Një studim i ri i marrëdhënieve mes komuniteteve italo-shqiptare dhe Kanunal  i ashtuquajtur Kanun

Bota arbëreshe gjithmonë është interesuar për rrënjët,e saj, gjuhën e saj, kulturën e saj. Kjo popullsi e larguar prej gjatë 600 vjetësh akoma ruan atë identitetin e saj  duke ua trasmetuar brezave. 

Arbëreshi nuk është Etnia jonë arbërore nuk është një etni simbolike, nuk është etni statike muzeale, është etni dinamike, etni ndjenje identiteti, ku këndohet riti, ku flitet arbërisht, mendohet arbërisht, ruhet

alkimia arbërore.

Arbëreshi është një valë e lëvizshme, i pjekur në ndërgjegjësimin e udhëtimit. Ai banon në një tokë të huaj;

përballoi stuhi nga më të ndryshmet; ngriti me zgjuarsi aty një atdhe të tij në ekuilibër e paqe me të tjerët e vazhdon të rrojë në këtë botë globale kozmopolite, ku asimilimi qëndron si shpata

e Demokleut mbi kokën e kësaj “burbuqeje të egër” në tokën latine. Detyra jonë është ta mbajmë gjallë, sepse historia e tij është pasuri e njerëzimit. Arbëreshi, në individualitetin e tij, është një përzierje

harmonike: njerëz të vrazhdë, trima, të heshtur, që fshehin në thellësinë e shpirtit cilësi njerëzore unike. 

Nostalgjia për mëmëdheun, të cilit i këndojnë, nuk është “ankthi i kthimit”,

por nostalgjia mes dy brigjeve; lashtësia e të parëve të tyre dhe qenësia e tyre si mbartës e ruajtës të mirë të identitetit kulturor, të cilin ditën ta konservonin për më tepër se 550 vjet.

Shumë studiues, individë të veçantë, apo pjesë të shoqatave kanë punuar në kërkim të rrënjëve dhe zakoneve të këtij populli quajtur arbërsh të Italisë. 

Sot kam dëshirë të flasë për një djalë të ri Arbërsh i quajtuar Saverio Francesco Frega,i lindur në një  ngulim arbëresh në Ungra, me prindër arbëresh i cili tezën e dipllomës së tij ia dedikoi tematikës rreth Kanunit.  

Në familjen e tij, bota arbërore ka qenë gjithmonë e pranishme. 

Saverio Francesco Frega.  Është një djalosh që të bie në sy ajo butësia dhe respekti që kanë zakonisht ajo masë e atyre njerëzve që i karakterizon një edukatë të përfituar gjatë jetës.

Saverio, lind në Ungra, ngulim arbëresh në Kalabri. Mësimet e para i merr në Liceun scentifico në Ungra. Ka mbaruar studimet në Jurisprudencë në degën Drejtësi dhe dipllomen e tij e  mbron me temën rreth Kanunit.

Në vijim një intervistë bërë këtij të sapo dipllomuarit arbëreshe. 

Saverio si iu lindi Idea për një temë të tillë:

Kanë kaluar më shumë se pesë shekuj që kur arbëreshët e emigruar nga vendlindja u vendosën në Itali.

Që atëherë, ka pasur të panumërt studiues, të cilët, përmes një pune komplekse dhe të rëndësishme kërkimore, kanë punuar për të rindërtuar zakonet, zakonet, traditat dhe gjuhën e këtij populli, i cili, pavarësisht përparimit të paepur të modernitetit, bijë e një nëne që homogjenizon gjithçka dhe bën është i lirë nga tiparet e tij karakteristike – globalizimi – i cili i ruan ato pothuajse të pandryshuara edhe sot.

Personalisht, interesimi për Kanunin lindi kur, duke qenë se duhej të identifikoja një temë për tezën e magjistraturës në Drejtësi, një ditë hasa pothuajse rastësisht Kanunin e Lekë Dukagjinit. Pasi e bleva tekstin dhe i dhashë një lexim të parë të shpejtë, kuptova se shumë nga diktatet e zakonshme që përmbante ai përputheshin në një mënyrë të pabesueshme me traditën shekullore të arbëshës.Prandaj vendosa të informoj udhëheqësin tim, Prof. Rocco Giurato, i cili më dha miratimin e tij për të vazhduar me një punim teze që kishte si objekt marrëdhënien midis komuniteteve italo-shqiptare të Italisë dhe Kanunit.

Ç’farë vështirësish gjetët gjatë punimit për këtë tematikë ?

Një problem ishte shfaqur që në fillimet e kërkimit tim, pikërisht mungesa e materialit në letërsinë arbëreshe që tregonte efektivisht njëfarë shkalle të ruajtjes së diktateve kanunale në kulturën italo-shqiptare.

Më vjen keq që shumë studiues arbëreshe shumë gjatë gjithë këtyre shekujve, kanë injoruar faktin se nën “vellon madhështore” të traditës fshihej diçka shumë më e jashtëzakonshme se folklori: themeli pozitiv i një shoqërie të tërë laike. Dhe ky themel gjendet në Kanunin e maleve shqiptare.

Si arritët të kontaktoni me Qëndrën albanologjike mbi gjuhën dhe kulturën arbëreshe themeluar nga At Antonio Bellusci? 

Kisha kohe që po “sorollatesha” për të gjetur materiale, dhe  vendosa t’u drejtohem disa personaliteteve nga bota arbëreshe që të paktën të më tregojnë një pikënisje për kërkimin tim. Më duhet të theksoj se, fillimisht, situata nuk ishte aspak e lehtë, pasi të gjithë ata që kisha kontaktuar (duke përdorur mjetet më të ndryshme) deklaruan se nuk kishin materiale dhe/ose njohuri që mund të kishin qenë të dobishme për të. Për më tepër, telashet mu shtuan më tepër sepse më ftuan qartësisht të tërhiqesha nga tema e tezës sime, pasi ajo përfaqësonte një “ngërç” të vërtetë.

Këmbëngulja për mua është virtu e imja, kështu që duke mos dashur të dorëzohesha, si tentativë e fundit, vendosa të kontaktoj një mikeshë që më ka qenë gjithmonë e dashur, Anna Stratigo, e cila e identifikoi At Antonio Bellusci (Zoti Ndon) si një figurë që sigurisht do të më ndihmonte.

Kur u takove per herë të parë me At Belluscin?

Ishte një  pasdite shtatori, takova Zotin Ndon për herë të parë në bibliotekën e tij të madhe në Frascineto. E kujtoj me kënaqësi të jashtëzakonshme momentin kur u njohëm, veçanërisht lumturinë e tij që takoi «një djalë që ishte aq i interesuar për studimin e kulturës arbëshe», si dhe interesimin e tij për temën e punimit tim.

Kaluam një pasdite të tërë duke folur për Kanunin, parimet që përmbante ai, traditat e komuniteteve arbëreshe dhe sesi këta i kishin rezistuar (pa shumë vështirësi) përparimit të kohës dhe ndryshimeve në shoqëri. Në veçanti, folëm për institucionet juridike të vëllamisë dhe të motërmës, të cilat menjëherë kuptova se ishin aq të dashura për Zoti Ndon, i cili e kishte kaluar jetën e tij në përpjekje për të ruajtur unitetin e popullit italo-shqiptar.

Ajo që tha Papas Bellusci atë ditë më goditi shumë, sidomos kur më fliste për gjuhën arbëreshe dhe traditat e popullit arbëresh: “Arbërishtja (gjuha shqipe) ishte gjuha e nënës sime, të cilën ajo na e mësonte nëpër shtëpi. Ashtu si arbërishtja ishte gjuha e babait tim. Në shtëpi nuk mund të shpreheshim me fraza italiane, por duhej të dinim çdo term arbërisht. Gjuha italiane, në fakt, ishte një tabu në shtëpinë tonë. Fryma shqiptare jetonte në shtëpi me gjuhën, zakonet dhe kanunin e saj. Kanunin nuk e njihnin prindërit tanë, si dhe të parët tanë. Nuk dihej se çfarë ishte Kanuni i Lekë Dukagjinit dhe Kanuni i Skënderbeut. Ne jemi diasporë dhe kjo nuk na ka lejuar të kemi burime të shkruara për historinë tonë të kaluar. Por Kanuni mbijetoi mes arbëreshëve falë një rrënjë të thellë: dashurisë për traditat, për tokën dhe për gjuhën e të parëve tanë”.

Pas takimit me Papas Bellusci u ndjeva tepër i lehtësuar, pasi më në fund kisha gjetur një person që e kishte kuptuar plotësisht qëllimin e kërkimit tim, ndër të tjera që më inkurajonte të ecja përpara. 

Por nuk harroj kurrë pasionin që mund te shihje në sytë e tij  kur na tregonte për legjendat dhe zakonet e të parëve tanë, ose kur befas niste të këndonte ndonjë këngë të lashtë, tashmë të humbur në kujtesën e shumicës.

