
Prof. Dr. Fejzulla BERISHA/
Figura e Fan Stylian Nolit (1882–1965) është ndër më të ndritshmet e historisë shqiptare, sepse në personalitetin e tij u bashkuan tri shtylla që rrallë takohen te një njeri i vetëm: besimi fetar, përkushtimi kombëtar dhe vizioni kulturor-politik.
Në rrafshin shpirtëror, ai është themeluesi i Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare në SHBA; në rrafshin kombëtar, ai është apostulli i gjuhës dhe i lirisë; ndërsa në rrafshin ndërkombëtar, ai është dëshmia e gjallë se shqiptarët, edhe në mërgim, ruajnë identitetin e tyre dhe e ngritin atë në lartësi universale.
Noli nuk themeloi thjesht një kishë – ai themeloi një institucion shpirtëror e kombëtar që u dha shqiptarëve besimin se Zoti flet shqip dhe se liria e kombit është bekim hyjnor.
1. Gjendja e shqiptarëve në fillim të shekullit XX
Shqiptarët e Amerikës, të ardhur kryesisht nga Korça, Kolonja, Vlora, Dibra dhe nga trevat shqiptare të Maqedonisë e Kosovës, kishin nevojë për një kishë në gjuhën amtare.
-Problemi kryesor: Kishat greke i konsideronin shqiptarët “grekë ortodoksë” dhe nuk lejonin liturgji në shqip. Ky ishte një proces i heshtur asimilimi, që rrezikonte të shuante gjuhën e shenjtë në diasporë.
-Shembull konkret: Në Boston, në vitin 1906, shqiptarët kërkuan disa herë që mesha të mbahej shqip. Kisha greke jo vetëm që refuzoi, por disa prej klerikëve e shpallën idenë “blasfemi”.
Ky refuzim i bëri shqiptarët të kuptojnë se pa kishën e tyre nuk mund të kishin komb të lirë.
2. Themelimi i Kishës Shqiptare – një kthesë historike
Fan Noli, i arsimuar dhe i pajisur me dije të thella teologjike, themeloi më 1908 në Boston Kishën e Shën Gjergjit, ku mbajti meshën e parë në gjuhën shqipe.
Ky çast u përjetua si ditë e shenjtë për shqiptarët e Amerikës. Një i moshuar nga Kolonja, sipas kujtimeve, shpërtheu në lot duke thënë:
“Tani Zoti na flet shqip. Tani e di se feja është edhe e jona.”
Ky ishte akti i parë i vetëvendosjes shpirtërore shqiptare në diasporë.
3. Kisha si qendër kombëtare dhe politike
Pas themelimit, Kisha e Bostonit u bë vatër kombëtare:
-Aty diskutoheshin çështjet e pavarësisë së Shqipërisë, organizoheshin tubime dhe mblidheshin fonde për atdheun.
-Rast konkret: Në vitin 1912, në prag të shpalljes së Pavarësisë, Kisha e Bostonit mblodhi ndihma financiare për Ismail Qemalin dhe qeverinë e Vlorës.
Edhe gazeta “Dielli”, e themeluar më 1909 nga Noli dhe Faik Konica, lindi në këtë frymë kishtare-kombëtare, duke pasur si strehë të parë pikërisht Kishën.
Pra, liturgjia dhe politika kombëtare u shkrinë në një, duke u bërë dy anë të së njëjtës medalje.
4. Autoqefalia në Shqipëri – vazhdim i rrugës së Amerikës
Puna e Nolit në Amerikë u bë model për Shqipërinë.
Në vitin 1922, Kongresi i Beratit shpalli Autoqefalinë e Kishës Ortodokse të Shqipërisë, duke e shkëputur nga ndikimet e huaja dhe duke u dhënë shqiptarëve të drejtën e plotë të qeverisjes së Kishës së tyre.
Fan Noli ishte figurë kyçe në këtë proces, duke dëshmuar se një komb i lirë duhet të ketë edhe një kishë të lirë, që flet gjuhën e vet.
Ky akt kishte rëndësi të madhe juridiko-kanonike, sepse i garantonte Kishës Shqiptare vetëqeverisjen dhe mbrojtjen e identitetit shpirtëror e kombëtar.
5. Roli kulturor dhe shpirtëror i Nolit
Fan Noli nuk ishte vetëm themelues i Kishës, por edhe:
-Përkthyes i madh: përktheu liturgjinë, Ungjillin, Psalmet dhe shërbesat e shenjta në shqip.
-Shkrimtar dhe poet: poezia “Anës lumenjve” është testament i shpirtit të popullit në mërgim.
-Muzikolog: përshtati muzikën liturgjike në shqip, duke ruajtur shpirtin bizantin dhe duke i dhënë asaj tingullin shqiptar.
Rast domethënës: kur përktheu Shërbesën e Pashkës, Noli i shkroi Faik Konicës:
“Për herë të parë Krishti ringjallet në gjuhën tonë, dhe shqiptarët e Amerikës e kuptojnë se Zoti është i tyre.”
6. Bekimi i Zotit për kombin shqiptar
Që nga viti 1908 e deri sot, shqiptarët e kanë ndjerë Kishën Autoqefale të Nolit si një bekim hyjnor:
-Me të, shqiptarët fituan një fe që nuk i mohonte, por i përqafonte.
-Me të, shqiptarët fituan një identitet shpirtëror të mbrojtur nga asimilimi
-Me të, shqiptarët fituan një unitet të fuqishëm ndërmjet diasporës dhe atdheut.
Noli nuk ishte vetëm një prift apo politikan – ai ishte apostull kombëtar, një urë e shenjtë ndërmjet qiellit dhe tokës shqiptare.
Fan S. Noli mbetet një figurë e përjetshme e historisë sonë, sepse dëshmoi se një popull i vogël mund të bëjë gjëra të mëdha kur udhëhiqet nga besimi dhe dashuria për kombin.
Në emër të Zotit dhe të Kombit, ai i dha shqiptarëve një kishë të lirë, një liturgji shqipe dhe një identitet shpirtëror që nuk shuhet nga asnjë pushtet.
Me Fan Nolin, Zoti i bekoj shqiptarët me një kishë shqipe, një fe kombëtare dhe një udhëheqës shpirtëror, që do të mbetet përjetësisht dritë dhe udhërrëfyes për kombin tonë.





