– dhe dy poezi nga Palestina dhe Izraeli –

Nga Visar Zhiti

Mē mrekullon kjo qē po shoh: njē grua me uniformēn e mbrojtjes izraelite IDF (Izrael Defense Forces), po takon njē vogēlushe… palestineze? Lutem tē jetē kēshtu!

Sa dhimbje ka, madje shoh buzēqeshjen, ndērsa te fēmijēt ende jo, shpresē patjetēr, por te gruaja tjetēr nē kēmbē, me tē zeza, palestineze sigurisht, me aq shumē dramē e dinjitet, ka vērtet fillim buzēqeshjeje.

Te tē dyja gratē ndjehet amē dashurie.

Vēshtroj duart e palestinezes, si me dhè mē duken, ka njē çantē jo lufte dhe njē celular, mbase do tē japē lajmin e mirē…

Sipas Biblēs, – lexoj nē status, – duajini armiqtē tuaj, por mos iu nēnshtroni veprave tē tyre tē kẽqia. Bekoni ata që ju mallkojnë dhe u bēni mirē atyre që ju urrejne, lutuni për ata që ju mbrojnē, thotē Mateu 5:44…

Mes shumē komenteve gjej dhe kētē: …ata janē fēmijē, nuk janē armiq…

Po!

Do tē doja qē nē duart e atyre zonjave, nē vend tē luleve, tē vija nga njē poezi, asaj izraelites t’i jepja atē tē poetit tē shkēlqyer palestinez Mahmoud Derwish, kurse palestinezes atē tē poetit tē shkēlqyer izraelit Yehuda Amichai, kanē qenē miq, kur jetonin tē dy nē Jeruzalem.

Nē poezitē e tyre ka qendrueshmēri qē e tejkalon dẽshpērimin dhe vdekjen, e njohin sherrnajēn e madhe, mē duket sikur secili ecēn me nga njẽ kufomē mbi kurriz dhe e duan jetēn ende mē shumē, s’ka rrugēdalje tjetēr, atdhe dhe mēshirē, si e Zotit dhe tek njeriu.

Dhe tē dy poetēt thonē fjalē tẽ tempullta. Besoni nẽ paqen, edhe tē detyruar, ēshtē mē e mira…

Amen!

MAHMOUD DERWISH

UNĒ PO VIJ PREJ ANDEJ

Unë vij prej andej dhe kam kujtime,

I lindur si të vdekshmit, kam një nënë

Dhe një shtëpi me shumë dritare,

Unë kam vëllezër, miq,

Dhe një qeli burgu me një dritare

të ftohtë.

E imja është dallga,

e rrëmbyer nga pulëbardha,

Unë kam pikëpamjen time,

Dhe një fije bari shtesë.

E imja është hëna në skajin

më të largët të fjalëve,

Dhe mirësia e zogjve,

Dhe ulliri i pavdekshëm.

Unë eca kësaj toke para shpatave

Trupin tē gjallē e kthyen

në një tryezë të ngarkuar.

Unë vij prej andej. Ia jap qiellin një nëne

Kur qielli qan për atë nënë.

Dhe unë qaj për t’u bërë i njohur

Tek një re që kthehet.

Mësova të gjitha fjalët e denja

për oborrin e gjakut

Kështu që unë mund të thyej rregullin.

Mësova të gjitha fjalët dhe i ndava

Për të bërë një fjalë të vetme: Atdhe…

YEHUDA AMICHAI

ZOT PLOT MËSHIRË

Zot-i-plot-mëshirshëm, lutja

për të vdekurit.

Nëse Zoti

nuk do të ishte plot mëshirë,

Mëshira duhej të ishte në këtë botë,

Jo vetëm tek Ai.

Unë që këputa lule në kodra

Dhe shikova poshtë në të gjitha luginat,

Unë zbrita kufomat nga kodrat,

Dhe mund t’ju them se bota

është e zbrazët nga mëshira.

Unë, që isha mbreti i kripës

në breg të detit,

Kush qëndroi pa një vendim

në dritaren time,

Kush numëroi hapat e engjëjve,

Me zemrēn qē iu ngrit lart prej ankthit

Në zemērimet e tmerrshme.

Unë, që përdor vetëm një pjesë të vogël

Nga fjalët në fjalor.

Unë, që duhet të deshifroj gjëegjëza

Nuk dua të deshifroj,

Dije se pa Zotin-e-plot-mëshirshëm

Duhej të kishte mëshirë në këtë botë,

Jo vetëm në Atë.

Pērktheu nga anglishtja V. Zh.