Arbëria humbi  një njeri, i cili falë punës së pandërprerë kërkimore, mundi t’i rikthejë prestigjin botës arbëreshe dhe aspekteve të saj të shumta. Zoti Ndon, ishte mjeshtër i të gjithëve.

Sa kohë iu desh për të punuar për tezë e dipllomës?

U desh  një punë më shumë se dy vite pune për të përgatitur tezën time  të diplomës, me titull; Arbëreshët dhe Kanuni. 

Një hetim historiko-juridik dhe kulturor mbi zbatimin e diktateve zakonore të Kanunit Shqiptar në përvojën e komuniteteve arbëreshe të Italisë mund të konsiderohet më në fund i përfunduar, një periudhë e kaluar në kërkimin rraskapitës të materialit që mund të mbështeste teorinë time.

Kur u dipllomuat?

U dipllomova në muajin korrik të vitit 2024. Një muaj para se ai të largohej nga jeta mbi tokë, At Bellusci dhe nuk pata rastin që ti thosha mbi këtë rezultat të kësaj teme interesante. 

Me At Belluscin kam kujtime të këndshme. Ishte një neri i mbrekullueshëm disnte të dëgjonte por edhe të ftonte në dialog.  Ishte një kënaqësi të punije me të. 

Më kujtohet hera e fundit dukej  i lodhur, i thash që  të vazhdonim kërkimin tonë një ditë tjetër, ai menjëherë u përgjigj: «Jo, pse unë jam plak. Sot jam dhe menat jo, pse më thërret t’ynë Zotë» (përkth. Jo, se jam plakur. Sot jam këtu e nesër nuk jam, se mund të më thërrasë Zoti ynë).

Ç’farë mund të më thoni në mbzllje të kësaj  interviste? 

Shpresa ime është që kjo novella enquête par turbe, e cila ka mundur të vërtetojë ekzistencën dhe përdorimin e përdorimeve kanunale në kontekstin e realitetit italo-shqiptar të Italisë, mund të jetë një mundësi për të hapur një thyerje në një prirje të re historike- studime juridike dhe kulturore në lidhje me arbëreshët dhe italianët.

E dyta, edhe pse At Bellusci i përket qiellit dua të falenderoj që më dha dorën dhe mbështetje në këtë tezë. Nuk mund të anashkaloj edhe Miken, artisten e botës  arbërshe Anna Stratigo, e cila si gjithmonë e gatshme për të na ndihmuar kur flitet për botën arbëreshe.  

Përatiti materialin Ornela Radovicka, drejtuese e Qëndrës Albanologjike Kërkime mbi gjuhën dhe kulturën arbëreshe At Bellusci. 

At Bellusci  dhe studenti  Saverio Franceso Frega 

Saverio Francesco Frega me artisten e madhe  arbëreshe Anna Stratigo 

Saverio Francesco Frega përpara komisionit 

 Mëma  e Saverios Në momentin e marrjes së dipllomës 

Saverio Franceso Frega me tezin e dipllomës së tij 

Piro Ahmetaj/

Në “kapacitetin e Ekspertit të Sigurisë Kombëtare, Rajonit dhe NATO-s”, vijoj të ndjek (24/ 7), me përgjegjësi të shtuar luftën “për/me Ukrainën” si dhe përballjen e Izraelit me një valë të re të përshkallëzimit së sigurisë në lindjen e mesme mbas masakrës së organizatës terroriste të Hamasit më 7 tetor 2023.

Paraprakisht, më duhet të qartësoj edhe më fortë se, për sa trajtoj në këtë opinion, si edhe në çdo rast tjetër, nuk kanë të aspak të bëjnë me paragjykime mbi përkatësinë fetare, etnike, politike, gjinore dhe ngjyre; por as me të drejtën sovrane të vetëmbrojtjes së identitetit kombëtar, integritetit territorial; mbi të gjitha kurrsesi me jetët e qytetarëve të pafajshëm (që vuajnë pasojat e ndërmarrjeve terroriste, neonaziste, neostaliniste, apo çdo forme tjetër të ekstremizmit dhe dhunës barbare), qofshin, palestinez, izraelit, arab, rus, ukrainas dhe çdo vendi tjetër të përfshirë në konflikte të armatosura. Për t’iu rikthyer subjektit të këtij opinioni, sjell në vëmendje një listë të historisë së konflikteve izraelito-arabe: “Rrënjët i ka në ‘Palestinën historike’, në fundin e shekullit të 19-të, kur ‘Sionizmi’ i Theodor Herzl, projektoi atdheun hebre në Palestinë. Në 1948, David Ben-Gurion shpalli themelimin e Shtetit të Izraelit (u njoh nga OKB në 11 maj 1949), por edhe nisjen e luftës I arabo-izraelite. Në 1956 gjatë krizës së Suezit, Izraeli me UK e pushtuan Egjiptin, por nga presioni ndërkombëtar u tërhoqën. Lufta 6-ditore (1967), Izraeli pushtoi Gadishullin Sinai, Bregun Perëndimor dhe Rripin e Gazës. 1973, Egjipti dhe Siria sulmuan Izraelin gjatë festës së hebrenjve të YomKipurit, por Izraeli i zmbrapsi dhe mori më shumë territore. Marrëveshja e Camp David (1978) e ndërmjetësuar nga SHBA, i normalizoi marrëdhëniet mes Izraelit me Egjiptin. 1987, kryengritjet palestineze shënuan Intifadën e parë. 1993, negociatat e Oslos themeluan Autoritetin Palestinez; Samiti i Camp David (2000); Konferenca e Annapolis (2007), Marrëveshja e Abrahamit (2020), etj.”, që gjithsesi nuk kanë prodhuar paqe të qëndrueshme!

Ndërsa në këtë artikull do të përpiqem të hedh më shumë dritë rreth riciklimit të konfliktit “pas 7 tetorit 2023” ose: “përmbledhje të përditësuar me mësimet e nxjerra nga përballja jo vetëm e Izraelit me organizatat dhe shtetet terroriste; sfidat, impaktet dhe rekomandime për (pa)mundësinë e ndërtimit të paqes në Lindjen e Mesme si dhe impaktet mbi Ballkanin Perëndimor”. Më konkretisht:

Rreth 50 mijë të vrarë dhe mbi 100 mijë të plagosur; mijëra raketa, avion luftarak dhe dronë vrasës; miliona refugjatë në portat e perëndimit si dhe triliona euro shpenzime. Një kosto shumë e lartë, kështu edhe mision pothuaj i pamundur për të bërë një përmbledhje ngushëlluese për jetët e humbura (qytetarë të pafajshëm palestinezë dhe izraelitë) si dhe të solidaritetit “kundër/pro luftës” ndaj ekstremizmit të çdo forme.

Siç dihet, vala e re e konfliktit, nisi më 7 tetor 2023, kur më shumë se 2500 paramilitarë të Hamasit (shpallur organizatë terroriste nga SHBA dhe BE) sulmuan Izraelin, ndërsa mbi 3000 raketa u hodhën nga Rripi i Gazës duke masakruar mbi 1200 qytetarë në një festë publike; morën si barbare pengje 250 pleq/gjyshër, gra dhe vajza (gjysma ende të padorëzuar), si dhe vijojnë të përdorin si barrikada (ç)njerëzore bashkëqytetarë palestinezë!

Konflikti u zgjerua me përfshirjen “de fakto” të Iranit, mbrëmjen e së premtes datë 13/14 prill 2024, kur një shi me 300 raketa vrasëse goditën brutalisht (fatmirësisht pa zero sukses) hapësirën ajrore të Izraelit: “si hakmarrje ndaj sulmit ajror të 1 prillit 2024”, në konsullatën iraniane Damask, ku mbeti i vrarë gjenerali Mohammad Zahedi, komandant i lartë i Gardës së Iranit (IRGC). Po ashtu për vrasjen e liderit politik të Hamasit, Ismail Haniyeh, gjatë një sulmi ajror në Teheran, Irani fajësoi “pa asnjë prova” Izraelin dhe kështu të 2 sulmet, i konsideroi si: “shkelje të sovranitetit të Iranit”.

Situata u përkeqësua, me përfshirjen e grupit të armatosur Hezbollah, në vrasjen e 12 fëmijëve nga një sulm me raketa në 28 korrik 2024 në një fushë futbolli në lartësitë e Golanit. Si përgjigje shpaguese nga sulmet ajrore të izraelit në Bejrut në 31 korrik 2024 mbeti i vrarë Foud Shukur, ndër themeluesit e Hezbollahut. Ndërsa si kundërpërgjigje për vrasjen e ushtarakut të lartë, grupi Hezbollah (ndër të tjera akte terroriste në bashkërendim me Hamasin), në 25 gusht 2024 goditi Izraelin me mbi 320 raketa Katyusha (ruse) duke e imponuar Qeverinë e Netanyahut të ndërmarrë një fushatë ajrore ndëshkuese dhe shkatërrimtare ndaj shtabeve, armatimit dhe infrastrukturave kritike të Hezbollahut.

