Me rastin e shkurarjes së Gjergj Kastriotit Skenderbeut në Pulja të Italisë, në ndalesën që kishin për tre ditë në Raguzë, kryeipeshkvi i sapozgjedhur i Durrësit, imzot Pal Engjëlli, mban një fjalim të mrekullueshëm para Senatorëve e qeveritarëve Raguzanë dhe Gjergj Kastriotit Skënderbeut e shoqëruesve të tij të lartë, ushtarak e fetar, më 25 gusht të vitit 1461. – Pal Engjëlli ishte një “burrë me gjenialitet të madh dhe aftësi të veçanta, i pajisur me njohuri të shkëlqyera në shkrimet e shenjta dhe humane, si në greqisht ashtu edhe në latinisht, shumë i ditur në jetë dhe në seriozitetin e zakoneve, shumë i zjarrtë në fenë e krishterë, të cilin Skënderbeu, për shkak të modestisë së jetës së tij fetare dhe ndershmërisë së tij, e nderonte në maksimum, dhe të gjithë epirotët dhe shqiptarët e dëgjonin dhe e nderonin si një lloj orakulli;” [M. B.].- Fjalimi i cili edhe sot do të ishte model për deputet e politkanët tonë, botohet i tejshkronjëzuar në gjuhë latine dhe i përkthyer edhe në gjuhën shqipe. 

Prof. dr. Musa Ahmeti

Ceneter for Albanian Studies

Budapest

Gjergj Kastrioti Skenderbeu arriti në Raguzë (Dubrovniku i sotëm) më më 24 gusht të vitit 1461, në rrugë për t’i shkuar në ndihmë, mbretit të Napolit, Ferdinadit, i cili ishte në luftë të ashpër me kundërshtarët e tij dhe rrezikonte të humbiste mbretërinë. Në Raguzë, Gj. K. Skenderbeu u pirt me nderimet më të larta nga Rektori i Këshillit të Vogël Raguzan, senatorët dhe finsikët vendas si dhe ambasadori i mbreti Ferdinad, zoti Parapugnano. 

Rektori i Këshillit të Vogël raguzan (Rector Minori Consiglio), më 24 gusht kishe caktuar edhe shtëpinë ku do vendosej Gj. K Skënderbeu, ajo ishte në pronë të fisnikut Junni de Gradi, [Đoni Gardić], të ciliën ky e kishte blerë nga fisniku Luxe Milicich [Luka Miličić]. Që më parë Senati Raguzan kishte caktuar personalitetet më të nderuara të qytetit, që ta prinsin dhe nderonin Skenderebeun. Ata ishin: finsniku me originë shqiptare Pal Llukari (Palladinus de Lucharis) dhe bujari tjetër Nicola de Palmalota, njëherësh Rektor i Këshillit të Vogël.

Së bashku me ushtarakët e lartë, këshilltarët e tij dhe ushtarët, këmbësorë rreth 1500 dhe kalorës rreth 500) ai qëndroi në Raguzë deri me datën 26 gusht. Gjatë këtyre tre ditëve, sipas burimeve arkivore dhe kronikave raguzane, u organizuan takime të nivele të ndryshme qoftë me karakter: ushtarak, ekonomik, tregtar, fetar etj., dhe njëkohësisht u bënë përgaditjet e duhura për udhëtimin me anije, për në Pulje të Italisë.

Është interesat se, pothuajse, të gjithë biografëve, historianëve dhe studiuesve ju ka shpëtuar pa u botuar, një dokument që ruhet në Bibliotekën “Male Braće“ të Dubrovnikut, ku bëhet fjalë për një fjalim, që këshilltari i lartë i Gjergj Kastriotit Skenderbeut dhe njëherësh, perosni kryesor për mardhënje ndërkombëtare, Pal Engjëlli, kishte mbajtur një fjalim para Senatorëve dhe Qeveritarëve të Senatit Raguzan, më 25 gusht 1461, pasdite. Këtë fjalim e përmend Marin Barleti te “Historia e Skenderbeut,” por të tjerët nuk e kanë botuar deri me sot, duke filluar që nga Giacomo Lucari (Jakov Lukarević) [1513 – 1575], e deri te Gj. Berisha, historian i sotëm.