Albert Vataj/

Fan Noli politikan, klerik, përkthyes, veprimtar i shquar i çështjes shqiptare, nuk është i panjohur, por diapazoni i gjerë i asaj që rrëmbeu praninë dhe kontributin e tij, është e atyre përmasave që gjithnjë kemi për të zbuluar, për të njohur, për të udhëprirë te një trajtim shterues të kësaj figure shumëdimensionale. Për të përmbushur njohjen tonë për Fan Nolin, kryesisht atë të Nolit në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, ka ardhur gazetari dhe studiues, Ilir Ikonomi, ambicia e të cilit ka dhënë prova se shquhet për një qasje shumë origjinale për të rikthyer në vëmendje figurat historike dhe për t’i trajtuar me një prizëm tjetër personazhe dhe ngjarje, zhvillime dhe kapërcyell në rrugëtimin tonë në si identitet kombëtar. Ai është i njohur për lexuesin përmes librave; “Faik Konica, jeta në Uashington”, Esat Pashë Toptani- Njeriu, lufta , pushteti’’ , ‘’ Pavarësia – Udhëtimi i paharruar i Ismail Qemalit ‘’, ‘’ Pushtimi ‘’. Secili prej këtyre botimeve përfshi edhe “Apostulli” është një punë cilësisht e vlerësuar dhe e mirëpritur, sepse është mënyra se si Ikonomi rreket t’i risjellë figurat që njihnim dhe ngjarjet që na janë bërë prezent, në një ngulmim më të themeltë.

Libri “Apostulli” jep një përshkrim me ngjyra të gjalla të Fan Stilian Nolit, në periudhën që fillon nga arritja e tij në Amerikë më 1906 e deri në vitin 1920, kur ai largohet për në Shqipëri.

Gjatë kësaj kohe të rëndësishme, Noli themeloi Kishën Shqipe, Shoqërinë “Besa-Besën”, gazetën “Dielli” dhe, bashkë me Faik Konicën e të tjerë, krijoi Federatën “Vatra”, e cila do të shërbente si një qeveri shqiptare në mërgim.

Në libër do të gjeni fakte të reja për Nolin, njërin prej shqiptarëve më të ditur dhe më interesantë që kanë ekzistuar ndonjëherë. Çdo e dhënë është rreptësishtë e dokumentuar.

“Për të shkruar librin kam bërë kërkime në shumë arkiva e biblioteka dhe jam këshilluar me historianë e specialistë të tjerë.

Koha që pasqyron ky vëllim nuk ishte aspak një fushë e gjelbër pikniku, por një shesh beteje, ku Noli jo domosdo gëzonte mbështetjen e të gjithëve. Jam përpjekur që lexuesi të mos e shijojë librin si një fotografi, por si një film, ku personazhet debatojnë, përplasen, rrëzohen e ringrihen.

Libri ka një parathënie të shkruar nga historiani i mirënjohur amerikan Bernd Fischer, është i pajisur me shënime në fund të faqeve, me fotografi dhe me një tregues emrash. Ballina është punuar nga Besnik Frashni, UET Press, shkruan Ikonomi në profilin e tij në Facebook.

UET Press në prezantimin promovues të librit kumton përmes një prezencë telegrafisht kumton se “Apostulli” është libri i parë i një biografie të re për Fan Nolin me autor studiuesin Ilir Ikonomi, ish-gazetar i Zërit të Amerikës, i cili premton për një seri me tre vëllime, të cilat sjellin dritë mbi dimensionet e një prej figurave më të mëdha të kombit shqiptar.

Vëllimi i parë me 430 faqe, botim i UET Press, jep një përshkrim realist dhe me ngjyra të gjalla të Fan Stilian Nolit, në periudhën që fillon me arritjen e tij në Amerikë në vitin 1906 dhe mbaron në vitin 1920, kur ai u largua për në Shqipëri.

Libri mban në koperinë një foto tepër shprehëse të personalitetit të Nolit, shkrepur dy ditë pas meshës së parë të tij në Boston, SHBA, stilizuar nga dizajneri Besnik Frashni.

Biografia dallon nga detaji dhe elementët konkretë me të cilët Ikonomi ka ndërtuar figurën e Fan Nolit. Ai ka përdorur një fond të gjerë të dhënash historike, që përfshin Arkivin Qendror të Shqipërisë, Arkivin Kombëtar Amerikan, Arkivin e Ministrisë së Jashtme Austriake, dhe disa burime të tjera dokumentare.