6 (gjashtë) mësimet e nxjerra nga përballja e mbas 7 tetorit 2023:

Mësimi nr. 1: Duke tejkaluar propagandën cinike, më duhet ta përsëris edhe më fort se përtej rrethanave specifike që i janë imponuar Izraelit për mbijetesë: “Ushtrimi i të drejtës së hakmarrjes proporcionale ndaj shteteve apo organizatave terroriste”, mbetet edhe si një sfidë e përbotshme, pasi: “Nëse terroristët e Hamasit, Hezbollahut, apo Shtetit Islamik të Iranit do të gjunjëzonin (në mos shfarosnin nga faqja e dheut Izraelin), nuk do krijonte kjo një precedent fatal për paqen, sistemin e sigurisë globale si dhe vlerat e qytetërimit në mbarë botën?! Për më qartë, për këdo egocentrik mendjendryshkur, por ndoshta të mirë paguar, pyetja mbetet: “Nëse do gjunjëzohej edhe Uashingtoni, Londra, Berlini, Parisi, Roma, Kievi dhe çdo vend tjetër ndaj organizatave terroriste, çfarë pasojash katastrofike do të kishte kjo mbi rendin global, shoqërinë njerëzore, harmoninë fetare, bashkëjetesën paqësore etj.”?! Parë nga ky këndvështrim, luftën e imponuar të Izraelit e gjej: “Jo vetëm në të drejtën sovrane të mbijetesës, por edhe si kontribut shtesë për vlerat demokratike si dhe interesat euroatlantike”!

Mësimi nr.2: Nga kjo përballje e imponuar ushtarake përgjatë 11 muajve të fundit u testuan dhe sprovuan aftësitë e pathyeshme dhe shkatërrimtare të mbrojtjes ajrore të Izraelit, si dhe besimi te fuqia e pamposhtur e flotës ajrore të USA dhe UK, ndaj sulmeve të Hamasit, Shtetit Islamik të Iranit, Hezbollah, etj.. Gjithsesi, mesazhi përbashkët i listës së paskonflikteve të sipërpërmendura mbetet: “Në të gjitha konfliktet, përfshi edhe rastin e fundit, Izraeli me mbështetjen e aleatëve strategjik (USA/UK/BE), jo vetëm ka triumfuar, por edhe ka zgjeruar territorin, pozitat strategjike, bashkë me të edhe peshën gjeopolitike në lindjen e mesme”. Kështu edhe përballja e suksesshme e Izraelit përgjatë 11 muajve të fundit (duke asgjësuar mbi 97 % të raketave dhe dronëve vrasës), shërben edhe si një mesazh force edhe ndaj Putinit, që: “Nëse do të guxonte të sulmonte qoftë edhe 1 metër² të cilido nga 32 vendet anëtare të NATO-s do të mposhtej dhe poshtërohej nga fuqia e pakonkurrueshme e Aleancës Euroatlantike (USA/ NATO/UK/BE)”. Ky mesazh force qëndron edhe për ish-Ministrin e Millosheviçit dhe ushtarin e bindur të Kremlinit (z. Vuèiè), që: “Të mos armatoset duke harxhuar kot së koti mbi 1.3 miliardë euro në vit nga mundi i popullit serb. Kjo pasi asnjë nga vendet e rajonit nuk kërcënon Serbinë, por edhe ajo s’ka këllqe për t’u përballur me aftësitë mbrojtëse të Kosovës (psh., pajisjen e FSK nga USA me 246 raketa Javelin) dhe kurrsesi me fuqinë e sprovuar (1999) ushtarake të Aleancës Euroatlantike”

Mësimi nr.3: Solidariteti diplomatik dhe kohezioni i botës së qytetëruar, demonstruar në terren “konfirmon me vepra” mbështetjen pa kompromis të Izraelit në luftën kundër terrorizmit, si “kërcënim dhe e keqe përbashkët”. Ndërsa prezenca me dy luftanijeve ushtarake të SHBA, UK, etj., në rajon konfirmon mbështetjen pa kompromis të Izraelit edhe për shkak të një lobi të fortë Izraelit në vendimmarrjet e Uashingtonit dhe Londrës. Për marrëdhëniet SHBA-Izrael kam edhe një koment shtesë: “Shumica dërrmuese e 195 shteteve të OKB (përfshi Kosovën) e kanë vetëshpallur SHBA aleat strategjik, ndërsa Izraeli dhe Islanda mbeten ndër të vetmet shtete të konfirmuara kështu nga Uashingtoni Zyrtar”. Si shembull përmendim se paketa e ndihmës ushtarake të USA ndaj Izraelit (1948 – 2024) arrin në 150 miliardë dollarë, ose sa 100 vjet shpenzime ushtarake të Hamas dhe Hezbollah së bashku!

Mësimi nr.4: Nga kjo luftë ndaj terrorizmit u vetëdemaskuan edhe vendet që mbështetën boshtin e së keqes (Hamas – Irani – Hezbollah), si Rusia-Putiniste – Koreja e Kim Jong-ut – Dodikët mendjendryshkur në Ballkanin Perëndimor. Prandaj ky mësim (nr.4), mbart edhe një mesazh mbi domosdoshmërinë kritike, për të bashkëpunuar në rrafshin global dhe rajonal në luftën me rreziqet e përbashkëta, pra shtetet, diktaturat neo-Staliniste apo organizatat terroriste të sipërpërmendura. Nga ana tjetër, sulmet terroriste të 7 tetorit 2023 apo 14 prillit dhe 25 gushtit 2024, kundër një vendi sovran/Izraelit si dhe jetës së popullsisë civile edhe nëse nuk janë planizuar “drejtpërdrejtë nga Kremlini”, është e sigurt që u shërbejnë përpjekjeve të dëshpëruara të Putinit, për të hapur një front të ri lufte krahas asaj në Ukrainë. Por, do të dështojë me turp, ashtu si edhe në përpjekjen për ta tërhequr Kinën në luftë me Tajvanin; apo për ta frymëzuar Beogradin deri në aventurën e “ripushtimit ushtarak të Republikës së Kosovës, edhe pse prej 1990, ajo mbetet nën prezencën/ përgjegjësinë e trupave të KFOR-it”!

Mësimi nr.5, përtej mëndjeve të deformuara në Teheran, Kremlin, Korenë e Veriut, (përfshi në Ballkan) duke u përpjekur t’i japin dimension fetar apo “legjitimuar” sulmet barbare të Hamasit, Iranit, Hezbollahut jo vetëm kundër Izraelit, kurrësesi nuk kanë të përbashkët me vlerat e fesë Islame.

Po ashtu përtej emërtimeve patriotiko-fetare, HAMAS (Lëvizja e Rezistencës Islamike), apo Hezbollah (Partia e Zotit/Allahut), “terroristët e pafe”, që çirren si monstra: “Allâhu ¾Akbar ose Zoti është i madh” edhe pasi masakrojnë barbarisht qytetarë dhe u presin kokat fëmijëve të pafajshëm; kur marrin zvarrë pengje pleq/gjyshër, gra dhe vajza, vrasin me bomba/raketa kamikaze mijëra qytetarë të pafajshëm, apo edhe kur përdorin si barrikada (ç)njerëzore bashkëqytetarë palestinezë nga Rripi i Gazës”, kurrsesi nuk kanë të përbashkët me kuranin dhe as me vlerat e fesë Islame! Në të kundërt, frymëzuesit që fshihen si minj në transhetë e Rripit të Gazës, e keqpërdorin fenë për axhendën e tyre politike. Ndërsa është e mirënjohur fakti që ashtu si edhe besimet e tjera komplementare, edhe feja Islame mbjell paqe, tolerancë, mirëkuptim, bashkëjetesë paqësore, etj..

Mësimi nr 6: Pikërisht për të prevaluar me masat diplomatike për zgjidhjen e konfliktit, OKB, SHBA, UK, NATO dhe BE, i kanë adresuar “mesazhe të ashpra” edhe Qeverisë Demokratike të Izraelit, që: “Të vetëpërmbahet në ushtrimin e drejtës reciproke si dhe të përshkallëzuar të shpagimit, duke shmangur në maksimumin e mundshëm pasojat mbi popullsinë e pafajshme civile”. Kjo mbetet një “këshillë çarmatosëse për propagandistët e Teheranit, Kremlinit, etj.”, që i cilësojnë sulmet ajrore të Izraelit si: “fashiste”! Pikërisht për këtë, z. Netanyahu ka konfirmuar se “Izraeli do të vijojë sulme shkatërruese ajrore, por të kufizuara si dhe të precizuara vetëm ndaj infrastrukturave kritike/ushtarake”. Ndërsa qendra e gravitetit të sulmeve të Izraelit mbetet ndaj terroristëve të pa fe (Hamasit, Iranit, Hezbollahut, etj.), që vijojnë të kërcënojnë jo vetëm “mbijetesën e identitetit kombëtar të Izraelit”, por janë përgjegjës edhe për aktet çnjerëzore dhe jetët e qytetarëve të pafajshëm të Izraelit dhe Palestinës!