Dokumenti bruimologjik për të cilin e kemi fjalën është në gjuhën latine. Në fund mban datën 25 gusht 1461, dhe si autor Paulus Angelus, Archiepiscopus Duracensis. Duke qenë se ka një përmbajte shumë interesante, një elekuencë në të shprehur, një simbolikë të mrekullueshme, një gjuhë të rrjedhëshme dhe një logjikë të fortë, ku kryeipeshkvi shpreh falëmnderimet dhe konsideratat e tij dhe të Gjergj Kastriotit Skenderebeut, për mikpritjen dhe respektin që treguan raguzanët, duke treguar njohurit e tij të thella historiko-filozofike dhe një oratori pothuajse magjespe, që edhe sot, shumë politikan e deputet shqiptar do ja kishin lakmi.

E botojmë të tejshkronjëzuar në gjuhën latine dhe të përkthyer në gjuhën shqipe, duke mos u ndalur fare te rrethanat politike, ushtarake, zhvillimet nderkombëtare dhe te sukseset e Gjergj Kastriotit Skënderbeut që kishte në Itali. 

***************

TEJSHKRONJËZIMI NË GJUHËN LATINE, SIPAS ORIGJINALIT TË KOHËS 

(15 GUSHT 1461)

Credo equidem Patres conscripti cives optimi atque prestantissimi nullo humano ingenio, sed divino potius urbem hanc, et moenia fundata fuisse ut unicuique mortalium in summa essent admiratione. Quis enim unquam tam eleganti froetum se putavit ingenio? Quis ea doctrine copia? Quis tanta eloquentiae vel arte politus? Vel natura preeditus? Ut eius laudes non explicare sed concipere tamen aut valeat aut audeat. Ragusina enim urbs quae alio quoque digniori nomine Epidaurum dicta est quasi civitas supra omne aurum. Immo omni auro dignior excellentiorque vere recteque Epidaurum appellatum. Nam quae urbs nostrae aetate? Quae civitas huic comparari potest? Ea enim cunctis opibus ac divitiis plena refertaque haec optimis moribus et virtutibus ac disciplinis predita. In ea senatus amplissimus res publica florentissima, patres conscripti et senatores maiestate quadam Augusta et venerabili qui cum omnibus gentibus et populis amicitiam pacem atque concordiam perpetuo servare noverunt.

Quid enim per Deum immortalem urbibus pace melius iucundius vere? Praeterea hic artes omnes liberales philosophia theologia leges caetereque artes et disciplinae vigent.

  Sed quid potissimum de navi factiva de mercatura pacem enim naeterarum urbium et civitatum dixerim, cum quibus urbs vestra non contendere tantummodo sed illas etiam longe superare potest.

  Nam quae maria Ragusini mercatores non navigant? Quas terras ii non permeant? Quae loca tam abdita atque remotissima ad quae non accedant atque penetrent?

  Quid igitur urbe ragusina nobilius? Quid clarius atque praestantius?

  Quae nulli subdita neque obnoxia legibus suis vivit moderaturque.

  Hinc mare inde terram habent agro satis feraci et bene culto atque armoeno fruitur. Insulas scopulos in quibus omnis amoenitas atque cultura reperitur. Oppida munita cum salinis portu satis tuto accomodatoque utitur.

  Sed quid de pietate et misericordia vestra in naufragos profugos exules pauperes ac mercatores dicam? Quid plura de urbe Ragusina nisi. Id quod de Roma, iam olim dici consueverat, asyllum esse mortalium et patriam parique modo nunc de urbe ragusina dicendum.

  Eam esse portum tutissimum confugium et receptaculum omnium mercatorum divitum ac pauperum scholam et magistram omnium virtutum exemplar et lumen bonorum morum decus et ornamentum totius Dalmatiae Illyrici adriatici Aegeique maris.

 Ideo dicendum Ragusium sive Epidaurum ab epidaurensibus divino quidem nutu hoc in loco positum atque fundatum esse.

  Neque forte quis vanum esset vatessi hanc urbem vestram inter caeteras maximas urbes orbis terrae altius caput aliquin elaturam prediceret.

  Et cum his de imperio armis viribus potentia virtuteque certaturam.

Sed quid de liberalitate vestra Patres conscripti de magnificentia et humanitate dicam?

Quis enim unquam mortalium cives egregii et prestantissimi tot et tanta preclara opera totque beneficia vestra in nos dignis satis extollere laudibus possit?