“Apostulli” i Ilir Ikonomit do të jetë një mundësi e shkëlqyer për të njohur Fan Nolin në një dimension tjetër, ndoshta për ta shpërfaqur këtë figurë dhe veprimtarinë e tij me përmasat reale dhe përmes disa të vërtetave që autori i ka të ballafaquara me fakte dhe dëshmi, me dokumente dhe referenca. Noli ka gjithnjë diçka për të na thënë, diçka për të na kumtuar, dhe Ikonomi, me përgjegjësinë e një studiuesi, me elokuencën dhe skrupuloziteti e një gazetari, ka mirësinë që duke na risjellë Fan Noli, të dëshmojë edhe ato të vërteta me të cilat ai u përball për të përmbushur ambicien e tij si një zë dhe zemër shqiptarie. Atje në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, atje ku lindën vatra të mendimit, ku triumfoi fjala shqipe, ku çështja kombëtare kishte mbledhur zemrat dhe tubuar krejt shqiptarinë. Atje ku atëditë e sot, shqiptarët punojnë e luftojnë, përpiqen dhe sfidojnë, kontribuojnë dhe ngadhënjejnë për flamur e për komb.

Ornela Radovicka 

Qëndra albanologjike mbi kërkimet e studimet e gjuhës dhe kulturës arbëreshe themeluar nga A. Bellusci 1980\ Frascineto\Cs. Itali

Giuseppina Schirò, lindi në Piana degli Albanesi\Hora shqiptare themeluar në 30 gusht 1488 nga shqiptarët e Ballkanit shqipfolës rreth shekujve XIV. U lind dhe u rrit në një familje arbëreshe dhe si e tillë u ushqye me ndjenjën e krenarisë që i përket këtij komuniteti të lavdishme si për historikun e tij, ashtu edhe në ruajtjen e gjuhës amëtare më tepër se 550 vjetësh karakteristika bazë për ruajtjen e identitetit. 

Arbëreshët e Horës, për më tepër se 300  vjet nuk lejuan që asnjë etni apo popullsi tjetër të hynte në territorin e tyre, me përjashtim të ditëve të para të shtatorit kur bëhej kremtimi për nder të festave të Virgjëreshës së shën Mërisëk këtë fakt na e konfirmon akti notaril i 30 gusht 1488 ku rradhiten 16 kapituj\marrëveshje. Në akt thuhej  edhe që Zyrat publike sipas marrëveshjeve të firmosur duhej të zinin vetëm qytetarët shqiptarë të ritit grek bizantin. Ky privilegj, i njohur vetëm për arbëreshët e Piana degli Albanesi, mbeti në fuqi deri në vitin 1819. 

Në Piana degli albanesi\ Hora arbëreshe u hap edhe shkolla e parë arbëreshe nga Lekë Matrënga më 1587.  Marrveshjet e vitit 1488 lejuan mërgimtarët të mbronin traditat e tyre etno-gjuhësore dhe mbi të gjitha fetare. Hora Arbërshe njihet për figura të shquara që dhanë dhe japin një kontributë të madh botës arbëreshe si: Lekë Matrënga, Giorgio Guzzetta, Marco La Piana, Nilo Borgia Tommaso Manzone, Papas Sepa Petta ,Lorenzo Petta, Antonio Brancato, Giuseppe Musacchia, Paolo Schirò, Nikola Barbato,Giorgio Costantini,Papas Demetrio Camarda, Zef Kamarda, Gaetano Petrotta, Sotir Ferrara, Giuseppe Bennici, Carlo Dolce, Rosolino Petrotta, Zef Skiroi, Gjergj Nikollë Brankati, Giuseppe Schirò Di Maggio, Prof Matteo Mandalà  etje 

Midis këtyre figurave spikasin edhe poeteshat arbëreshe Cristin Gentile(Mandalà) 1856-1919, e parë poeteshë arbëreshe në Sicili,  argherita Scilippa, Paola Guzzetta, Giuseppina Schirò  etje.   

Giuseppina\ Giusi Schirò.Studimet e para i mori  në Sicili, gjimnazin e kreu në Palermo, ndërsa studimet universitare i përfundoi në degën gjuhë letërsi pranë Universitetit të Palermos. 

Giusi është pjesë e komunitetit arbëreshë të ritit bizantin. Ajo është njohëse shumë e mirë e kostumit arbëresh,frekuentuese e seminareve në gjuhën shqipe në Kosovë,autore e shumë artikujve shkruar në revistën “ Biblos”, aktiviste e botës arbëreshe në Hora.

Giuseppina Schirò, sot është punonjëse e bibliotekës, përgjegjëse e asaj pjese e departamentit  të autorëve të gjuhës arbëreshe-shqipe në Piana degli Albanesi\ Hora arbëreshe .