Rekomandime për zgjidhjen e konfliktit dhe ndërtimin e bashkëjetesës paqësore në Lindjen e Mesme:

Sigurisht, Izraeli ka fuqi ushtarake dhe aleanca të qëndrueshme për ta “mposhtur shtetet apo grupe terroriste”, ose në rast agresioni, për t’u përballur dhe mundur të gjitha vendet arabe së bashku. Por për të mbjellë klimën e paqes afatgjatë mes popullit Izraelit dhe Palestinës do të duhet të prevalojnë mekanizmat e diplomacisë si dhe një akt historik falje mes Izraelit dhe vendeve të rajonit, të shoqëruar nga një “road-map” ose një paketë gjithëpërfshirëse masash për të mbjellë klimën e mirëbesimin reciprok ndërmjet popujve të rajonit, de-militarizimin, balancat e fuqisë ushtarake, bashkëpunimi ekonomik, kulturor etj., ndërsa aktorët ndërkombëtarë, ShBA, OKB, NATO, BE do duhet të vijojnë të mbajnë peshë – besimi thelbësore. Nga ana tjetër, historia e pasluftërave na mësojnë se rrugëtimi drejt paqes afatgjatë, kërkon vizion, lidership, përkushtim dhe kompromise të mëdha. Siç e sipër përmendëm, konflikti izraelito-arab mbetet një çështje komplekse, të shtrirë në dekada dhe që përfshin një mori faktorësh historikë, fetarë, kulturore, territorialë, identitetin kombëtar, interesa gjeopolitike, ekonomike etj., që nuk mund të zgjidhen si me magji “brenda një nate dhe as njëherësh”! Për më tepër nuk ma lejon as, grada e lartë ushtarake (gjeneral) por as eksperienca në NATO të bëjë “moralizime populiste” mbi detyrimet kushtetuese të Forcave të Armatosura si dhe as më pak ta paragjykoj të drejtën sovrane që ka Izraeli të përdorë në mënyrë të përshkallëzuar fuqinë ushtarake për mbijetesën e identitetit kombëtar dhe mbrojtjen e integritetit territorial si dhe garantimin e jetës qytetarëve Izraelit, por edhe kontributet për mbrojtjen e vlerave demokratike të njerëzimit si dhe interesat e aleancës euroatlantike. Sigurisht duhet vetëpërmbajtje, vijimi aktivitete diplomatike dhe respektim i konventave ndërkombëtare, duke përdorur arme me precizon të lartë kundër Hamasit, Iranit dhe Hezbullah, duke hapur korridore humanitare dhe mjekësore për popullsinë palestineze si dhe duke shmangur në maksimumin e mundshëm viktima të pafajshme (megjithëse 100% është mision i pamundur). Për më tej, për të krijuar frymën e mirëbesimit do duhet një akt falje si dhe një marrëveshje paqe me faktorët lokal të moderuar që zgjidhjen e konfliktit dhe bashkëjetesën paqësore nuk e gjejnë nëpërmjet akteve terroriste. Ndërsa, frymëzuesit dhe terroristët do duhet të çohen para drejtësisë ndërkombëtare për krime kundër njerëzimit. Thënë këto, në asnjë rast dhe për asnjë arsye nuk do të duhet të ndalen përpjekjet diplomatike nga Izraeli, vendet arabe dhe komuniteti ndërkombëtar. Me duhet ta përsëris edhe me fort se për një paqeje të qëndrueshme dhe afatgjatë, domosdoshmërish do duhet të prevalojnë mekanizmat diplomatike mes Izraelit, Palestinës dhe vendeve të tjera arabe, të përfshira në konflikti. Një zgjidhje e diskutuar gjerësisht mbetet rikthimi te projekti i dy shteteve sovrane (Izraelit dhe Palestinës), që do duhet të përfshijë negociatat për kufijtë, refugjatët dhe Jerusalemin si kryeqytet i përbashkët, si dhe një paketë masash të mirëbesimit reciprok përfshi de-militarizimin, balancat e fuqisë ushtarake; lirimin e të burgosurve, bashkëpunimin ekonomik, shkëmbimet kulturore etj.. Sigurisht, aktorët ndërkombëtarë, OKB, SHBA, BE dhe ata rajonale kanë një rol thelbësor në negociatat për paqe të qëndrueshme.

Në shtesë, si në çdo nga dhjetëra vlerësimet, edhe këtë opinion dëshiroj ta përmbyll me disa “rekomandime strategjike” për Tiranën dhe Prishtinën zyrtare:

I gjej tërësisht mjerane që “bollshevikët e vetëprangosur nga sindroma e Stockholmit apo fuqia e mbi pushtetit” i risjellin opinionit kombëtar oshilacionet e Enver Hoxhës: “Izraeli një kobure në duart e SHBA/UK, ose një shtet i krijuar nga sionizmi reaksionar”. Thënë këtë, e ritheksoj se për interesat gjeopolitike kombëtare, nuk ka opsion tjetër përveçse t’i bashkohej/t pa hezitim “flamurit të solidaritetit të mbarë botës së qytetëruar”, duke dënuar pa hezitim frymëzuesit politik dhe autorët e akteve terrorist të Hamasit, Iranit, Hezbullahut, nga më çnjerëzoret në historinë moderne të njerëzimit, ndaj identitetit kombëtar dhe popullsinë e pafajshme izraelite dhe palestineze njëherësh. Kështu, dy shtetet sovrane (Shqipëria dhe Kosova) e kanë detyrim zyrtar të dënojnë “me një zë të përbashkët” si dhe të mbështesin përballjen e Izraelit, USA, UK dhe aleatëve Euroatlantik në luftën ndaj shteteve dhe organizatave terroriste. Prandaj, Tirana dhe Prishtina zyrtare do duhet të konfirmojnë mbështetje për Izraelin jo vetëm për shkak të lidhjeve historike dhe reciprocitetit të mirënjohjes që ka Izraelit ndaj Kombit tonë për shpëtimin e hebrenjve nga nazistët gjatë Luftës II Botërore, por edhe për t’u rreshtuar pa kompromis krah SHBA-ve, që ka mbajtur peshë përcaktuese jo vetëm për çlirimin dhe faktorizimin gjeopolitik të Kosovës, por specifikisht edhe për njohjen si “surprizë” në dhomën ovale (Projekti-Trump) nga Izraeli në kuadër të paketës 12 miliardë euro, përfshi autostradën e paqes Beograd-Prishtinë, linjën hekurudhore, portin rajonal në ujërat e thella të Adriatikut, etj.. Në përmbyllje besoj edhe më fortë se “përtej luftës barbare të terroristëve ndaj Izraelit ose Putinit në Ukrainë, paqja mes kombeve dhe bashkëjetesa paqësore mes popujve mbetet sigurisht mision i vështirë, por opsioni i vetëm”. Prandaj mbetem shpresëplotë që Izraeli dhe Ukraina jo vetëm do të dalin fitimtare nga kjo përballje për mbijetesë, mbrojtjen e sovranitetit dhe jetës së qytetarëve, por paqja, vlerat demokratike, fuqia ushtarake dhe interesat euroatlantike do të triumfojnë mbi diktaturat neonaziste, si Irani, Rusia – Putiniste, Kim-Jong, Dodikët e Ballkanit, si dhe Hamas, Hezbullah, apo çdo organizate tjetër terroriste në botë.

Letër drejtuar Harold Temperley, përfaqësuesi britanik në Komisionin për përcaktimin e kufijve të Shqipërisë dhe këshilltar në Lidhjen e Kombeve, i cili ishte për rektifikim të kufijve shqiptarë dhe për projektin e coptimit të Shqipërisë në favor të fqinjëve tanë.

16 gusht 1921

I dashur Zoti Temperley,

Në vijim të bisedës sonë të pardjeshme, kam nderin t’ju dërgoj një broshurë titulluar “Përgënjeshtrimi”, ku, në faqen 2, do të gjeni një statistikë, që vërteton epërsinë numerike të elementit mysliman në krahinën e Gjirokastrës.

Një vlerësim i tillë nga ana tjetër është pa rëndësi, duke ditur se mbarë popullsia e asaj krahine, qoftë myslimane apo e krishterë, është pastërtisht shqiptare; për këtë arsye, ju dërgoj një broshurë të titulluar “Popullsia e Epirit” .