De quibus mihi tacendum satius puto quam pauca dicere vel ea frigide laudare, quia quinto plura de his proferrem eo maiora mihi proferenda essent.

Crederem equidem mihi potius diem quam materiam de futurum. Verum ne omnino ingratus videar pro vestra in nos munificentia ac liberalitate ut cumque et quascumque valeam possiimue pro inopia ac ingenii mei imbecillitate gratias agam. Referre enim minime possim. Itaque in primis tuae serenati Princeps illustrissime tuoque sublimi consilio benignissimoque. Senatui atque reipublicae infinitas ac immortales ago gratias. Deinde vobis cives egregii atque prestantissimi huius almae atque magnificae urbis postremo vobis omnibus cuiuscumque generis gradus et conditionis quibus polliceor (Deum testor, fidemque meam obstringo). Quod ob vestra in nos beneficia collata vosque nomenque vestrum urbisque semper et quoad vixerimus et nomen Epiroticum durabit animis mentibus et cordibus nostris ossibusque medulitus fixa inhaerebunt et in archivo vivoque lapide sculpta atque incisa semper apud nos permanebunt.

Quae nullus unquam casus tollet aut aliquam aetas delebit nosque filiis ac nepotibus nostris iique filiis ac nepotibus suis ea referent atque predicabutn. Quam ob rem in presentiarum deum summum optimumque qui omnium benefactorum ac bonorum operum retributor oprimus est exoramus obsecramusque ut ipse vobis pro tot ac tantis vestris in nos beneficiis condigna merita et aeterna premia retribuat atque condonet. Vos regnum imperium vestrum urbem Senatum rem publicam liberos opes familiam nomen vestrum perpetuo conservet corroboret consolidet atque confirmet.

PËRKTHIMI NË GJUHËN SHQIPE

Në të vërtetë, unë besoj se Etërit mblodhën qytetarët më të mirë dhe më të dalluar, pa talent njerëzor, por më tepër hyjnor, që ky qytet dhe muret e tij u themeluan, në mënyrë që ata të ishin në mrekullinë më të madhe që mund të mendojë çdo vdekatar ndonjëherë. Kush e ka menduar ndonjëherë veten fryt të një gjeniu kaq elegant?  Kush e siguron atë doktrinë?  Kush është kaq i përpunuar në elokuencë apo art? Apo i llastuar nga natyra? Me qëllim që lavdet të mos mund t’i shpjegojë, por megjithatë të jetë në gjendje ose të guxojë të jetë pjellor. Sepse qyteti i Raguzës, i cili quhej edhe me një emër tjetër më të denjë, Epidaurus, është si një qytet mbi flori. Në të vërtetë, më i denjë dhe më i shkëlqyer se çdo ar, prandaj dhe quhet me të drejtë Epidaurus. Për cilin qytet në epokën tonë,  apo cila qytezë mund të krahasohet me të? Sepse ajo ishte plot me të gjitha pasuritë dhe begatitë, të shoqëruara me sjellje, virtyte dhe disiplinat më të mira. Në të është senati, republika më e madhe dhe më e begatë, baballarët e emëruar dhe senatorët me madhështinë e Augustit dhe të nderuarit, të cilët dinin të ruanin përgjithmonë miqësinë, paqen dhe harmoninë me të gjitha kombet dhe popujt.

  Sepse çfarë është vërtet më e pëlqyeshme për qytetet sesa paqja e Perëndisë së pavdekshëm? Për më tepër, këtu lulëzojnë të gjitha artet liberale, filozofia, teologjia, ligjet dhe artet dhe disiplinat e tjera.

Por çfarë duhet të them më shumë për anijen, e cila është efektive në tregti, për paqen e qyteteve dhe të qendrave të lashta qytetare, me të cilët qyteti juaj jo vetëm që mund të konkurojë, por edhe t’i tejkalojë.

Në çfarë detesh nuk lundrojnë tregtarët e Raguzës? Nëpër cilat vende nuk kalojnë? Në cilat vende të fshehura e të largëta nuk shkojnë dhe depërtojnë?

Çfarë është, pra, më fisnik se qyteti i Raguzës? Çfarë është më e shkëlqyer dhe më i rëndësishëm?

Ai nuk i nënshtrohet askujt dhe jeton dhe qeveriset sipas ligjeve të veta.