Libri i saj me poezi titullohet “Te dejti i Zemrës”, botuar në 2019.  

Shumë autor botëror shkruan për detin; Ernest Hemingway –  në valët e tij do të na çonte në Karaibe “Plaku dhe deti”, Melville, do të na dhuronte  emocionet e Moby Dick,

Alessandro Baricco në Oceano, në kërkim të shpëtimit të vetvetes,ndërsa poetja Giuseppina Demetra Schirò do të na përcjellë te Dejti i Zemrës, me valë sa antike aq edhe moderne,  gërshetat e së cilës na përcjellin në Peleponez, lundrojmë me  Odesenë drejt Itakës, biem në kthetrat magjepse të Ligheas, ndalojmë në Sicili, mbathim mantelin nobël të Gatobardit, e me fije të arta në Hora arbëreshe qendis kostumin e Afërditës. 

I interiorizon këto valë, krijon me ta  një amplitudë sa mitologjike  aq edhe aktuale, e na përcjellë  terthorazi tek Dea e Boticelljane, e cila nuk është  thjesht një Afroditë e bukur që krijohet nga shkuma e detit me degët korali që si diademë i qëndrojnë mbi kokë si perëndi e Olimpit. Ajo është  disi më tepër, është simbol  paqe e prosperitet e umanitetit, është pjesë illuminizmi ku harmonia e natyrës, mbërthehet me dridhjet shpirtit  në kërkim të shpëtimit të vetvetes, ku “dejti” bëhet një metaforë ekzistenciale në sintoni me bukurinë universale.  

Ky det në zemrën e saj janë valë dhe herë herë dallgë pa zhurmë. E magjepsur nga “Lighea”,  lokalzon Ade-n e lundron jo si një Karonte por një “Sirenë- arbëreshë” veshur me kostumin plot. Herë herë na mbështjellë në tingullin e Symendronit  me mantelin e të premtes së zezë. 

Nuk ndalon në pllajën  e Pezzutës, nuk kufizohet në tokën e Portellës, po  na çon te “Kafeja e rrugës “Po”, ku djelli zhurit e martirë josh.     

Në poezinë e Giusit stuhitë kanë festë, Posejdoni me tredhëmbëshin pulson pasion, ndërsa “Gatopardi” elegant e fatal, njeri i botës së vjetër, i detyruar të jetojë në të renë, fiton vedijen në detin e paepur. 

Sicilia, në vargjet e Giusit paraqitet një grua qerpikë me onde, e mërthyer në meridjanët e tre kontinenteve,  spërkat dritë e profum, por sa sublime aq edhe poetike.  

Për Giusin kufijët tejkalojnë atë pjesë ujdhesë joniane mbushur me amfora e  psherëtima elegji, besnik i hijes së Argos, dizenjon mozaik e forma gjeometrike, copëza që bashkojnë në shkuarën, themele që kërkojnë rrënjët,  meteorë që lidhin të ardhmen, kafshojnë kontraste dhe disonante, por gjithmonë e gjen veten në ekuilibër midis qenies së saj njerëzore dhe dëshirës për të evokuar hyjnoren.

Introspektive, evokon me ëndërrat vertikal, zhytet horizontal “te dejti i zemrës së saj” dhe nën buzët perpendikolare të qiellit kërkon të ndjej deri ku arrijnë ëndërrat. 

Vargu i saj, i butë “alkimi shkume”,  tretur në“erën e algave”,metamorfozuar “në kollona shpirti të rralla” ngyer në kaltërsinë e valve brënda vetës, pa gurgullima klithmash, pa psherëtima ngjirjesh, pa dritë të ngopura galvanizohet në stilin e saj “labor limae” ku ndihen studimet e saj të klasikëve Catulo,Orazio etje

Giusi në poezinë e saj përdor një pend rrëshqitëse nën puhizën e Zefirit. Nuk  vendos sistemin e pikësimit në vargjet e sa, “serfon” si delfin, dhe herë përpëlitet si një  mbytur, por mjaftohet të mbahet tek “shkronja e madhe”  sa herë  kapërcen njërën  valë tek  tjetëra, për ti dhënë jetë vargut të saj në det të hapur.

Elementet mitologjik në poezitë e saj janë vetëm një pikënisje, harmonike, dhe kanë vetëm vlerën e një kornize. Ata nuk janë një seri inerte legjendash konvencionale, por një trashëgimi modelesh  shembujsh pas të cilave mund të zbulohet e vërteta e poezisë, forca e esencës së saj mbi qënien njerëzor.