Dëshiroj gjithashtu t’ju përsëris edhe një herë se çdo orvatje nga ana e Komisionit apo e Konferencës për rektifikim të kufijve shqiptarë në përfitim të fqinjëve tanë, do të konsiderohet nga vetë shqiptarët si fillimi i copëtimit të vendit të tyre dhe rrjedhimisht, nuk do të pranohet asnjëherë as nga vetë populli, as nga kurrfarë qeverie.

Personalisht, e kam të pamundur të pranoj se Britania e Madhe, drejt së cilës kanë qenë përherë të kthyera sytë e shqiptarëve, të mund të dëshirojë copëtimin dhe zhdukjen e Shqipërisë. Jam gjithashtu i sigurt se projekti për të cilin më keni folur pardje nuk do t’i dorëzohet Konferencës. Jo, ju nuk mund ta bëni këtë, sepse keni ndërgjegje dhe e dini se nuk mundet, nuk duhet t’i kundërshtohet Shqipërisë e drejta për të jetuar.

Ju lutem të pranoni, i dashur Zoti Temperley, shprehjen e ndjenjave të mia më të mira.

Nënshkruar: Mid’hat Frashëri

Kryetar i Delegacionit Shqiptar.

Instituti i Studimeve Historike “Lumo Skendo”

Dr. Nikollë Loka/

Pas pushtimit osman të vendit, një pjesë e shqiptarëve kaluan Adriatikun dhe u vendosën në Itali, ku gjetën një atdhe tjetër por morën me vete gjuhën, traditat dhe zakonet, të cilat i ruajtën ndër shekuj. Nevoja për t’u dalluar nga grekët, i shtyu klerikët intelektualë arbëreshë të vinin në pah veçoritë gjuhësore, fetare dhe kulturore të etnisë së tyre, duke i hapur rrugë çështjes kombëtare që do të lindte në dhjetëvjeçarët më vonë. Përmes shkollës, ata mundën të rizbulojnë lidhjet me vendin e origjinës dhe kurrë nuk i ndërprenë përpjekjet për ta parë atë të lirë dhe të pavarur. Kuvendet fetare të bazilianëve, që frekuentoheshin nga arbëreshët dhe pastaj shkollat ku ata mësuan, u bënë qendra të rëndësishme ku lindën idetë e para të Rilindjes Kombëtare Shqiptare.

Përcaktimi i momentit të themelimit të vendbanimeve arbëreshe të Sicilisë, sipas të dhënave të përcjella nga historiani siçilian, Tommaso Fazello nis në një hark kohor midis vitit 1453 dhe vitit 1482. Vendbanimet e para arbëreshe në Siçili janë: Palazzo Adriano (në arbërisht Pallaci), themelimi i të cilit daton në vitin 1482; Mezzojuso (në arbërisht Munxifsi), themelimi i të cilit daton në vitin 1490 deri në vitin 1501; Contessa Entellina (në arbërisht Kundisi), përfundimi i të cilit daton nga viti 1520; Biancavilla (në arbërisht Callicari), themelimi i të cilit daton në vitin 1482; Piana dell’Arcivescovo (sot Piana degli Albanesi), ose Hora e Arbëreshëvet, themelimi i të cilës daton nga viti 1488; San Michele di Ganzaria (Shën Mikeli), themelimi i të cilit daton në vitin 1517 deri në vitin 1534. Vendbanime të tjera arbëreshe në Siçili janë: Sant’Angelo Muxaro (në arbërisht Shënt’Engjëlli); San Michele di Bagheria; Lipari; Taormina.

Nevoja që ndjenin arbëreshët e ritit bizantin, për t‘u çliruar një herë e përgjithmonë prej identifikimit me grekët, nxiti interesin e fortë të intelektualëve dhe klerikëve arbëreshë, fillimisht të Siçilisë dhe pastaj të Kalabrisë, të vinin në pah veçoritë kulturore dhe gjuhësore të etnisë së tyre, duke u quajtur “italo-albanesi”, ndërkohë që grekët e Italisë filluan të quheshin edhe nga kisha “italo-greci”(Vaccaro, 2008:147; Tare, 2021: 80). Falë punës së Gjergj Guzzetta-s dhe studentëve të tij, u konfirmua dallimi midis italo-grekëve dhe italo-shqiptarëve brenda kishës katolike të ritit bizantin, diferencim që më vonë u zbatua dhe u pranua edhe nga Selia e Shenjtë dhe që çoi në lindjen e ideologjisë arbëreshe, e cila synonte të kapërcente një konfuzion etno-fetar(Manali, 2021:137), që ngatërronte fenë me kombësinë. Në këtë sipërmarrje, arbëreshët arritën të siguronin edhe përkrahjen objektive të Vatikanit, i cili synonte t‘i paraqiste arbëreshët si shembull pozitiv i një kishe katolike të bashkuar e universale, për sa i përket strukturës hierarkike, por që ruan karakterin ortodoks në ritet e saj të lashta(Altimari, 2014: 61). Me Klementin XI (1700-1721), Papë me origjinë shqiptare dhe me Papë Klementin XII (1730-1740), Kisha e Romës shfaqi ndjeshmëri të madhe për çështjen italo-shqiptare, veçanërisht në drejtim të mbrojtjes së traditës kishtare greko-bizantine(Tacelli:62).

Institucionet e para arsimore të kishës arbëreshe lindore, ku përfshihen sidomos qendrat formuese të klerikëve të komunitetit arbëresh të Siçilisë ishin Manastiri bazilian i Munxifsit (it. Mezzojuso), themeluar më 1609 në Siçili dhe pastaj Seminari arbëresh i Palermos, themeluar atje në vitin 1734. Përveç kontributit vendimtar që patën për ruajtjen e ritit fetar në traditën bizantine, ato ndikuan në formimin dhe përgatitjen teologjike e kulturore të një pjese të mirë të klerit dhe të inteligjencës arbëreshe.( Falcetta, 2014: 65). Themelimi i seminareve iu përgjigj një nevoje të dyfishtë: të sigurohej që seminaristët të kishin një përgatitje të fortë kulturore dhe shpirtërore të bazuar në studimin e thellë të ritit lindor dhe procedurave të tij liturgjike; të garantojnë njohjen e traditave, kulturës dhe gjuhës arbëreshe, për të mbrojtur identitetin e komunitetit nga agresioni i jashtëm. Ishte, pra, një veçori e vazhdueshme ndërthurja e komponentit fetar bizantino-grek me atë etno-gjuhësor shqiptar(Manali, 2021:137).

Zhvillimit të arsimit në gjuhën shqipe i dha hov breva papale e Papës Urbani VIII, që mban datën 17 dhjetor 1631, me anë të së cilës u mëkëmb përsëri në Romë kolegji i Shën Bazilit, në të cilin mësuan arbëreshët e ikur në Itali, pas një breve papale të 15 dhjetorit 1745 të Papës Benedikti XIV, i cili urdhëroi që të pranoheshin në atë Kolegj edhe shqiptarë prej visesh të tjera. Seminari u ndihmua prej këtij Pape dhe prej Karlt III të Burbonëve. Seminari italo-arbëresh i Palermos u ngjiz dhe funksionoi që në krye të herës si qendër e filologjisë italo-arbëreshe dhe e albanologjisë në përgjithësi. Kështu mjafton të sjellim për ilustrim këtu krahas emrit të themeluesit të tij At Gjergj Guxetës, emrat e një aradhe të tërë adeptësh, idhtarësh dhe kolegësh të tij që u morën intensivisht me kërkime në fushat e historisë, kulturës e të filologjisë arbëreshe si: Pal Maria Prifti/Parrini, Nikollë Filia, Nikollë Keta në shek. XVIII; Sepë Krispi në shek.XIX apo Pal Skiro në fillim të shek. XX(Demiraj, 2007: 5-6).

Me ndërhyrjen e Gjergj Guxetës u caktuan të mbahen në Seminar pa pagesë 14 djem të familjeve më të varfëra të kolonive arbëreshe: 5 nga katundi i vet Hora e Arbëreshve dhe nga 3: në Mezojuso, Contessa e Palazzo Adriano. Guxeta u angazhua edhe për të krijuar një Ipeshkëvi për arbëreshët e Siçlisë, në mënyrë që xhakonjt e Seminarit, pas kryerjes së studimeve të shuguroheshin meshtarë në vend dhe mos të detyroheshin të shkonin në Kolegjin e “Shën Athanasit” në Romë, as në Kolegjin “Shën Bededikt Ulano”, për të marr urdhërat. At Gjergj Guxeta vdiq pa e realizuar këtë synim me 21 nëntor 1756, megjithatë përpjekjet për të ngritur Ipeshkëvinë e arbëreshëve u realizuan pas vdekjes së tij. Me bulën e datës 6 shkurt të vitit 1784 të Papës Piu VI u krijua Zyra Ipeshkëvnore e ritit ortodoks për kolonitë shqiptare të Siçilisë. Ipeshkëv i parë i saj u shugurua Dom Gjergj Stassi, famullitar i kishës greke të Palermos, të cilit iu caktua selia në Piana dei Greci(që më vonë mori emrin Piana degli Albanesi). Kur u bë Rektor At Nikollë Keta, me të hollat e tij ndërtoi një pjesë të katit të tretë të Seminarit, i cili qe rregulluar përfundimisht dhe zbukuruar prej Arqipeshkëvit të Palermos, kardinalit Çelsia.

