaro-amerikane.

Nëqoftëse Zogu nuk ka qenë në dijeni për përçapjet e fundit të Konicës pranë Shtëpisë së Bardhë, por Konica ka vepruar thjesht mbi bazën e udhëzimit që mori kur u nis në Amerikë në 1926, atëherë arsyet e refuzimit mund të kenë qenë këto:

Zogut i ka ardhur e papritur ftesa, sepse ai nuk e ka menduar kurrë se Konica do të arrinte ta siguronte një ftesë të tillë. Kur ia kë vënë këtë si objektiv, Zogu, me dinakërinë e tij, ka dashur që ta verë ambasadorin e tij në SHBA, në një situatë që ta kishte gjithmonë kokën ulur para tij për shkak të këtij dështimi. Pra Zogu në mendjen e tij ka dashur ta ngarkojë Konicën me një mision të pamundur.

A mund të ketë qenë arsyeja e refuzimit të ftesës nga Zogu, ajo se ai nuk donte të ballafaqohej me kundërshtarët e tij politikë që jetonin në Amerikë? Jo, sepse në atë kohë Zogu ishte pajtuar me Nolin, të cilit i kishte dërguar dhe një ndihme financiare kur ky kishte pasur nevojë për arsye shëndetësore. Zogu si duket hezitoi të shkonte në Amerikë në 1936, jo për arsye se në rastin e vetëm që kishte udhëtuar jashtë vendit në 1931, atij i kishin bërë atentat, në Vienë. Sigurisht që Zogu nuk kishte frikë se kjo gjë mund t’ i ndodhte gjatë vizitës zyrtare në Amerikë. Por duket se Zogu kishte frikë të largohej nga Shqipëria për një kohë të gjatë, në 1936, për shkak se në vitet e fundit ndaj tij ishin bërë disa puçe, që synonin ta rrëzonin nga pushteti. Një vizitë e tillë në Amerikë në atë kohë bëhej duke udhëtuar me anije që do të merrte rreth dy javë kohë vajtje-ardhje. Përveç kësaj, nëqoftëse Zogu do të vizitonte Amerikën, atij do t’ i duhej që përveç Uashingtonit të vizitonte dhe Bostonin, qendrën e komunitetit shqiptar atje, në atë periudhë. Gjatë kësaj kohe në Shqipëri mund të ndodhte një puç dhe ta rrëzonin nga pushteti. I fundit kishte ndodhur vetëm pak kohë më parë.

Sidoqoftë, edhe Konica nuk është fare pa “faj” në këtë histori, se ai me humorin e tij të njohur, nuk është se nuk ka dashur t’ ia bëjë surprizë Zogut ftesën e Rooseveltit, dhe ka mbetur ngushtë, kur ajo u refuzua. Zogu sidoqoftë e refuzoi me mirësjellje ftesën, me anë të një letre, ku duhet të ketë pasur dorë edhe Konica dhe ku si shkaku kryesor i refuzimit jepej se:

punët e shtetit e bëjnë të domosdoshme në këtë çast praninë time në vendin tim. (Arkivi i Ministrisë së Punëve të Jashtme, vitet 1933-36, 8 gusht 1936)

Presidenti amerikan duket se e ka mirëkuptuar hallin e mbretit ballkanik dhe ky refuzim nuk la ndonjë hije në marrëdhëniet shqiptaro-amerikane. Kjo gjë kuptohet nga fakti se kur motrat e Zogut vizituan SHBA në 1938, ato u pritën në Shtëpinë e Bardhë për çaj nga Zonja Roosevelt dhe nga Presidenti Roosevelt

Sidoqoftë Faik Konica ka ndjerë një kënaqësi që ai mundi të hynte në Shtëpinë e Bardhë, ndërsa armiku i tij i vjetër me të cilin ishte miqësuar më vonë, Zogu, jo. Konica si diplomat në Uashington mbetet një figurë e ndërlikuar, që ka akoma nevojë për t’ u studiuar. Ilir Ikonomi, në librin e tij për Faik Konicën si përfaqësues diplomatik i Shqipërisë në Uashington, e le të hapur studimin për Konicën kur thotë:

Gjatë kërkimeve për këtë libër jam ndalur shpesh të pyes veten se cfarë roli luante në thelb Faiku si diplomat në Uashington. Nuk mund të mohohet se me erudicionin e tij ai e kishte sjellë Shqipërinë në vëmendje të shumë amerikanëve. Dija i jepte pavarësinë që i duhej për të arritur të mbronte shtetin e krijuar me aq mundim nga patriotët shqiptarë. Me zellin prej nacionalisti, ai ishte bërë një reklamë shëtitëse e Shqipërisë. Përpiqej të reklamonte mes amerikanëve se Shqipëria ishte tashmë një vend i qëndrueshëm, që po hynte në rrugën e zhvillimit njëlloj si shumë kombe të tjerë. Zogu, nga ana e tij, si njeri pa përvojë në punët e politikës ndërkombëtare, me ose pa dëshirë i kishte lënë Faikut hapësirë të madhe veprimi. Por, duke shërbyer zyrtarisht si diplomat, Faiku e pa veten të dobishëm edhe për të mbajtur gjallë dashurinë për vendin e të parëve mes shqiptarëve të Amerikës .

Përcaktimi që Ikonomi i bën Konicës-diplomat si “një reklamë shëtitëse e Shqipërisë” është më i gjeturi për të, gjatë kohës që ishte me detyrë në Amerikë si përfaqësues i Shqipërisë. Njerëzit që kanë ardhur pas tij në postin e ambasadorit shqiptar në Washington, e kanë përdorur këtë post për t’ i bërë reklamë vetes dhe madje janë përfshirë edhe në skandale tenderash deri edhe për punët rregullimit të mjediseve të brendshme të ambasadës. Përvec punëve të tyre personale ata janë marrë edhe me punë përcarëse politike në komunitetin shqiptar atje, sipas interesave të tyre partiake në Shqipëri. Fatkeqësisht jemi akoma shumë larg kohës kur do të kemi përsëri një “Konicë” si ambasador në Washington, madje edhe një të tillë që t’ i afrohet atij sadopak. Konica mbetet një “stekë” shumë e lartë për t’ u kapërcyer nga ambasadorët tanë në Amerikë dhe jo vetëm në Amerikë.

Verior dhe jugor ose gegë dhe toskë

June 15, 2022 by s p

Ndriçim Kulla (Nderi i Kombit)

Në fakt Shqipëria nuk ka qenë e ndarë në toskë dhe në gegë në shekujt e fundit, por që shumë kohë më parë. Nuk shpjegohet se përse besnikëria ndaj klanit dhe fisit çonte në hakmarrje, e cila ishte personale. Në të vërtetë kjo besnikëri mund të conte në gjakmarrje që është një gjë tjetër. Edhe vendbanimet e toskëve dhe gegëve historikisht nuk kanë qenë ashtu siç thuhet në këtë studim, pra Gegëria më malore se Toskëria. Gegëria dhe Toskëria në shekuj, pra kur nuk ishin vendosur akoma kufijtë shtetërorë në 1912, nuk ishin ato që kanë qenë brenda kufijve të shtetit shqiptar pas vitit 1912. Vetëm që prej vitit 1912 kur u krijua shteti shqiptar, kufijtë e të cilit shkonin përmes tokave shqiptare, mund të thuhej se Gegëria brenda kufijve të shtetit shqiptar ishte më malore se Toskëria. Deri në 1912 Gegëria nuk mund të quhet aspak më e izoluar gjeografikisht se Toskëria. E izoluar nga kush? Pasi kanë bërë këtë panoramë, autorët e studimit na thonë se:

Pas pavarësisë së arritur më 1912, toskët filluan të zhvillonin një klasë të mesme, e cila luajti një rol kryesor në përpjekjet për krijimin e një shoqërie bashkëkohore. Në 1925, Ahmet Zogu e kufizoi influencën e toskëve dhe filloi të siguronte besnikërinë e fiseve gegë.