​ 

Poezitë janë në dy gjuhë, italisht dhe arbërisht, në të njëjtën kohë spjegimet janë në gjuhën standarte. Tokfjalëshat arbërshe si ; “Kënetave të murrta, “stërpikën dejtin”,” Narënxat harlisjen”, menatë\ Agimi, Rrashti\ Kafka, Lurin\Ulurin,  kriptë\flokët, etje  japin bukuri stilistike e hijeshimnë vargut në gjuhën arbëreshe.  

Bukurinë tingëlluese e shtojnë  edhe forma karakteristike në të folmen e arbëreshëve të Sicilisë që i gjejmë si në trajtat më antike: klarash\të qarash, apo në mungesa e zanores Y si tek fjala  zhitje\zhytje etje

Kultura bizantine, liturgjia kanë lënë gjurmë  në poezinë e Giust, gjë të cilin e shohim në përdorimin e alfabetit grek antik, në tituj  greqisht, apo në ndonjë shprehje  të cilën e përdor si sintezë. Kultura bizantine arbëreshe e shohim në simbolin e kopertinës; një rozario, pesull, në  thhellësinë e heshtje mes dallgëve blu, si një sperancë për humanitetin ku shpirti profan e besimtar, arbitër të lirë, por ordinar të një ekuilibri kozmik sa i kuq dhe i art. 

Giusi përfundon vëllimin me fjalët: 

Unë thesh time, tani thoni ju tuajën 

Kush më bukur se Baudelair te Njeriu dhe Deti do të thoshte të tijën:  

Ti, njeriu i lirë, do ta duash gjithmonë detin!

Deti është pasqyra juaj: ju sodisni shpirtin tuaj

në lëvizjen e pafundme të valës

Dhe shpirti juaj nuk është më pak humnerë e hidhur.

Sukusese të mëtejshme poetesha Giuseppina Demetra Schirò në krijimtarinë tuaj!

Nga Prof. as. dr. Evalda Paci/

Përmbledhja me titull “Studime mbi autorë e vepra të patrajtuara në letërsinë shqipe” përmban disa punime që kanë objekt të vëmendjes autorë a vepra që prej vitesh janë pjesë e kërkimeve dhe e interesave studimore të kolegëve të Departamentit të Studimeve Letrare të Institutit të Gjuhësisë dhe të Letërsisë. Kontributet që paraqiten si pjesë e kësaj përmbledhjeje studimore orientohen ndaj trajtimit të veprave dhe autorëve që duhet të kthehen në vëmendjen e studimeve kryesisht letrare, duke vënë në dukje për disa prej tyre arritje të deritanishme nga gjurmimet paraardhëse, por dhe shtysa për kërkime të mëtejme të thelluara. Në perspektivë të parashtrimit të trajtesave të mëtejme, që marrin parasysh dhe të tilla arritje në fushë të studimeve letrare, klasifikimet mbi çështje të modelit gjinor, apo saktësime mbi interpretime të së njëjtës natyrë të veprave që përfshihen në këtë vëllim studimor, mund të përbëjnë burime të vyera referimi për gjurmimet e thelluara mbi historinë e letërsisë së shkruar shqipe.

Në studimet e Laura Smaqit vijnë në vëmendje trajtimi autorë që nuk kanë gëzuar vëmendjen e duhur në trajtesat mbi letërsinë shqipe të viteve ’20-40 të shekullit të kaluar, duke u introduktuar dhe me argumentime të njohjes objektive të brendisë dhe të linjave tematike të veprave të tyre. Në një vështrim analitik e të përqendruar në elemente që e konkretizojnë këtë vëmendje të studiueses Smaqi, vepra në prozë të kësaj periudhe përafrohen me kujdesin e tërheqjes së interesit ndaj momentesh përmbajtësore që dëshmojnë dhe objektivat e shkrimtarisë së autorëve të marrë në shqyrtim. Dhe pse me dallime në pikëpamje këndvështrimesh a tematikash që shtjellojnë në veprat në prozë e që mund të klasifikohen në modele gjinore të afërta, trajtesat mbi këto vepra e profilet përkatëse autoriale përbëjnë një kontribut me vlerë të studiueses Smaqi. Motivet historike, por dhe ato të analizave karakteriale që lindin si të tilla dhe falë rrethanash me shtysë a motivim nga konteksti kohor, paraqiten si tipare qenësore në ndërtimin e veprave të marra në shqyrtim. Përbëjnë një element me vlerë dhe qasjet krahasuese mes autorësh të së njëjtës periudhë, për të kaluar më tej dhe në nënvizimin e dallimeve apo tipareve individuale në krijimtarinë e tyre.