Veprimtaria e Seminarit që në fillim u orientua drejt edukimit fetar të seminaristëve të rinj, të ardhur nga të gjitha kolonitë shqiptare të Siçilisë, të cilat në atë kohë ishin të lidhura me njëra-tjetrën përmes shkëmbimeve shumë të dendura, jo vetëm të natyrës kulturore dhe shpirtërore, por edhe të natyrës sociale dhe ekonomike. Boshtet kryesore pedagogjike të atij trajnimi përbëheshin nga njohuritë teologjike dhe liturgjike të ortodoksisë katolike në Perëndim dhe praktikave të saj, si dhe kanunet gjuhësore të arbëreshëve e të gjuhës së tyre(Manali, 2021: 142-143).

Për dy shekuj, seminari ishte vatra në të cilën u formua klasa qeverisëse dhe intelektuale e komuniteteve siçiliano-shqiptare dhe, në disa raste ajo kombëtare. Në fakt, aty studioi në rini burrështetasi Françesko Krispi. Semnari italo-arbëresh i Palermos ishte vatra e parë e studimeve albanologjike në Evropë, e pakrahasueshme me institute të tjera të ngjashme për nga shumëllojshmëria dhe cilësia e prodhimit intelektual(Manali, 2021:18).

Personalitete të arsimi dhe kulturës arbëreshe nga Siçilia

Prej Seminarit dolën personalitete të shquara si:

Gjergj Guxeta nga “Piana degli Albanesi” (Hora e Arbëreshëvet). Guxeta është vlerësuar si më i madhi intelektual shqiptar në shek. XVIII, apostulli i arbëreshëve të Sicilisë, i cili mbrojti ritin bizantin. Emri i tij është i lidhur edhe me zbulimin e tekstit më të vjetër në gjuhën shqipe, “Meshari” i Gjon Buzukut, të cilin e gjeti rastësisht në Romë, më 1740.

Antonio Brankato ndihmoi At Gjergj Guxetën në krijimin e Oratorisë së Etërve Filipine të Pianës. Në vitin 1733, ai themeloi Kolegjin e Marisë në Piana për edukimin e vajzave të reja, i drejtuar nga murgeshat kolegjiale, sipas rregullave të Kardinal Corradini-t, i cili vijon misionin edhe sot(Bellusci, Radovicka, 2020: 394).

Gavril Dara Plaku nga Pallaci; studioi në Seminarin Arbëresh të Palermos dhe më vonë u diplomua në mjekësi e në drejtësi. Mblodhi nga pleqtë “Kënkat e pleqërisë” dhe hartoi disa vjersha në gjuhën shqipe, si dhe këngën e Shën Lazarit që këndohet edhe sot tek arbëreshët e Sicilisë.

Françesko Krispi, burrështetas arbëresh, Kryeministër i Italisë, i cili e përmend edukatën që mori brenda këtij Seminari, ku ushqeu ato ndjesi shpirtërore të përshpirtshme, të cilat i frymëzuan poezitë fetare të rinisë.

Andrea Dara nga Pallaci; u diplomua në drejtësi. Shfaqi interes për folklorin arbëresh. Është autor i një përmbledhje me këngë popullore arbëreshe të Sicilisë, i një vepre mbi “Zakonet dhe veshjet e Pallacit”, 1859; një fjalori me 5000 fjalë shqip-italisht; një gramatike të shkurtër të shqipes dhe një përkthimi të Ungjillit të Shën Mateut.

Imzot Zef Krispi nga Pallaci i Siçilisë, helenist me fame. Ai ishte prift, profesor i letërsisë greke në Universitetin e Palermos dhe rektor i Seminarit grek. Mbahet mend për punimin e tij “Shënime mbi gjuhën shqipe”, Palermo 1831, i cili hedh dritë mbi tezën e prejardhjes pellazgjike të popullit shqiptar, një teori e përhapur asokohe, që as vitet e fundit nuk është lënë përfundimisht.

Gavril Dara i Riu nga Pallaci i Sicilisë mbaroi Seminarin italo-arbëresh të Palermos dhe pastaj vazhdoi studimet për drejtësi e punoi si avokat. Si trashëgimtar i brezave të kulturuar të familjes, ai u mor me folklor dhe letërsi shqipe. Veprat e tij mbetën në dorëshkrim, ndër të cilat dhe kryevepra “Kënga e sprasme e Balës”, që u botua e plotë më 1906 në Katancaro.

Dhimitër Kamarda nga Hora e Arbëreshëve. Studioi për prift, në Kolegjin e Propagandës Fides në Romë.Studiues i gjuhës arbëreshe dhe asaj greke, historian dhe filolog, ndër më të rëndësishmit e shqipes në shek. XIX. Kamarda përmendet për veprën “Sprovë e gramatologjisë krahasuese mbi gjuhën shqipe”, Livorno 1864.

Francesco Salerto, avokat në zë, i cili me shpenzimet e tij ngriti në Palermo një konvikt për nxënësit e varfër të kolonive arbëreshe të Siçilisë. Poet i njohur.

Tomazo Manzone i përkiste një familjeje fisnike të pasur arbëreshe. Si atdhetar, ai u detyrua të emigronte në Torino dhe më pas në Gjenova. Në fund të revolucionit të vitit 1860 u kthye në Siçili ku u zgjodh senator i Mbretërisë. Duke mos pasur trashëgimtarë, ai e la një pjesë të madhe të pasurisë për të mirën e zhvillimit të Palermos dhe donte që pallati i tij në Horën e arbëreshëve të përdoret si kopsht për fëmijët e bashkëqytetarëve të varfër(Bellusci, Radovicka,2020: 394).

Xhuzepe Muzakia botoi vargje në greqisht dhe përkthime të librave liturgjikë greko-bizantinë. Shkroi, ndër të tjera, një monografi të Pianës në gjuhën shqipe, të botuar në “Fiamuri Arbërit”, revista e themeluar dhe e drejtuar nga Jeronim de Rada(Bellusci, Radovicka, 2020: 395).

Pal Skiroi lindi më 1866 në Horën e Arbëreshëvet (Piana degli Albanesi), Sicili. Ai ndoqi studimet në Seminarin arbëresh të Palermos, rektor i të cilit do të bëhej më vonë. Në vitin 1912 themeloi revistën e së dielës arbëreshe, “Fjala e t’in Zoti”, një revistë fetare, por edhe një shkollë dhe vatër patriotizmi për shumë të rinj arbëreshë. Ishte një nga priftërinjtë më të rëndësishëm të

Horës së Arbëreshëvet dhe një nga albanologët më të mëdhenj italo-shqiptarë, i cili, me studimet e tij, dha një impuls të frytshëm në ushën e filologjisë dhe të albanologjisë.

Marko La Piana nga Hora e Arbëreshëvet, studioi në Universitetin e Palermos dhe u mor me studime albanologjike. Është përfaqësues i brezit të gjuhëtarëve të mirëfilltë ndër arbëreshët e Italisë. La Piana hulumtoi dhe nxori në dritë veprën e Lekë Matrëngës, që është e para përmendore e shkruar në arbërishten e Italisë. Këtë libër të Matrëngës, që i përket vitit 1592, La Piana e botoi në vitin 1912. La Piana botoi dy vepra me të njëjtin titull, “Studime Gjuhësore Shqiptare” I dhe II (1939-1949). Në librin e dytë jepet edhe një studim mbi të folmen e arbëreshëve të Sicilisë(Belusci, Radovicka, 2020: 393).

Gaetano Petrota u edukua në seminarin italo-arbëresh të Horës, me bursë studimi të fituar nga konkursi. Shugurohet prift më 1907 nga Papa Pal Skiroi, në Katedralen e Horës. Ka qenë prift i ritit bizantin, shkrimtar, filolog dhe gjuhëtar italo-arbëresh. Është hartuesi i së parës histori të letërsisë shqiptare më 1932.

Nilo Borgia nga Hora e Arbëreshëvet. Më 31 dhjetor 1907 merr emërimin si Abat i Manastirit të Grottaferratës. Me nismën e tij, në shtator të vitit 1909, hapet një shtypshkronjë me emrin “San Nilo”. Ai u bë mbështetës i përpjekjeve të Vatikanit për të rigjallëruar studimet dhe kërkimet në lëmin e ritit liturgjik lindor bizantin. Në vitin 1935, boton vëllimin e parë “Shënin mbi murgjit bazilian në Shqipëri”. Vëllimi i dytë u botua në dhjetor 1942, kur autori nuk ishte më në jetë. Dy vëllimet demonstrojnë punën e viteve të fundit të jetës, i cili ia kushtoi projektit të ringjalljes së misioneve baziliane në Shqipëri(Bellusci, Radovicka, 2020, :399).