Që klasa e mesme toske luajti një rol me rëndësi në zhvillimin e vendit, kjo është e vërtetë, por kjo ndodhi edhe për arsye se Zogu, pasi mori pushtetin në 1924, për 15 vjetët e ardhshëm që e sundoi vendin si President i Republikës dhe si Mbret, i dha shumë akses në qeverisje dhe në administratë klasës së mesme toske. Të gjithë kryeministrat dhe shumica e ministrave të kësaj periudhe ishin toskë. Po kështu ishin kryetarët e parlamentit, shumica e ambasadorëve etj. Sa për besnikërinë e fiseve gegë Zogu e siguroi me mënyra të tjera, kryesisht duke iu dhënë paga mujore si oficerë rezervë bajraktarëve të tyre.

Ndonjë studiues, madje edhe antropolog ka dashur që ndarjen toskë-gegë ta paraqitë edhe si racorë. Kështu ka bërë antropologu Eugene Pittard, i cili ka shkruar:

Lumi i Shkumbinit, me valet e tij të murme i ndan shqiptarët në dy grupe: Në veri janë gegët, në jug janë toskët. Mes këtyre grupeve ka ndryshime dialektore. Një analizë antropologjike do të zbulonte ndoshta dhe ndryshime etnike. Kam bërë për këtë gjë krahasime, duke përdorur sidomos veçoritë e treguesit cefalik. Kam gjetur se gegët jane pak më të gjatë dhe më pak brakicefalikë se toskët.

Edhe nëse e marrim të vërtetë atë që thotë Profesor Pittard, gjë që është shumë e dyshimtë, kjo nuk do të thotë asgjë. Sepse mund të gjesh brenda të njëjtit komb, ndryshime të tilla nga zona në zonë, për nga gjatësia dhe treguesi cefalik (përmasat e kafkës). Njerëz shtatlartë gjen shumë edhe mes toskëve, ashtu siç gjen shumë njerëz të shkurtër mes gegëve. Ithtarët e tezës së ndarjes racore mes toskëve dhe gegëve kanë kaluar deri në absurd, siç është rasti me Duncan. Heaton Armstrong, i cili në 1914 erdhi në Shqipëri si sekretar Princ Wied-it. Duncan Heaton Armstrong shkruan për përshtypjen racore që i bënë shqiptarët:

Çfarë përzierjeje njerëzish dhe kostumesh ishin mbledhur në shesh për të na pritur ne! Malësorë të gjatë nga Veriu, me koka të gjata të ngushta dhe flokë të verdhë, toskë nga Jugu, më të shkurtër dhe të hollë, çehreja verdhacake e të cilëve dhe kokët e rrumbullakta tregonin tiparet greke ose turke në gjakun e tyre dhe së fundi turma e evgjitëve me lëkurë shumë të errët!

Sipas z. Heaton Armstrong koka e rrumbullakët na qenka një ekskluzivitet grek dhe turk! Sa për biondët ata i gjen si midis gegëve ashtu dhe midis toskëve. Përshkrime të tilla si ky më lart ishin sigurisht dashakeqe ndaj shqiptarëve.

Të tjerë autorë të huaj, që janë dhe njohës të mirë të Shqipërisë, kanë vënë re se ndarja toskë-gegë nuk është aspak e thellë dhe armiqësore dhe se ndarja gjuhësore toskë-gegë nuk shkon përtej ndarjes të rëndomtë dialektore që është në të gjitha gjuhët. Noel Malcolm shkruan:

Dallimet gjuhësore ndërmjet gegëve dhe toskëve janë të dukshme, por jo aq të mëdha sa të pengonin komunikimin e ndërsjellë; në shumë aspekte dallimet nuk janë më të mëdha se ndasitë që ekzistojnë ndërmjet Skocisë dhe Jugut të Anglisë.

Kjo vërtetohet edhe nga fakti që autorët e mëdhenj toskë apo gegë, poetët dhe shkrimtarët, nuk kanë pasur kurrë vështirësi për t’ u lexuar nga popullsia tjetër. Gjergj Fishta me poemën e tij epike “Lahuta e Malcis” ka qenë shumë i lexuar në Jugun tosk deri në kohën kur u ndalua nga regjimi komunist dhe më pas do të ishte përsëri shumë popullor, sa midis gegëve aq edhe midis toskëve, pas vitit 1990 kur “Lahuta e Malcis” ka njohur shumë botime. Në gjysmën e romaneve të Ismail Kadaresë, një shkrimtar tosk, ngjarjet zhvillohen në Gegëri. A do të mund të kishte ndodhur një gjë e tillë nëqoftëse midis dy zonave dhe dy popullsive do të kishte një ndarje kaq të madhe dhe madje armiqësi, siç pretendojnë disa autorë të huaj?

Por gjithashtu ka edhe autorë të huaj, nga njohësit e mirë të Shqipërisë, të cilët e kanë parë krejt ndryshe dallimin toskë-gegë. Jacquez Bourcart, një studiues francez që më pas u bë anëtar i Akademisë së Shkencave të Francës, i cili qëndroi në Shqipëri në vitet 1917-1920 me Ushtrinë e Francës, dhe vizitoi si Jugun ashtu dhe Veriun e Shqipërisë, e gjeti ndarjen krahinore dhe gjuhësore të Shqipërisë më të vogël se në Francë. Ai shkruan në librin e tij “Shqipëria dhe shqiptarët”:

Shpesh herë nga studiues të ndryshëm kundërvihen dy dialektet e shqipes, ai geg dhe ai tosk, të cilët mendohet se u përkasin dy tipeve etnikë të ndryshëm, atij të veriut dhe atij të jugut të Shqipërisë. Por ky dallim, i paraqitur në trajtën e sipërpërmendur, është mjaft i thjeshtëzuar. Në të vërtetë, në një vend ku rrugët e lidhjeve midis viseve janë mjaft të vështira, krahinat e ndryshme kanë ruajtur tiparet e tyre të veçanta, doket e zakonet si dhe dialektet e tyre. Ndërkaq mund të themi se në të vërtetë vërehen më shumë ndryshime midis dialektit të Dibrës dhe atij të Mirditës, që janë krahina gjeografikisht mjaft afër njëra-tjetrës, sesa midis dialektit qytetar të Korçës dhe atij të Shkodrës. Sidoqoftë autori i këtyre rradhëve mundi të udhëtojë, i vetëm dhe pa përkthyes, në tërë Shqipërinë e Veriut dhe u mor vesh për bukuri duke folur vetëm dialektin tosk të Korçës. Në fund të fundit mund të thuhet se uniteti gjuhësor i Shqipërisë është më i ndijshëm se ai i Francës. Dhe do të jetë shumë e lehtë që ky unitet të përsoset më tej, pasi shkollat të kenë përhapur përdorimin e një gjuhe të përbashkët letrare, për shembull dialektin e Elbasanit, i cili është ndërmjetës midis toskërishtes dhe gegërishtes.