Do të jenë në fokus të trajtesave të studiueses Smaqi autorë si Mehdi Frashëri, Llambi Dardha, Luigj Thaçi, Andon Frashëri, Ndoc Nikaj, Foqion Postoli, veprat e të cilëve janë marrë në analizë në një pjesë të veçantë të kontributit të saj, duke u parë dhe në një optikë të nënvizimit të kthimit të vëmendjes ndaj njohjes së krijimeve të tyre në prozën e shkurtër.

Pjesë qenësore e kontributit të studiueses Smaqi përbën dhe trajtesa mbi tipologjinë e veprave në prozë që shkruheshin në periudhën që merret në shqyrtim. Informacione të hollësishme sillen prej saj dhe në pikëpamje të botimeve të kohës dhe të indiceve gjegjëse bibliografike, të domosdoshme për të pasuruar panoramën shtjelluese përkatëse. Duke e pasur të qartë nevojën e informimit me elemente të brendisë e të organizimit përmbajtësor, por dhe me të dhëna nga kritika e kohës mbi krijimet në fjalë, shtjellimet mbi veprat e trajtuara paraprijnë analiza të mëtejme, që ofrojnë një kuadër më të plotë dhe mbi autorët e tyre. Vështrimet në fjalë dallojnë nga kujdesja për një trajtesë sa analitike e të kujdesshme, aq dhe objektive nën qëllimin për ta dhënë të qartë kontekstin e veprimit të autorëve të sipërpërmendur.

Me një analizë të hollësishme, por të nevojshme mbi kontekstin e përvijimit dhe tipare personazhesh që janë profilizuar me kujdes e objektiv të qartë prej autorit Josip Rela (1895-1966), vijnë sërish në vëmendjen e studiueses Smaqi çështje të studimit të romanit “Nita”, i veçantë jo vetëm për subjektin që përmban, por dhe për çështje faktorësh historikë që bëhen premisë për shtjellimin e këtij të fundit. Përforcon domosdoshmërisht trajtesën e mësipërme të koleges Smaqi dhe kreu me titull “Realizimi skenik i “Nitës””, që pasuron spektrin e njohjes kulturore ndaj vënies në skenë të një subjekti kompleks dhe unik, në të cilin figura e Nitës shfaqet me tipare brishtësie, por dhe qëndrese karakteriale, duke u kthyer në një simbol veçanësie femërore.

Në motivim të zgjedhjes për trajtim të një vepre të tillë, autorja e studimit ka sjellë në vëmendje të lexuesit analiza momentesh, rrethanash, por dhe karakteresh të cilat përbëjnë dhe linjën kryesore tematike të saj.

Në lidhje me çështje të historisë së shtypshkrimit dhe më tej, me trajtimin në këtë optikë të historikut të një ekzemplari të rrallë për studimet albanologjike e për historinë e letërsisë së shkruar shqipe, vijnë në këtë vëllim trajtesat e Evalda Pacit, studiuese e letërsisë së vjetër shqipe pranë Departamentit të Studimeve Letrare të Institutit të Gjuhësisë dhe të Letërsisë. Shtypshkrimi si dukuri që ndikoi qartësisht në zhvillimet e kulturës së librit në Evropë në shekullin XV e më tej, i reflektuar në areale që për shumë arsye kishin lidhje dhe me viset ballkanike, pikërisht ku mendohet se lëvrohej dhe një kulturë e librit dhe e gjuhës së liturgjisë, përbën një prej tematikave të trajtuara nga E. Paci, e cila ka marrë në konsideratë dhe evidentimin e arritjeve më të fundit në lidhje me këto procese të natyrës kulturore e me ndikim në studimet letrare.

Konsiderimi i ndikimeve të dekreteve të Koncilit të Trentit (1545-1563), por dhe i rolit të figurave të veçanta që përfaqësonin autoritete të mbikëqyrjes së prodhimtarisë librore dhe në shekujt XVI-XVII është reflektuar në sythe të veçanta të këtij kontributi të E. Pacit, duke u konkretizuar dhe me tekste shembujsh nga burime përkatëse. Argumenti i përzgjedhur prej saj ofron hapësirë për hulumtime e më tej për interpretime mbi bazë tekstesh që në vitet e fundit u janë ofruar studiuesve për të pasur një orientim më të qartë mbi historinë e librit e të shtypshkrimit në shekujt XVI-XVII në Evropë e vise më të veçanta e në disa pikëpamje, ndikuese në zhvillimet e kulturës librore në gjuhën shqipe.