Nga këtu deri në det kanë një tokë mjaft pjellore dhe që gëzon kultivim të mirë dhe mirëmbajtje, ishuj shkëmborë ku gjenden gjithë sharmi dhe kultura, kështjella të fortifikuara me porte kripe mjaft të sigurta dhe të pajisura mirë.

Por çfarë të them për mëshirën dhe dhembshurinë tuaj për refugjatët e anijeve të mbytura, refugjatët e varfër dhe tregtarët? Po çfarë të them më për qytetin e Raguzës? Dikur, një herë e një kohë ishte zakon të thuhej për Romën, e tashmë për qytetin e Raguzës thuhet se është djep njerëzie dhe vend.

Ajo është porti më i sigurt i strehimit dhe strehimit për të gjithë tregtarët e pasur, dhe shkolla e të varfërve, modeli dhe mësuesi i të gjitha virtyteve, dhe drita e mirësjelljes, stoli dhe dekor i gjithë Dalmacisë, Ilirisë, Adriatikut, dhe detit Egje.

Prandaj duhet thënë se Raguza, ose Epidaurus, me të vërtetë u vendos dhe u themelua në këtë vend nga banorët e Epidaurit, me një dremitje hyjnore.

  Askush nuk do të fliste kot nëse do të parashikonte se ky qytet i juaj do ta ngrinte kokën më lart se pjesa tjetër e qyteteve të mëdha të botës.

  Dhe për këtë unë do të luftoj me fuqinë e armëve, forcën e fuqisë dhe trimërisë.

  Por çfarë të them për madhështinë dhe humanizmin e bujarisë së etërve tuaj?

  Sepse kush do të jetë ndonjëherë në gjendje të lavdërojë mjaft nga qytetarët tuaj të vdekshëm të merituar dhe më të shquar, kaq shumë vepra të shkëlqyera dhe kaq shumë përfitime?

Mendoj se është më mirë për mua të hesht për ta sesa të them disa gjëra ose t’i lavdëroj ftohtë, sepse herën e pestë që do të nxirrja më shumë nga këto gjëra, gjërat më të rëndësishme do të ishin për mua që të nxirrja.

Në të vërtetë, më mirë do t’i besoja ditës sesa çështjes së së ardhmes. Është e vërtetë që nuk duhet të dukem krejtësisht mosmirënjohës për bujarinë dhe bollëkun tuaj ndaj nesh, ndaj ju falënderoj me aq sa mundem, pavarësisht varfërisë dhe dobësisë së intelektit tim, sepse nuk mund të lidhem fare.

  Dhe kështu, në radhë të parë, falënderoj pafundësisht të pavdekshmin princin tuaj të qetë, më të shquarin, dhe për këshillën tuaj fisnike dhe më të sjellshme, senatin dhe republikën.

  Pastaj për ju, qytetarët e dalluar dhe të shquar të këtij qyteti shpirtëror dhe madhështor, dhe së fundi për të gjithë ju, të çfarëdo shkalle dhe gjendjeje, të cilëve u premtoj (Zoti është dëshmitar dhe e lidh besimin tim),  se për shkak të favoret tuaja të bëra ndaj nesh, ju dhe emri juaj dhe qyteti juaj do të jenë gjithmonë dhe sa të jetojmë, dhe emri epirot do të qëndrojë në zemrat tona, ata do të qëndrojnë fort në mendjet, zemrat dhe kockat tona dhe do të mbeten gjithmonë me ne në një arkiv, të gdhendur dhe të prerë në gur të gjallë.

Këto gjëra nuk do t’i heq në asnjë rast dhe asnjë epokë nuk do t’i shkatërrojë, dhe ne do t’ua tregojmë e mësojmë fëmijëve dhe nipërve tanë, fëmijëve dhe nipërve të tyre. Për këtë arsye, ne ju lutemi dhe i lutemi pranisë së Zotit, më të lartit dhe më të mirit të të gjithëve, i cili është shpërblyesi i të gjithë bamirësve dhe veprave të mira, që t’jua shpërblejë dhe t’ju falë meritat e denja dhe shpërblimet e përjetshme për favoret tuaja të shumta ndaj nesh. Ju, mbretëria juaj, perandoria juaj, qyteti juaj, senati juaj, shteti juaj, pasuria juaj, familja juaj, ruani emrin tuaj përgjithmonë, forconi atë, konsolidojeni dhe forcojeni atë.

Në Raguzë, 25 gusht 1461.