Akademiku francez Bourcart ka sjellë këtu argumentin më të mirë kundër atyre që e zmadhojnë ndarjen toskë-gegë, duke thënë se me terrenin që ka Shqipëria ndarja toskë-gegë në fakt duhet të kishte qenë shumë më e thellë se ç’ është. Nënkuptohet se fakti që nuk ka ndodhur kështu tregon për lidhjen e fortë mes tyre.

Një nga rilindasit më të mëdhenj shqiptarë në librin e tij “Këndonjëtorja”, që ishte një tekst për fëmijet e shkollave, në pjesën “Istori e Shqipërisë dhe e Shqipëtarëvet”, e shikon ndarjen mes Toskërisë dhe Gegërisë si ndarjen mes zonave të mëdha të Ilirisë së Lashtë, që sipas tij ishin tre: Toskëria, Gegëria dhe Maqedonia. Sipas Naim Frashërit, nga këto tre krahina dolën tre mbretëri të lashta:

Shqipërija në kohërat e vjetëra qeverisej herë me pleqësi, herë me mbretëri. Mbretërit’ e Shqipërisë shumë herë ndaheshinë më tri: të Maqedhonisë, të Toskërisë dhe të Gegërisë. Nga mbretërit’ e Maqedhonisë më me emër është Aleksandr’ i Math që ka mbretëruarë mi gjith’ afëro faqet të dheut që dihej aherë. Nga mbretërit’ e Toskërisë ka qënë Pirrua i Math, me shumë emërë, që ka mundurë romasitë. Nga mbretërit’ e Gegërisë më me emërë është mbretëresha Tefta dhe Gençoja që kanë lëftuarë burrërisht me romasitë.

Sipas kësaj teze, trevat e sotme toske dhe gege, në të dy anët e kufirit shtetëror, nuk janë gjë tjetër veçse mbetjet e këtyre tre mbretërive të lashta. Nuk marr përsipër të shprehem për vërtetësinë ose jo të kësaj teze, sidomos sa i përket Maqedonisë (në atë kohë Maqedonia nuk kishte popullsi sllave), por ajo që bie në sy janë lidhjet e shumta martesore mes familjeve mbretërore të këtyre mbretërive.

Në vitin 1997, televizionet dhe gazetat e mëdha ndërkombëtare që erdhën në Shqipëri për të raportuar për trazirat në vend, e gjetën më të thjeshtë që ta shpjegonin atë që po ndodhte në Shqipëri si një konflikt toskë-gegë, ku Jugu tosk ishte ngritur kundër Presidentit Berisha që ishte verior, geg. Këto media thoshin se Presidenti Berisha pritej me armë kur tentonte të shkonte të bënte fushatë zgjedhore në Toskëri, në jug të Lumit Shkumbin, por nuk e shpjegonin faktin se përse djali i Mbretit Zog, pretendenti i fronit mbretëror Leka Zogu, i cili zhvillonte paralelisht fushatën zgjedhore për referendumin për formën e regjimit, udhëtonte lirisht në Jug për të bërë fushatë për kauzën e tij. Edhe Leka Zogu ishte geg si Berisha. Madje Leka Zogu fitoi 30% të votave në Jug, më shumë se PD e Berishës. Kjo gjë nuk duhet të ndodhte nëse kjo pjesë e popullsisë së Shqipërisë i urrente gegët. I njëjti Sali Berisha, shumë vite më pas fitoi zgjedhjet parlamentare, duke marrë në Jug koalicioni partiak i drejtuar prej tij më shumë se dyfishin e votave që mori në 1997. Sali Berisha do të kishte marrë edhe më tepër vota në Jug në 2005, nëse Leka Zogu nuk do të kishte marrë pjesë në zgjedhje me një forcë politike të vetën, të quajtur Lëvizja për Zhvillim kombëtar, e cila mori rreth 4% të votave të elektoratit të Jugut. Pra të dy këta liderë gegë, Berisha dhe Zogu morën rreth 50% të votave në Jug në këto zgjedhje. Sali Berisha nuk do të behej Kryeministër në 2005 pa votën masive të Jugut dhe kjo gjë u përsërit edhe në 2009. Pas tetë vjetëve në pushtet, ishte normale që Berisha të humbte shumë vota si në Jug dhe në Veri. Sali Berishës nuk duhet t’ i mohohet as nga kundërshtarët e tij merita që provoi me karrierën e tij politike se nuk qëndron teza se politika shqiptare zhvillohet sipas ndarjes toskë-gegë. Sa për të tjerat, secili ka mendimin e tij. Nëqoftëse ia njohim urtësinë sovranit, domethënë popullit, atëherë sovrani tosk ka treguar një mençuri të madhe duke mos e refuzuar një lider geg, ashtu siç mund të thuhet e njëjta gjë edhe për sovranin geg, sa iu përket liderëve me origjinë toske. Të dy vëllezërit sovranë, ai tosk dhe ai geg, i kanë dhënë me këtë një mësim të mirë elitës politike, e cila e shikon politikën si konflikt të pandërprerë.

Me këtë dy vëllezërit sovranë, ai tosk dhe ai geg, i kanë dhënë në mënyrën e tyre përgjigje pyetjes “Kush jemi ne shqiptarët?” Ne jemi toskë dhe gegë, që përbën një larmi vlerash të ndryshme, gjuhësore, etnografike (veshje, zakone, art), domethënë një pasuri kulturore. Ne jemi shqiptarë, pastaj toskë dhe gegë. Pastaj, për t’ ju përgjigjur edhe atyre studiuesve që gjejnë dhe një ndarje racore mes shqiptarëve, ndërmjet nesh shqiptarëve toskë dhe gegë ka edhe të gjatë dhe të shkurtër, biondë dhe zeshkanë, të hollë dhe të trashë, kokërrumbullakët, kokëgjatë dhe kokëgjerë, të zgjuar dhe budallenj, gjeni dhe mediokër, të mençur dhe të çmendur, me zë të trashë dhe me zë të hollë, të bukur dhe të shëmtuar. Nëse për këtë arsye përbëjmë dy raca, atëherë nuk ka asnjë komb në Europë që t’ i përkasë një race të vetme, se të tillë gjen kudo.