Një autor i lënë jashtë vëmendjes në veçanti në vitet e regjimit shtetëror totalitar në Shqipëri (E.Haxhiademi:1902-1965) vjen i analizuar hollësisht në mjaft aspekte, përfshirë elemente të rrugëtimit jetësor, por dhe çështje të shkrimtarisë e të përvijimit të modeleve gjinore të veprave të tij, që për arsye të tematikës, ndërlidhjes me forma të zhvillimeve evropiane në gjini të dramës a teatrit grishin ndjeshëm interesat studimore të kolegëve Arian Leka, Tomorr Plangarica. I trajtuar gjerësisht dhe në pikëpamje të brendisë së vepërzave të tij, të ribotuara në seri dhe në vitet e fundit nga kolana e botimeve Poeteka (përgatitur për botim dhe shpjegime nga A. Leka, S. Leka, H. Haxhiademi), i evokuar për formimin e veçantë që sërish reflektohet në shkrimtarinë e në profilizimin që rezulton nga analizat mbi këto të fundit, Etëhem Haxhiademi gëzon një vëmendje të spikatur në përbërje të këtij vëllimi studimor. Individualiteti i tij vjen në një optikë analizimi të vëmendshëm, që merr parasysh dhe gradualitetin përkatës në ecuri e formim, por dhe rrethana të veçanta që duheshin vënë në dukje dhe në kuadër të këtyre trajtesave.

Një reflektim i përpiktë, por mjaft i nevojshëm dhe i vyer i kritikës së kohës në lidhje me krijimtarinë e këtij autori përforcon më së miri dhe pikëpamjet e shprehura mbi këtë të fundit dhe tipare të përveçme që evidentohen në vepra konkrete. Në të vërtetë, dhe nënvizimi i një fakti qenësor mbi diferencimin kohor mes realizimit të veprave dhe më tej, daljes në dritë të shtypit, përbën një argument për t’u shtjelluar në vazhdë të saktësimeve mbi rrugëtimin si autor dhe individualitet krijues të Haxhiademit. Në kontributin e plotë të kolegut Arian Leka do të mund të vërehet dhe një kujdesim i qartë ndaj qasjes filologjike në vështrimet studimore mbi veprat e Haxhiademit, bashkë me dallime koncize në momente të caktuara të krijimtarisë së këtij të fundit.

Kontributi i kolegut T. Plangarica përforcon ndjeshëm përmasat e vështrimeve mbi shkrimtarinë e E. Haxhiademit, i orientuar dhe nga njohja e thellë e nocioneve mbi shkencat e ligjërimit dhe i nxitur mbi të gjitha të nënvizojë çështje të rileximit të veprave të këtij autori. Njohës i mirë i rrethanave jetësore në të cilat ky i fundit përvijoi profilin prej krijuesi dhe individualiteti të pajisur me një kulturë të rrallë për kohën, kolegu Plangarica shtjellon hollësisht momente domethënëse të biografisë, por dhe të domethënies së zgjedhjeve të tij personale, ndikuese dhe në rrjedhën e ngjarjeve të mëvona që lidhen me të dhe me kohën në të cilën jetoi. Gjithë trajtesa me titull Rileximi i dramatikës së E. Haxhiademit si tekst dhe diskurs (Prurjet në shkencat e ligjërimit, një mundësi më shumë për interpretime), e studiuesit Plangarica, përçon ndjeshëm ftesën për integrimin e duhur të krijimtarisë së E. Haxhiademit në studimet letrare shqiptare si dhe dallon për një terminologji të pasur në përveçime e elemente të një shprehësie të zgjedhur.

Në vështrimin e kolegut Virion Graçi vjen një autor i disidencës në kohën e regjimit totalitar në Shqipëri, pikërisht Trifon Xhagjika (1932-1963). Trajtesa në fjalë, e titulluar Koha e poezisë dhe e totalitarizmit: Trifon Xhagjika, përbën një kontribut origjinal, që synon dhe të jetë objektive në konsiderimin e literalitetit dhe të figuracionit në krijimtarinë e Xhagjikës, duke mos lënë pa vënë në dukje dhe rrethanat e largimit nga jeta të tij.

Kontributet e kolegëve që u përfshinë në realizimin e kësaj përmbledhjeje studimore përbëjnë një punë serioze dhe fryt të disa viteve kërkime dhe sprova në individualizimin e dukurive qenësore në lidhje me vepra për të cilat nuk ishte folur sa duhet, apo dhe për autorë që për arsye të ndryshme, nuk ishin vënë mjaftueshëm në optikën e studimeve letrare e në veçanti të atyre studimeve që lidheshin drejtpërdrejt me historinë e letërsisë së shkruar shqipe.