Rozolino Petrotta mbaroi studimet e rinisë në Seminarin Arbëresh të Palermos. Në vitin 1920, u diplomua në mjekësi. Më 1947, Petrota ishte njëri nga themeluesit e Qendrës Ndërkombëtare të Studimeve të Palermos, veprimtaria kulturore dhe organizative e së cilës spikati për promovimin dhe zhvillimin e konferencave të rëndësishme ndërkombëtare. Rosolino u shqua, mbi të gjitha, si politikan. I zgjedhur deputet në Asamblenë Rajonale të Sicilisë, ai ishte këshilltar për

shëndetësinë në dy legjislatura (1949-1959) dhe punoi pa u lodhur për të mbështetur me burime të konsiderueshme financiare bashkësitë arbëreshe dhe Eparkinë.

Zef Skiroi nga Hora e Arbëreshëve, studioi në Seminarin arbëresh në Palermo, ku u formua me traditën e kulturës shqiptare si dhe me kulturën klasike. Pas përfundimit të studimeve të larta, emërohet profesor i gjuhës shqipe dhe letërsisë në Institutin Oriental të Napolit. Poet neoklasik, prozator dhe studiues(Bellusci, Radovicka, 2020 : 402).

Rektorët e Seminarit italo-arbëresh të Palermos që nga themelimi deri në vitin 1936

Dom Pietro d’Andrea nga Himara, 1734-1744.

Dom Pal Maria Parrino, 1744-1763.

Dom Gjergj Stassi, 1765-1784.

Dom Rozario Skiliçi 1784-1786.

Dom Nikollë Keta 1786-1800.

Imzot Françesk Kiarkiaro, 1800-1826.

Imzot Zef Krispi, 1826-1855.

Papa Andrea Kuçia, 1855-1865.

Imzot Zef Mesi, 1865-1896.

Papa Anton M.Filia, 1896-1901.

Papa Domenik Kuçia, 1901-1903.

Izmot Pal Skiroi, 1903-1918.

At Daniel Barbielini, murg bazilian, 1918-1925.

Papa Anton M.Filia, 1928-1931.

Papa Pal Matrënga, 1931-1932.

Papa Xhuzepe Perniçiaro, arbëresh nga Mezzojuso, 1932-1936.

Seminari italo-arbëresh i Palermos nxori albanologë, historian dhe filologë të shquar të cilët dhanë kontribut të rëndësishëm në kulturën shqiptare, me ndikim të veçantë në zhvillimet e Rilindjes sonë Kombëtare.

Nga Frank Shkreli

                                                                  Lek Pervizi, ikonë e qendresës 

                                                                             antikomuniste

Përshëndes mikun dhe bashkpuntorin tim në publicistikë të nderuarin e të vuajturin në burgjet dhe kampet e regjimit komunist të Enver Hoxhës dhe të vetmin të mbijetuar sot i kampit të përndjekurve anti-komunist në Porto Palermo – Lekë Pervizin. E përshëndes Z. Pervizi si njërin që ka vuajtur dekada në burgjet më mizore të botës së atëhershme komuniste – ato të regjimit komunist sllavo-aziatik të Enver Hoxhës. Por mbi të gjitha, i mbarë Kombi shqiptar duhet ta falënderojë dhe t’i jetë mirënjohës Lekës për punën e tij që ka bërë fshehurazi gjatë kohës në ato kampe të ferrit komunist për të dokumentuar me vizatime dhe mënyra të tjera, krimet çnjerzore në ato kampe. Por, më tepër duhet t’i jemi mirënjohës atij për dëshminë e tij të palodhur që ka vazhduar të dokumentojë për më shumë se tre dekada tranzicion — për brezat e ardhëshëm – krimet dhe jetën, nëse mund të quhet e tillë, të mijëra të burgosurve dhe të përndjekurve në kampet e punës e të përqendrimit në Shqipëri – përfshir gra e fëmij, pleq e plaka.

Është nder dhe privilegj të flasë për këtë shqiptar të madh, por edhe për shumë të tjerë që kanë vuajtur të zezën e komunzimit. Gjatë viteve, unë jam munduar, në atë mënyrën time më modeste që dokumentacioni dhe dëshmitë e Lekës për vuajtjet dhe krimet në burgjet komuniste, t’i paraqiten sadopak edhe lexuesve të cilët ndoshta nuk do të kishin mundësi të lexonin shkrimet dhe librat e tija, përfshir ato në anglisht. Tepër të rëndësishme dhe unike janë edhe skicat mbi jetën në kampet e përqendrimit – që Leka, si artist e mrekullueshëm që është, i ka paraqitur në ekspozita të ndryshme dhe i ka dokumentuar përgjithmonë edhe në veprat e botuara prej tij. Megjithse në moshën 95-vjeçare, Leka vazhdon të përgatisi revistën e njohur tanimë për lexuesit shqiptarë, Revista Kuq e Zi – online, që vazhdon të botohet sot e kësaj dite, për tre dekada tashti. pas lirimit të tij nga burgjet komuniste, me shembjen e Murit të Berlinit, dhe si pasojë edhe e shembjes së regjimit vrasës e dikatorial të Enver Hoxhës në Shqipëri. Frank Shkreli: Lek Pervizi, ikonë e qëndresës anti-komuniste në Shqipëri dhe më gjërë | Gazeta Telegraf  

Prandaj, ishte kënaqësi të lexoja se në këtë frymë dëshmie e tregimi për krimet e komunizmit, por edhe përkujtimi të mijëra viktimave të komunizmit shqiptar,  Autoriteti për Informim mbi Dokumentet e ish-Sigurimit të Shtetit 1944÷1991, AIDSSH, njofton në faqën e portalit zyrtar se në kuadër të 22-23 gushtit, Ditës Evropiane të Përkujtimit të Viktimave të Regjimeve Totalitare, të përcaktuar nga Parlamenti Evropian, KE dhe Këshilli i Evropës, për të nderuar dinjitetin njerëzor të viktimave të totalitarizmit, do të mbahet aktiviteti, “𝐏𝐨𝐫𝐭𝐨 𝐏𝐚𝐥𝐞𝐫𝐦𝐨 𝐭𝐣𝐞𝐭ë𝐫 – 𝐧𝐠𝐚 𝐤𝐚𝐦𝐩 𝐧ë 𝐩𝐞̈𝐫𝐤𝐮𝐣𝐭𝐢𝐦 – 𝐝𝐞̈𝐬𝐡𝐦𝐢 𝐝𝐡𝐞 𝐩𝐨𝐞𝐳𝐢”, organizuar nga 𝐀𝐈𝐃𝐒𝐒𝐇 në bashkëpunim me 𝐐𝐞𝐧𝐝𝐫𝐞̈𝐧 𝐊𝐨𝐦𝐛𝐞̈𝐭𝐚𝐫𝐞 𝐭𝐞̈ 𝐋𝐢𝐛𝐫𝐢𝐭 𝐝𝐡𝐞 𝐋𝐞𝐱𝐢𝐦𝐢𝐭 dhe Bashkinë e Himarës.

Pikërisht, në Ditën Evropiane të Përkujtimit të Viktimave të Regjimeve Totalitare AIDSSH ka përzgjedhur që në kalanë historike të Porto Palermos të sjellë në vëmendje të shoqërisë, përmes dëshmive, dokumenteve arkivore dhe ekspozitës me portrete njerëzore, vizatuar nga ish i përndjekuri 𝐋𝐞𝐤 𝐏𝐞𝐫𝐯𝐢𝐳𝐢, historinë e pathënë të saj, si vendvuajtje për familjet e kundërshtarëve politikë të regjimit komunist, thuhet ndër të tjera në njoftimin e AIDSSH.   Autoriteti për Informim mbi Dokumentet e ish-Sigurimit të Shtetit 1944÷1991 | Tirana | Facebook