Shqipëria po qanë…

May 21, 2022 by s p

Ndriçim Kulla (Nderi i Kombit) /

“Deti u bë mal me njerëz, dhe toka det me lot”, këndonte Ardit Gjebrea, në vitet ‘90, në atë këngë të tij të mrekullueshme në festival, që besoj ka arritur të përlotë shumë njerëz në Shqipërinë e asaj kohe, që po përjetonte migrimin më të madh të historisë së saj. Ishte vërtet diçka e dhimbshme, e tmerrshme në historitë njerëzore, por edhe një shfryrje e madhe e dufit dhe dëshirës për liri që aq shumë e dashuronin shqiptarët. E përsëri, me gjithë vuajtjet dhe kalvarin e “Shqipërisë që po ikte”, “Shqipëria që po mbetej” kishte shpresë, aq shumë shpresë dhe besim se shumëçka do të ndryshonte. Kanë kaluar tre dekada që atëherë, brezi i të rinjve të asaj kohe tash po rrit fëmijët apo po gëzon fëmijët e fëmijëve të vet, gjeneratat kanë ndryshuar, Shqipëria ka ndryshuar, e megjithatë, për çudinë e të gjithëve, zemra dhe shpirti i saj mbetet po ajo e “viteve ‘90”.

Kam një cinik këtu pranë që në çdo fjalë a mendim që unë hedh mundohet të më thumbojë e më thotë: “Çfarë, do të mohosh gjithçka është bërë, mos do të thuash se Shqipëria s’është vend më i mirë, më i pasur, e më i bukur për t’u jetuar se sa në vitet ‘90”. Jo, i them, Shqipëria është zhvilluar, por jo me shpejtësinë e njerëzve të vet, jo, as me pritshmëritë e tyre më pesimiste, se ndryshe nuk do të përjetonim sot po të njëjtën dhimbje e trishtim kur lexojmë e shohim me sytë tanë një Shqipëri që përsëri po ikën, ngadalë, shtruar, ashtu si pa u ndjerë, ashtu si pa u kuptuar, pa anije, britma, tragjizma nëpër media, por me një konstante e vazhdimësi shumë më të frikshme se ajo e viteve ‘90. Po përsëri ciniku brof përpjetë e thotë: “Varfëri e migrim ka kudo, në çdo vend, si mund të pretendojmë të mos ketë në Shqipëri?”. Jo, jo, ia kthej, edhe me më shumë vendosmëri, por me një zë që tani ka filluar të më dridhet nga mallëngjimi. Nuk janë njësoj këto migrime, pavarësisht se skenat i kanë aq të ndryshme, njëri zhurmëmadh, por plot shpresë, kurse ky i sotmi, i pazhurmshëm, por besimthyer. “Shqipëria po qan”, këndonte atëherë Gjebrea, “ajo e di si duron, po i shkundeshin filizat”. Po tani vallë ç’mund të themi, të ulërasim, të bërtasim nga trishtimi, kur shohim se Shqipërisë po i largohen më të mirët, më të shkolluarit, më punëtorët, shtylla e asaj administrate, e atij shteti që shtyn përpara çdo komb, më kreativët dhe më profesionistët, forca lëvizëse e biznesit dhe ekonomisë që klasa e mesme i siguron çdo vendi që synon të ketë të ardhme.

Mos vallë, pikërisht tani Shqipërisë nuk po i shkunden filizat, por po i shkulen rrënjët, po i priten krahët, po i shkulet shpirti? I kam shqyrtuar statistikat e atyre që po ikin, shumica kanë qenë gjithë kohën të punësuar, të zotë, të aftë, edhe pse të heshtur, të duruar, se aq mirë e njohin, por dhe aq shumë e dashurojnë Shqipërinë. Janë po ai brez ose pinjoll i atij brezi “Shqipërie që mbeti” në fillim të viteve ‘90, jo pse nuk mundej, por sepse dëshiroi dhe besoi se Shqipëria mund të bëhej. Është po ai brez që punoi aq fort, jo në një, por në disa punë njëherësh, se ata e dinin se e tillë është Shqipëria dhe ekonomia e saj, nuk të ofron më shumë; ai brez që deshi të ndërtonte diçka, një jetë me duart e tij, një biznes, një karrierë që mjaft herë ia mbërriti; ai brez që sot ka dhe një shtëpi të bukur për veten dhe familjen, ndoshta dhe një shtëpi në plazh (edhe pse me kredi), ai brez njerëzish që duruan përtej stërmundimit, që u përpoqën, luftuan ndershmërisht, përtej naivitetit dhe burrërisë shqiptare, që ky vend, kjo administratë, ky shtet t’i linte të paktën të shpreheshin, t’u thithte kapacitetet, e kësisoj t’u tregonte edhe respekt, edhe mirënjohje, tek e fundit edhe përkujdesje. Ata po ikin, por qenë dhe janë më të mirët e këtij vendi, të aftë, të ditur, të kultivuar, që e nxjerrin bukën dhe nga dheu, përderisa gjejnë punë të mirë-paguara kudo ku shkojnë. Mirëpo, njeriu që të zhvillohet për shtetin dhe vendin e vet, ka nevojë për barazi e meritokraci, këto janë flatrat e tij shpirtërore, që ky brez nuk i pati kurrë, kjo është më e pakta bukë që Shqipëria, edhe ashtu e varfër siç është, mund t’ua jepte e nuk ua dha.

Ndaj, është shumë më tragjik e vdekjeprurës për të ardhmen e saj, kjo ikje e heshtur, e përditshme, e njerëzve më profesionistë të këtij vendi, jo si emigrant të thjeshtë, por me avionë, me kontrata e viza pune. Ja, pse Shqipëria që mbeti dikur në vitet ‘90, tani po ikën, bashkë me pinjollët e vet, në atë ikje që mund të quhet mërgimi më i madh i trurit e mendjes që ky vend ka provuar ndonjëherë. I kam dëgjuar disa syresh prej tyre, që teksa ikin më thonë: “Kur isha ende i ri, në vitet ‘90, më patën mësuar se në qoftë se je i zoti dhe punon shumë, nuk mund të mos çash në jetë, qoftë edhe në Shqipëri, ndaj unë qëndrova. Nuk mund të them se nuk e provova,(madje kam provuar shumë), as se jam i mërzitur apo i dhembur me rrjedhën e jetës sime jo të lehtë, por një mësim të tillë nuk mund t’ia jap sot sime bije. Nuk mund t’i shpjegoj, pa e gënjyer, se me meritë e drejtësi mund të ndërtojë një jetë të mirë në këtë vend siç jam munduar të bëj edhe unë. Ndaj vetëm hesht, hesht e iki me mendje si ata që largohen”. Është pikërisht kjo heshtje, kjo heshtje gjëmim-madhe ajo që duhet të na shpjegojë politika e gjithë këtyre viteve e majtë dhe e djathtë, ajo prej së cilës ajo duhet të nxjerrë mësime e t’i bëhet busull për çdo program e lëvizje politike, të sotme e të ardhme. Është thelbi dhe arsyeja e kësaj ikje, ajo që duke e kuptuar sa më mirë e sa më thellë, mund ta ndriçojë që të mos përsërisë gabimet e së përditshmes në mos ngjalljen e shpresës dhe në krah-këputjen e besimit. E përsëri ciniku më ndërhyn duke më thënë: “Po ikin, po pse nuk patën guximin të qëndrojnë e të flasin, të shkruajnë, të luftojnë për ta ndryshuar ketë vend?”. Përkundrazi, i them, ata duruan kaq gjatë, pikërisht se e njihnin këtë vend. Ata folën e shpeshherë me vepra, por ministri dhe shefi i administratës ishte i korruptuar, e s’i dëgjoi njeri idetë e tyre. Ata shkruan, por drejtori i kërcënoi se ishte partiak, nuk u hapi rrugë se kishte dhënë lekë për vendin e punës. Ata qenë të urtë, të matur, dhe e deshën plot durim këtë vend; i mikluan për t’i futur në politikë e “për të bërë prokopi” siç flitet shpesh, por ata qenë të ndershëm, aspak naivë, por të ditur në pamundësinë e tyre të madhërishme, se vetëm kështu mund të bëhej Shqipëria. Ata bënë biznes, edhe të suksesshëm, por tatimori dhe doganieri u lypte ryshfet, pabarazia e taksave që paguanin të drejtit dhe të padrejtit i vrau, i lëndoi, në pafajësinë e tyre të mrekullishme shtetformuese, se vetëm pa korrupsion, pa klientelizëm mund të ecë përpara ekonomia e këtij vendi. Por ata folën, me besimin dhe shpresën e patundur në mrekullitë që mund të bëjë liria dhe demokracia, edhe politikisht, si ai brezi gri i saj, si ai zëri i pandikuar, i pablerë, i mazhorancës së heshtur, sa herë që Shqipëria gjendej në udhëkryq. Ishin ata që kur qeveria socialiste e asaj kohe ishte e zhytur në krim e korrupsion, besuan në kartën e moralit dhe i dhanë Berishës atë që edhe mund të mos imagjinohej disa vjet më parë, të drejtën për t’u rikthyer edhe njëherë në pushtet. Ishte po ky zë, që foli politikisht, duke i dhënë mandatin e bashkësisë së Tiranës për tre herë resht Edi Ramës, e pastaj kërkoi të provojë një figurë të re politike, asokohe shpresëngjallëse. E së fundi, foli në zërin e 1 milion votave që rrëzuan Berishën dhe i hapën rrugë një fryme të re asokohe, atë të Rilindjes. Po sot, çfarë ka mbetur nga gjithë ajo masakër e iluzioneve të tyre? Zhgënjim dhe ikje.