Në vëmendjen e recensentëve të punimeve të kësaj përmbledhjeje kanë ardhur çështje më specifike që përmbahen në secilin prej kontributeve të sipërcituara. Në përmasat e dy trajtesave që i përmbahen formatit të recensave që mbështeten mbi konsiderimin e përmbajtjes së punimeve të paraqitura, dhe këto të fundit përbëjnë dy ndihmesa me vlerë për secilin prej autorëve, aq më tepër kur recensentët kanë qenë pjesë e rëndësishme e historikut të Departamentit të Studimeve Letrare të IGJL. Janë vënë në dukje prej tyre çështje të veçanësisë së objektit të trajtesave të sjella nga secili prej autorëve, bashkë me vetë kontekstualizimin përkatës që u bëhet veprave apo autorëve që janë të përzgjedhur për t’u analizuar.

Prof. dr. Klara Kodrës dhe prof. dr. Shaban Sinanit u takojnë falënderime të përzemërta për vlerësimet dhe leximin e vëmendshëm që u kanë bërë punimeve të sipërpërmendura, që janë në vetvete shtysa për arritje të mëtejme mbi të njëjtët autorë, por dhe mbi periudhat përkatëse në të cilat këta të fundit përvijuan krijimtarinë e tyre.

Falënderime të ndjera u shpreh me këtë rast dhe kolegëve të nderuar që u bënë pjesë e kësaj përmbledhjeje dhe që konfirmuan në këtë mënyrë një bashkëpunim serioz dhe një frymë të ngrohtë

kolegjiale.

Astrit Lulushi/

Të gjithë kemi pasur ditë të keqe që nga momenti që zgjohemi. Ndoshta kemi frikë nga diçka më vonë gjatë ditës ose ende po mendojmë për natën e mëparshme. Ndonjëherë, ka vetëm errësirë ​​që në mënyrë të pashpjegueshme zbret mbi ne. Në ditë të tilla, mund të jetë e vështirë të gjesh një pikë të ndritshme për t’u mbajtur, por hapi i parë është të kujtosh se një ditë e keqe është pikërisht ajo: ditë e keqe.

Dita e mirë në fakt fillon me shqetësimin se do të jetë pikërisht e kundërta, diçka pa paralajmërim. Në shumë raste, kemi fuqinë të ndryshojmë pikëpamjen tonë me një hap të vogël në drejtimin e duhur, qoftë kjo do të thotë të rrethohemi me njerëzit që duam, të bëjmë shaka ose thjesht të pranojmë që trishtimi është pjesë e jetës dhe ta lejojmë të kalojë në kohën e duhur. Një ditë e keqe është normale – dhe e përkohëshme.

“Humori është gjë e madhe, gjëja shpëtimtare, në fund të fundit. Në momentin që shfaqet, të gjitha ngurtësitë lëshojnë, të gjitha irritimet dhe pakënaqësitë largohen dhe një shpirt me diell zë vendin e tyre”, kështu thoshte

Mark Twain, i cili shquhej për humorin, shpesh të hidhur. Kështu mundte trishtimin.

Charles Bukowski, një tjetër poet, jepte zemër kur thoshte: “Ndonjëherë ngrihesh nga krevati në mëngjes dhe mendon se nuk do t’ia dal, por qesh përbrenda duke kujtuar të gjitha rastet që je ndjerë kështu”.

Kur retë më të errëta në qiell duken të përkulura, ndërsa të gjithë me të cilët bie në kontakt ndiejnë një gëlltitje të keqe, gjen njëfarë ngushëllimi në mendimin e një të nesërme të freskët. E keqja është një mundësi për të provuar përsëri.

Disa ditë janë vetëm ditë të këqija, kjo është e gjitha. Duhet të përjetosh trishtimin për të njohur lumturinë dhe jo çdo ditë do të jetë një ditë e mirë.

Optimizmi nuk është besim se gjërat automatikisht do të përmirësohen; është bindje se mund t’i bëjmë gjërat më mirë.

Mënyra më e mirë për të mos u ndjerë pashpresë është të ngrihesh dhe të bësh diçka. Mos prit që gjëra të mira t’ju ndodhin.

Trishtimi rëndon shpatullat. Dhe telashet përndjekin mendjen.

Por e di që e tashmja nuk do të zgjasë. Një ditë më e ndritshme po vjen. Nesër do të jetë më e mirë.