Po cili ishte dhe pse AIDSSH përzgjodhi pikërisht kampin e përqëndrimit Porto Palermo për të kujtuar Ditën Evropiane të Përkujtimit të Viktimave të Regjimeve Totalitare nepërmjet përkujtimeve dhe dëshmive?  Kësaj pyetjeje i përgjigjet Lek Pervizi, i vetmi i mbijetuari – siç thotë edhe vet ai – i këtij kampi famë keq, në editorialin e numrit të fundit të revistës së tij Kuq e Zi, kushtuar kampit të Porto Palermos, titulluar: “Dy fjalë”.  Leka shkruan se internimet nisën, kryesisht, për familjet e mëdha anti-komuniste, fillimisht, në Berat për familjet nga veriu ndërsa familjet nga Korça u dërguan në Krujë.  Numri i internimeve në këto kampe dhe të tjera si për shembëll, Tepelena u rrit si pasojë e numrit të arratisjeve pas prishjes së marrëdhënieve të Shqipërisë komuniste me Jugosllavinë, ashtuqë regjimi komunist u detyrua të dërgonte disa nga të burgosurit e të përndjekurit në ishullin Porto Palermo. Kjo ide, sipas Lekë Pervizit, ishte pjellë e Manush Myftiut, Drejtor i burgjeve dhe kampeve të dëbim-internimit dhe anëtar i Byrosë Politike.  Kështuqë kampi i Tepelenës nuk mjaftonte për numrin e madh të përndjekurve dhe autoritetet komuniste u detyruan që në verën e vitit 1949 të transferonin disa familje nga kampi i Tepelenës për në Porto Palermo duke i mbyllur të burgosurit në Kalanë e Ali Pashës. Kështu, shkruan Z. Pervizi, u krijua kampi i Porto Palermos si një aneks i kampit të Tepelenës.  Por pas një viti, shton Z. Lekë, aty u sollën familje, pleq e gra edhe nga Korça e Devolli, por edhe individë nga krahina të tjera të vendit. Ky kamp, sipas Lekës, u mbyll papritmas në Tetor të vitit, 1950 dhe të burgosurit u kthyen urgjentisht në kampin e Tepelenës, duke e kthyer kampin e Porto Palermos në repart ushtarak. Z. Pervizi shkruan në editorialin e tij se në Porto Palermo vdiq një fëmij 10-vjeçe, nëna e të cilës ishte nga Shkreli ose nga Vermoshi, sipas Lekës. 

Sido që të jetë, Porto Palermo megjith historinë dhe peizazhin mbresëlënës, rreth 70 vite më parë, ka qenë një KAMP INTERNIMI, siç e thekson edhe AIDSSH –por as më i mirë as më i keq se kampet e tjera të internimit anë e mbanë territorit të Shqipërisë — ku me mijra shqiptarë të pafajshëm kanë pësuar dënimet e rënda.  Ndoshta pak më i vogël për nga numri i të burgosurve, por aspak më i butë sa i përket trajtimit çnjerzor e kriminal të burgosurve të pafajshëm — se ai ishte vendi i pothuaj 200 të dënuarve politikë, 𝒃𝒖𝒓𝒓𝒂, 𝒈𝒓𝒂 𝒅𝒉𝒆 𝒇𝒆̈𝒎𝒊𝒋𝒆̈, të cilët kanë vuajtur dhe janë trajtuar çnjerëzisht gjatë viteve 1949-1950, theksohet në portalin e Autoritetit të dosjeve.  Duhet të lavdërohet dhe të mbështetet nisma e AIDSSH që në Ditën Evropiane të Përkujtimit të Viktimave të Regjimeve Totalitare organizon ekspozitën: “Porto Palermo tjetër – nga Kamp në përkujtim”.

Por për fat të keq, qeveritë e njëpasnjëshme të dy partive kryesore politike në Shqipëri, për më se 30-vjet tashti, nuk kanë pasur guximin moral as vullnetin politik për t’u përballur, zyrtarisht, me të kaluarën komuniste të Shqipërisë, për të dënuar krimet e komunizmit ndërkombëtar, madje as për të caktuar një ditë në vit – ashtu siç ka bërë e gjithë Evropa dhe vendet individuale evropiane – për të kujtuar viktimat e pafajshme të barbarizmit komunist në Shqipëri. Më vjen shumë keq, por vazhdoj të jem i mendimit se me heshtjen zyrtare të qeverive shqiptare sa i përket kësaj çështjeje — ju po vazhdoni të mbroni krimet çnjerzore të ‘shqiptarit kundër shqiptarit’. Me heshtjen tuaj zyrtare ndaj krimeve komuniste po vazhdoni t’a identifikoni veten, si liderë të vendit e të Kombit që jeni — jo me viktimat e pafajshme të regjimit komunist — por me mbeturinat e atij morali komunist që duan të përjetësojnë, duke mbrojtur si të justifikueshme, krimet dhe të këqiat e ideologjisë komuniste sllavo-aziatike. Me heshtjen tuaj ju po mbroni dhe ruani të kaluarën komuniste kriminale si dhe trashëgiminë dhe pasojat e komunizmit të regjimit diktatorial enverist në jetën e përditshme aktuale, politike, shoqërore dhe kulturore të vendit, duke filluar jo vetëm nga politika, por edhe në drejtësi, akademi, shkolla dhe universitete. Ish-Presidenti i Shteteve të Bashkuara Ronald Reagan i kishte shpallur luftë perandorisë të së keqes të komunizmit (the evil empire). Vetëm në Shqipëri vazhdon të mbrohet trashëgimia e kësaj të keqeje!  

Një zhgënjim dhe një dështim moral e politik, i përmasave kombëtare I klasës politike të tranzicionit të ashtuquajtur “post-komunist”!

Prandaj, për autoritetet qeveritare dhe shtetërore të Republikës së Shqipërisë, (Kryeministri, Presidenti dhe Kuvendi), 22-23 gushti, 2024, Dita Evropiane e Përkujtimit të Viktimave të Regjimeve Totalitare, duhet të jetë dita që edhe Shqipëria më në fund dhe Kombi shqiptar, me vendim zyrtar, me propozim të qeverisë dhe me miratim të Kuvendit të Republikës, pozita dhe opozita, në këtë ditë t’i bashkohen Evropës demokratike – duke u përballur zyrtarisht me të kaluarën komuniste dhe me krimet e asaj ideologjie shkatërruese për Kombin shqiptar. Si pozita ashtu edhe opozita shqiptare, po të jenë të sinqertë me vetveten dhe me shqiptarët.  Nëqoftse e shikojnë veten në pasqyrë – duhet të vinë në përfundimin se as njëra as tjetra palë politike e Tiranës zyrtare kanë bërë shumë pak, për të qenë krenarë – në përputhje me vendet Evropiane — për dënimin zyrtar të krimeve të komunizmit në Shqipëri dhe në trojet shqiptare në përgjithësi.  

Prandaj, edhe njëherë, ndërsa po afron 22-23 gushti, 2024, Dita Evropiane e Përkujtimit të Viktimave të Regjimeve Totalitare, le ta marrë vesh e gjithë bota shqiptare dhe e mbarë bota jo shqiptare, e sidomos ajo evropiane dhe amerikane, se e VËRTETA HISTORIKE, liria e plotë dhe demokracia e vërtetë në Atdheun e të parëve tanë ka qenë, është dhe mbetet një mision i shenjtë për ne. Si rrjedhim, ia vlen të përsërisim për të gjithë ata të cilët mund të mos e dinë se Shqipëria e sotme, e ashtuquajtur demokratike, megjithëse anëtare e Aleancës Euro-Atlantike, NATO, e që aspiron të bëhet edhe anëtare e Bashkimit Evropian, është i vetmi vend ish-komunist i Evropës Lindore/Qendrore që: Nuk është distancuar, zyrtarisht, nga e kaluara e saj terroriste komuniste. Nuk është përballur, seriozisht, me të kaluarën e mjeruar komuniste. Tirana zyrtare, deri më sot, nuk ka dënuar, zyrtarisht, krimet e regjimit barbar-komunist terrorist të Enver Hoxhës në burgjet dhe kampet e përqendrimit anë e mbanë Shqipërisë, si ai i Porto Palermos. Dhe Kuvendi nuk ka  caktuar ende një ditë përkujtimore, kushtuar viktimave të komunizmit në Shqipëri, ashtu siç kanë bërë vendet ish-komuniste të Evropës, me përjashtim të Rusisë putiniste.

Prandaj 22-23 gushti, 2024, Dita Evropiane e Përkujtimit të Viktimave të Regjimeve Totalitare — duhet të jetë pra edhe dita që Shqipëria i bashkohet Evropës duke dënuar, ndër të tjera, zyrtarisht, krimet e komunizmit, duke u distancuar nga e kaluara komuniste dhe duke caktuar një ditë të kujtimit të viktimave të pafajshme të komunizmit – në përputhje me qendrimet demokratike, morale dhe politike të Evropës demokratike, pjesë e të cilës — predikojnë me fjalë —  se duan të bëhen me antarësim të plotë në Bashkimin Evropian. 

Frank Shkreli   

Hirësia e tij Haxhi Dede Baba Edmond Brahimaj takim me Kryetaren e Autoritetit të Dosjeve, Dr. Gentiana Sula.  Muajin e kaluar, Hirësia e tij Haxhi Dede Baba vizitoi arkivën e Autoritetit dhe plotësoi formularin për t’u informuar me dokumentet e Ish-Sigurimit të Shtetit për rreth 70 klerikë të këtij komuniteti të dënuar, burgosur dhe pushkatuar nga regjimi komunist.