Ndoshta pikërisht, për këtë arsye ata po ikin, sepse kanë folur ashtu siç flitet, me votë, e Shqipëria dhe politika e saj ua ka marrë frymën, ua ka shuar zërin, ua ka nxirë jetën. I kam parë sytë e trishtë të një “mërgimtari” të sapolarguar teksa më thoshte: “Shqipëria, druaj se nuk ka më nevojë për ne, misioni ynë, misioni i brezit të viteve ‘90, kam frikë se ka përfunduar, ky vend nuk na ndihmoi e nuk na dha aq shumë sa ne i dhamë, nuk na deshi aq shumë sa ne e deshëm. Tani na duhet të mendojmë për shpirtin tonë dhe për të ardhmen e fëmijëve tanë”. E teksa ata shkojnë e përsëri do të shkojnë, gjithkujt duhet t’i buçasë në vesh trishtimi i tyre tek flasin, heshtja e tyre tek qajnë e mallëngjehen. E ardhmja e tyre, pa dyshim, që do të jetë më e mirë, ndoshta dhe e shkëlqyer, po për jetën e atyre që do të mbesin në këtë vend, po për fëmijët e të rinjtë e këtij vendi, ç’të ardhme vallë do të ketë? Por edhe duke ikur, ata po flasin, edhe duke ikur heshtja e tyre flet më shumë se sa të gjithë ne që kemi ngelur në këtë vend. Mbetet detyrë urgjente e politikës ta kuptojë e ta dëgjojë, por edhe e gjithë popullit. Perikliu, kryetari i madh i Athinës, teksa mblidhte një ditë popullin rreth atyre që kishin mbetur nga lufta e Peloponezit, me një zë të përmallshëm pat britur: “Ky vit e bjerri pranverën e vet…”. Duke e ndjerë thellë gjëmën e dhimbjes së tyre më jepet me ofshajtë edhe unë kështu: “Shqipëria po e bjerr pranverën e së ardhmes së saj”. Vetëm se duhet t’ia vërë mendjes mirë populli kësaj gjendje, se me bjerrë pranverën e fuqive të veta është shuplaka më e rëndë që ai mund t’i bëjë një shteti, një vendi, duke i sjellë ndërkaq më të rrezikshmin varfërim. Kurse, ndaj ju të gjithëve që keni për detyrë kujdesin dhe drejtimin e këtij kombi, do të doja t’iu ulërija: “Përmbusheni deri në fund detyrën tuaj, duke e ruajtur këtë popull prej trandjes së emigrimit”.

Jo, po: ka Shqipni për Zotin

May 14, 2022 by s p

Ndriçim Kulla

(Nderi i Kombit)/

Përtej fushës së albanologjisë, së historisë së Shqipërisë dhe dokumentimit kapilar të saj, padyshim vlera më e çmuar që albanologu madh At Giuseppe( Zef )Valentini i ka lënë letërsisë sonë, janë kritikat e një niveli elitar që ai ka dhuruar për figurat më të mëdha letrare të Shqipërisë së asaj kohe.
Kështu, në këtë panoramë recensionesh e artikujsh për De Radën dhe Zef Sqiroin, për Koliqin apo Mjedën, paraqiten madhështore sprovat e tij mbi Fishtën, me anë të të cilave autori mëton të gjejë çelësat për të hapur thesarin e poezisë fishtjane, e të kryeveprës së tij “Lahuta e Malcisë”. Madje admirimi i tij për këtë vepër, e nxiti Zef Valentinin të luftonte shpesh (që kur Shqipëria ishte nën diktaturë dhe e mbante si të dënuar politik) për rehabilitimin e figurës së poetit. Në një shkrim të rëndësishëm te “Shejzat” e vitit 1962, Valentini shkruan: “S’ka grimë dyshimi që qëllimi i poemës ishte ekzaltimimin e malsorëve, gjithmonë në luftë me sundimin turk, të cilët i mësuan ato përmendësh prej famullitarëve të tyre françeskanë, duke i bërë kështu pjesë të repertorit të vet”. Prandaj Fishta u shndërrua në Tirteun e fushatave më të fundit për pavarësinë kombëtare. Pra, nuk mund të kemi grimë dyshimi në sentimentet patriotike të poetit, i cili, që prej vendosjes së regjimit komunist, ishte njëri prej autorëve më të dënuar si armik i pushtetit dhe atdheut. Preteksti: mohoi të gjithë të shkuarën e tij patriotike me pohimin e regjimit italian. Dhe i vetmi fakt për këtë gjë jepet pranimi nga ana e tij e emërimit si Akademik i Italisë apo mos vallë pse direktiva e tij politike e yshtte të parapëlqente për Shqipërinë, të shtrënguar asokohe për të gjetur mbrojtje, një mbrojtje perëndimore më shumë se sa një mbrojtje shumë më të rrezikshme sllave. Në një kohë që edhe jo pak të tjerë mundën të përshtaten si ai, por nuk u mohuan a mënjanuan dhe e kundërta, shumë të tjerë të mohuar nga ky regjim, qenë në realitet kundërshtarë të paepur të bashkimit me Italinë. E kush vallë mund ta shpjegojë këtë mister motivesh të errëta e kontradiktore?
Vlerësimi historik
Në një shkrim të vitit 1965 me titull “Aventura e shpirtit në historinë politike të Shqipërisë”, Valentini u përpoq ta kujtonte dhe interpretonte situatën dhe zhvillimet e një periudhe të tillë. E duke u rikthyer te koha dhe vepra e tij, mua më vjen ndërmend kujtimi magjepsës dhe dramatik i një personazhi të epokës së fundit të historisë antike: Cassiodoros, romantini që duke punuar si sekretar i mbretit barbar Teodoriko, e duke shkruajtur në emër të tij tekstet e letrave dhe të ligjeve, u jepte atyre një shpirt roman e i bënte të vepronin si një roman. Po njëlloj, edhe në epokën e këtyre njerëzve për të cilët folëm, arrihej me një lehtësi tash të pabesueshme, të bëje dhe gjërat më të pamenduara me hierarkët e asaj kohe, duke u thënë atyre thjesht se kjo do të qe një ide a një iniciativë “vërtet fashiste”, përballë së cilës ata gjendeshin të çarmatosur e lehtësisht entuziastë për atë që ty mund të kërkoje për vendin tënd. Nuk e di – mes atyre që s’kanë arritur ta provojnë – se sa bindëse është një histori e tillë, megjithatë mbetet i vërtetë fakti se në këto vite që korrespondon dhe me vitet ‘30 të shek. të kaluar sentimenti nacional shqiptar dhe vetë kultura shqiptare dolën të fuqizuara dhe për këtë do të mjaftonte të listohej bibliografia kulturale e asaj periudhe goxha të shkurtër e cila barazohej ose dhe e tejkalonte në masë e në cilësi bibliografinë e një periudhe të mëparshme shumë më të gjatë. Gjithsesi, duhet të themi se është një ligj i pandryshueshëm në vlerësimin historik të meritave të veprës së çdo njeriu të një kulture militante, mbajtja parasysh e situatës në të cilën ai u gjend e mundën të zhvillojnë veprën e vet njerëz si Fishta. Ngandonjëherë mund të bëhet fjalë për situatën e jashtme, ashtu siç e konsideruam deri këtu, por herë të tjera problemi mund të trajtohet nga një situatë e mbrujtur më nga afër prej vetë jetës së kulturës, e aftë kësisoj të kushtëzojë veprën e njeriut të kulturës me akoma dhe më shumë forcë-ngulitje.
Padrejtësia
Është e vërtetë që një mendimtar autentik duhet të jetë superior mbi rastësitë e rrjedhimisht edhe mbi mentalitetin e kohës, derisa të shndërrohet në një martir të idesë. Por lipset gjithashtu të pohohet edhe fakti se në disa raste pranimi i heshtur i ideve të kohës nuk mund t’i atribuohet gjithmonë dobësisë së mendimit dhe karakterit; ndodh jo rrallë që për dashuri të vetë së vërtetës dhe drejtësisë, e vërteta dhe drejtësia të paraqiten me argumente që i përkasin mentalitetit të kohës dhe ambientit, të mbartur me qëllimin e mirë për ta pranuar këtë të vërtetë dhe të drejtë nisur nga premisat e pohuara nga të gjithë ose të paktën të pohuara në heshtje si argumenta ad hominem. Kështu, mund të ndodhë që argumente të tilla t’u zhvillohen të gjithëve si të gabuara e të pavlera; ose, duke u shpënë shpesh nga të tjerët në rrjedhime ekstreme, të njihen përgjithësisht si të rrezikshëm e të gjykohen lehtësisht fals në çfarëdolloj hipoteze. Por drejtësia dhe logjika e shëndoshë të ndalojnë të dënosh vetëm për këtë shkak edhe idetë që u mbështetën mbi argumentime të tilla, edhe pse ato mund të mbështeteshin ndryshe. Aq më shumë nevojitet t’i rrihet larg dënimit të atyre që i përdorën, si njerëz me qëllime të këqija ose ligdashës, kur rrjedha konstante e jetës flet përkundrazi në favor të tyre. Më e shumta që mund të thuhet është se gabuan ashtu siç mund të gabojë çdo njeri, por kjo gjë s’mund t’u lëvizë asnjë fije meritave të tyre të mëdha e të vërteta. Disa vite më pas, më 1972 nga Palermoja , në revistën “Popuj dhe misione”, Valentini do të ndihej përsëri keq në orvajtjen e tij të pashpresë për rehabilitimin e Fishtës kur shkruante: “E vërteta është se dëshmia e pare e fushatës antifishtiane qe ndikimi i fort serb në vitet e para të regjimit komunist”. E kjo kuptohej qartë, poeti i madh kish luftuar gjithnjë tmerrësisht synimet ekspansioniste sllave. Mirëpo më pas, gjersa u dënua me vdekje triumviri Koçi Xoxe si serbofil për shkak te synimeve antishqiptare, përse vallë nuk mund të rehabilitohet Fishta si antisllav? I dukej e pabesueshme “shqiptarit”(Valentinit) të madh se si mund të harrohej kaq shpejt e kaq prerë një trandje e molisje kaq e fortë popullore siç qe ajo e vdekjes së tij, që nëse do të citonim Shantonë në “Kujtimet françeskane” mund të thoshim se “Vdekja e At Fishtës nuk qe vdekja e një kishtari, e nji patrioti apo një poeti cilitdo, nuk qe vdekja e një njeriu zakonisht të famshëm e zakonisht të dashtun që mund të përkujtohet me fjalë të mirë-reshtuara brenda një ligjërate të bukur”.
“Për fe e Atdhe”
“Vdekja e At Fishtës qe një tronditje, një tërmet, një revolucjon. Një tronditje që pat shkundur deri dhe skutat më të thella të zemrave tona, një tërmet që pat qitur për fushë fijet ma t’imta e ma të bukura të ndjenjave tona kombtare, një revolucjon që n’atë çast hutimi e dhimbje pat pështjelluar e turbulluar mbarë ndërtesën e shpirtit tonë”. I dukej absurde studiuesit të rreptë, se si një regjim që deklarohej nacionalist të vazhdonte me po të njëjtën rrugë të mohimit, për një vepër që konsiderohej si më i famshmi ditiramb politik i letërsisë shqipe dhe për një poet që shkoi në varr duke mbajtur të pashlyer betimin e tërë jetës së vet se “nuk ka dashuri të vërtetë të atdheut aty ku nuk njihet a ku përjashtohet a luftohet emri i Zotit; se patriotizmi nuk është as vetëm një instinkt, as vetëm një modë apo zanat, po përkundrazi, se patriotizmi është njohja e atdheut, dashuria e mbi të gjitha shërbimi i atdheut; E kjo qe vërtet palca e personalitetit të tij, sinteza e gjithë veprimtarisë së tij”. Asnjë president deri më sot nuk e ngriti veten në nivelin e fisnikërisë për t’i dhënë këtij kontribuuesi shumë të përzemërt të historisë, kulturës dhe besimit të shqiptarëve vlerësimin e lartë të merituar.
Lahuta e Malcisë
Asnjë qeverie të deri të sotme të tranzicionit shqiptar nuk i lindi ideja e një projekti kulturor për të rehabilituar shtëpinë e rrënuar të At Gjergjit e cila është një copë historie e gjallë për të gjithë ne brezin e sotëm dhe brezat e ardhshëm. Për fat të keq me dhembje për gjithsecilin prej nesh, që e duan me zemër poetin dhe klerikun e adhuruar, i masakruar tmerrësisht nga sistemi komunist, figura e tij sot zyrtarisht ende është e parivlerësuar. A është kjo apati, padituri, verbëri, cinizëm apo pakujdesi shtetërore?! Në kontrast me këtë pakujdesi proverbiale, për këtë simbol të shquar të kombit shqiptarë, s’ka se të mos më vijnë ndërmend disa rreshta nga Hajnih Hajne. “Vendosni mbi qivurin tim një shpatë, pse unë kam qenë një ushtar trim në luftën e lirisë së njerëzisë”. Ky testament politik i poetit të madh gjerman, fare mirë mund të ishte edhe testamenti i At Gjergj Fishtës. E shpata që Shqipëria mund të ulë në varrin e këtij ushtari, të këtij poeti e profeti të lirisë shqiptare, është padyshim “Lahuta e Malcisë”! Shpatë e prehme me duart e tija! Në bibliografinë e vet, duke dashur të sistemojë gjithë poezitë e poemat, gjithë shkrimet e përkthimet, ai mendon një vepër dyvëllimëshe të titulluar “Për fe e Atdhe”. Pro aris et focis! Pikërisht ky qe amaneti i tij më i madh për të ardhmen e Shqipërisë, amaneti i një poeti, që ishte fryt i njëhershëm i gjakut të një race të tërë, i përftuar në natën e epokave që nuk njihen e në trishtimin e mundimin e dëshmorëve të panjohur, i cili zbriti në terrin e varrit duke kënduar me zë të lartë vargun e bukur të një poezie të tij të bukur: “Jo, po: ka Shqipni për Zotin!”

KUR FAIK KONICA KËRKONTE RRITJEN MENDORE TË POPULLIT SHQIPTAR

May 6, 2022 by s p

Nga Ndriçim KULLA (Nderi i Kombit)

Studiues, publicist

Konica, diti të hedhë bazat e mendimit të përparuar dhe modern shqiptar, të vizionojë një Shqipëri të ardhshme europiane përkrah kombeve të qytetëruara të kontinentit të lashtë. Aq sa fshikulloi ashpër, si rrallëkush, mentalitetin e prapambetur shqiptar, “mendjet e klasit të katërt” siç i quan ai, krejt përgjumësinë pesëshekullore, po aq diti të ngrejë lart, në piedestal glorifikimi, në vetë botën perëndimore, vetitë më të mira të shqiptarëve, doket, zakonet, historinë, krenarinë shqiptare në shekuj, e mbi të gjitha, gjithçka të vyer shpirtërore që shqiptarët dhanë historikisht, krahas gjakut të tyre që rrjedh në damarët e Europës.Është e njohur pena e mprehtë koniciane për të goditur ashpër, drejtpërdrejt dhe tërthorazi, por edhe me ironinë dhe sarkazmën e tij të rrallë, tërë dukuritë shoqërore regresive të Shqipërisë në kapërcyell të shekujve XIX-XX, botëkuptimin e prapambetur anadollak që kishte përgjumur shqiptarët për pesëqind vjet, kritikë kjo sociologjike e llojit volterian, me forcë e fuqi tronditëse, troshitëse, shkundëse. Në këtë vështrim, kjo lloj kritike koniciane me ashpërsi mbresëlënëse ka karakter të theksuar konstruktiv, tek sendërton hap pas hapi vetëdijen kombëtare, çel sytë e mendjes, e vesh atë me forcë vepruese shoqërore, e orienton dhe e ngacmon drejt një qëllimi fisnik me synime të qarta në kuadër të një perspektive të afërt a të largët.

Që në numrin 1 të Albanias (1897), në kryeartikullin “Armiqtë e Shqipërisë”, Konica mbërthehet fort pas realitetit të zymtë të kohës kur shqiptarit i mungon “buka e barkut”, “buka e mendjes” dhe është i rrethuar nga armiq të jashtëm. Me dy paragrafë të shkurtër, ai shpreh dhimbjen e tij për këtë realitet të hidhur dhe veç kur shpërthen e revoltohet në paragrafin e tretë me ashpërsinë e një heroi homerian duke shpallur, deri dhe me qitje të largët, gjithë rezonancën aktuale: “Armiqtë e Shqipërisë janë shqiptarët, jo të tjerë. Shqiptarët kanë shkruar me gjakun e tyre më tepër se një faqe në historinë e Evropës. Nga më të voglat trazira gjer në luftërat më të gjakta, shqiptari ka hequr hark, vërvitur kordhë a zbrazur pushkë. A ka gjë më të turpshme, më të ulët se historia e këtij kombi që, për pak të qelbur argjend [të holla], shet mish njeriu në çdo luftë, edhe kujt s’i erdhi dëshirim nga aq qindra vjet që e shkelin dhe e kurvërojnë të huajt, s’i erdhi dëshirim të japë dy pika gjak për lirinë e vetvetes? Të donin Shqiptarët lirinë e Shqipërisë lehtazi e bëjnë; por rrinë të patundur dhe kështu dëftojnë që s’e duan Shqipërinë, dëftojnë që janë armiqtë e saj”.Nën një qiell të zymtë shqiptar ku përzien e përplasen shtëllunga resh shekullore në hone të vetëdijes e pavetëdijes kombëtare, ai e kërkon fjalën të çiltër, të qëruar, të revoltuar e revoltuese njëkohësisht, që të shpërthejë me gjëmim rrufeje zeusiane.

Topitja ka shkuar nën cakun e flijimit dhe vetëflijimit, të durimit dhe vetëdurimit, dhe lypset tanimë ndërgjegjësim e vetëdije, me shpërthim vullkanik shoqëror.Në numrin 2 të Albanias, kur Konicës i bëhet presion nga një kategori bashkatdhetarësh për të kufizuar në shkrimet e revistës lirinë e pikëpamjeve të veta politike, shoqërore e fetare, pionieri erudit i Rilindjes tregohet i papërmbajtshëm, si një përrua që derdhet nga lartësitë qiellore me shkrimin “Ç’është liria?”. “Dua të marr shpatën”, revoltohet ai, “e t’u çajë kokën gomerëve, e në vend të trurit të kllasë këtë: ç’është liria?… Më mirë të shesë m… njeriu, se të shkrojë për Shqiptarët… ç’është liria: Liria është të mundet njeriu: 1. të besojë ç’i do zemra; 2. të thotë ç’i do zemra; 3. të shkruaj ç’i do zemra; 4. të bëjë ç’i do zemra, veç jo ato që janë kundër lirisë së tjetrit njeri. Por Shqiptarët, më të shumtë janë shpirtrobër… sundon në shpirtrat e tyre feja: unë i botojë letrat e tyre kur thonë që kanë fe, por nuk duan që unë të shajë fetë e tyre… “s’të lëshojmë lirinë që të shaç fetë…” Dhe Konica përfundon me një thirrje sfidë që të bën të dridhesh ende dhe sot për aktualitetin e saj: “Vëllezër shqiptarë: Mjaft rrojti e mjera Shqipëri jetën e Kurmit.

Duhet edhe ajo të nisë tani të rrojë jetën e mendjes (la vie intellectuelle). Jeta e mendjes është të hapim tërë zemrat tona, të flasim vëllazërisht njëri kundër fjalës së tjetrit, të kuvendojmë si njerëz të qytetëruar, që mblidhen e luftojnë me fjalë [shoqërisht] për idetë e tyre… kështu do njihemi më mirë, s’do kemi mendime të fshehura, dhe do të kuptojmë që të tërë jemi të lidhur me dy lidhje të arta: dëshirimi i së Vërtetës dhe dëshirimi i Shqipërisë”. Emancipimin shoqëror si një çështje madhore, Konica e trajton me penë të fuqishme në shkrimin “Rritja mendore e popullit shqiptar” (Albania, prill 1906). Thjesht çështjen e arsimimit shqip dhe të luftës kundër padijes, ai nuk e kufizon aspak te brezi i ri, domethënë të pritet një herë sa të shkollohet brezi i ri që të mund të arsimohet krejt shoqëria. Jo, përveç mësimit të shkrimit dhe leximit të gjuhës shqipe te brezi i vjetër, krahas atij të ri, Konica kërkon “zgjerimin e kufirit të mendjes së tyre”, duke kaluar kështu nga një fazë e parë e domosdoshme, njohja e shkrimit, në një fazë të dytë që ai e quan“lërimin e mendjes”, domethënë kulturimin dhe qytetërimin shoqëror, një tjetërsim pra të njeriut shqiptar të kohës, i prapambetur në mendime apo me botëkuptim të ngushtë. Dhe populli, këmbëngul Konica, e ka dashurinë për “lërim të mendjes”, sepse kërkon të ecë përpara, të mësojë. Por i mungojnë librat, “këtu fle lepuri”, aty është çështja.Gjendjen e librave (metodave) shqipe dhe të abeceve Konica e sheh të mjerueshme (janë për mëshirë!) e as që mund të bëhet fjalë për aritmetikë, gjeografi, trigonometri etj.

Këtu Konica bën dallimin e madh në libra për fëmijë dhe libra për të rritur (për burra me mustaqe!) dhe një abetare e thjeshtë kurrsesi nuk mund t’u adresohet këtyre. Shqiptari për Konicën duhet të hapë sytë e mendjes, të shohë rrotull tij se çfarë bëjnë kombet e qytetëruar që edhe kombi shqiptar të përparojë e të ecë krahas tyre. Pra, përqasja e gjendjes shoqërore të mjerueshme në Shqipëri me gjendjen e përparuar shoqërore, sidomos në vendet e zhvilluara perëndimore, është një pikë referimi konstante në botëkuptimin konician për ndërgjegjësim e veprim shoqëror. Nëse gjetkë, zhvillimi botëkuptimor e shoqëror ka ecur përherë me hapa të shpejta, tek ne, për njëmijë arsye të jashtme e të brendshme, ky zhvillim nuk ka ndjekur ritmet e duhura bashkëkohore, dhe Konica s’përton në këtë mes të fshikullojë ashpër një dukuri të tillë të përgjumjes shoqërore në Shqipërinë e Turqisë europiane. Ky fshikullim i spikatur i viteve të “Albanias”, do të ngrihet në një model të vërtetë të kriticizmit në fillim të viteve ‘20. “E trishtë është jeta, e unë i kam lexuar të gjitha librat”. Me këto vargje nis njëra nga poezitë më të famshme të poetit francez Stefan Malarme. Por po njëlloj, kështu nis edhe njëra nga ato esetë e shkurtra të Konicës me titull “Jeta dhe librat”, e shkruar dukshëm mbi një reliev të qartë shpirtëror. Është ky një çast psikologjik, që e përqendron mendimin e tij te tragjedia “Prometeu i lidhur” i Eskilit, një libër siç shkruan ai “i vjetër për nga mosha 2400-vjeçare”, por gjithnjë i ri për nga mendimet”. Prometeu për Konicën është idealisti që vuan dramën e përjetshme të lirisë së mendimeve, dramën e dashurisë së madhe që ai ka e kërkon të mbizotërojë tek njerëzit. Një hero i tillë, tek i cili ndoshta Konica frymëzohet edhe për veten, ka se ç’t’u thotë shqiptarëve në fillim të viteve ‘20, kur në Shqipëri luftohej pikërisht kundra tiranisë dhe lirisë së mendimit. Është kjo ide një nisje emblematike e një sërë sprovash të cilat shtresëzohen në vite me tipologji e personazhe të rinj, që më tepër përfaqësojnë kategori të vërteta njerëzore, nëpër të cilat Konica do ta shtratëzojë analizën e vet, për të arritur në sprovën më të arrirë “Shqipëria si mu duk”, ku mendimi i tij, nëpërmjet një analize sociologjike e psikologjike, formëson një kategorizim të mirëfilltë antropologjik të shoqërisë shqiptare.

Një fizionomi të tillë trajtimore shpreh Konica që në ciklin “ Katër përralla nga Zullulandi” (1922). Zullutë paraqiten nga autori më shumë sinjë turmë se sa si një popull i ndërgjegjësuar, duke na lënë të nënkuptojmë menjëherë se kemi të bëjmë me njërën nga tipologjizimet ose kategoritë e tij sociologjike, mbi të cilat ai ndërton gjithë ligjërimin e llojit të kriticizmit dhe stigmatizimit. Dy janë udhëheqësit që mund të nxjerrë lëvizja spontane e zulluve. I pari është Denizulla Sepia, një aventurier i paskrupullt, mashtrues e demagog, një njeri i fjalëve boshe dhe përfaqësues i interesave të ngushtë e meskinë. Duket se kjo kategori njerëzore, e përzgjedhur dhe skalitur kaq mjeshtërisht që para 100 viteve, në mesin e politikës shqiptare duket se është më e gjallë se kurrë. Përballë tij, autori vendos plugun, atdhetarin e flaktë dhe idealist, që pa zhurmë e pa bujë, me një mençuri të heshtur, synon të krijojë lëvizjen e vërtetë kombëtare në Zulluland, atë lëvizje që i kthen zullutë nga një turmë e përgjakur në një komb me dinjitet, të lirë, të qytetëruar dhe me nder.

Ndoshta edhe kjo kategori ka një jetë historike në realitetin tonë të sotëm, trashëgimnia më kulmore e veprës gjendet në kategorizimin e tretë. Konica, ky psikolog i hollë i mendësisë individuale edhe kolektive shqiptare, e ka antropologjizuar në mënyrë të qëllimshme dukurinë e rëndësishme sociale të ekzistencës së turmës, si një masë e pavetëdijshme, e zhveshur nga qëllimet dhe aspiratat ndërtuese, që pushtohet shumë shpesh nga instinkte dhe delire. Është ky një projektim gjenial me të cilin do të ndeshen mjaft mendimtarë shqiptarë të kohës, por që askush nuk do të dijë ta shpjegojë dhe përshkruajë më kthjelltësisht se Konica.