Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Estetika nën pulsin e psikës kombëtare

by

“Shqiptari ka shpirt artisti” – Edith Durham/

          Shkruan: Anton Çefa/

          Një paraqitje sa më e plotë e shpirtit të një populli, një pasqyrim sa më i saktë i përsonalitetit të tij, kërkon të trajtohen edhe probleme të tilla si sa dhe si e kupton dhe e vlerëson ai të bukuren dhe kategoritë e tjera të estetikës në natyrë, në jetë dhe në art; çka e dallon atë ose çka të veçantë ka ai në këtë hise të psikës së tij në krahasim me popuj e kombe të tjera, cili është individualiteti i tij në lëmijet estetike.

          Teorikisht, estetika është teoria e kuptimit të botës dhe e përjetimit të saj nëpërmjet ndjenjave e shqisave, çka është një njohje intuitive, përmes së cilës njeriu kupton dhe vlerëson kategoritë e estetikës: të bukurën, të shëmtuarën, tragjikën, komikën, heroikën, të ultën.

          Nevojat, shtysat, synimet e shpirtit të njeriut, përcaktuar nga Platoni janë: e vërteta, e mira, e bukura. Ideali dhe synimi ndaj së vërtetës është i pashmangshëm, i padiskutueshëm. Ka mendimtarë që të mirën e vlerësojnë si imperativ të parë të jetës shpirtërore të njeriut, si mjetin e parë për zgjidhjen e problemeve që shqetësojnë njerëzimin. Duke folur për rëndësinë e etikës në proceset e zhvillimit shoqëror, filozofi francez Paul Ricour, ka thënë:  “ . . . në erën globale ajo kthehet në mjetin e vetëm të orientimit” 1). Edhe në mendimin shqiptar është shtruar ky problem: “Sfida jonë në fillim të shekullit XXI asht krijimi i bashkësisë etike shqiptare, e cila ka si qellim të vetin të mirën e përbashkët dhe jo interesat e përveçme.” , ka shkruar Ardian Ndreca. 2).  

Historia e filozofisë dhe e estetikës ka pasur edhe gjykime, sipas të cilave, bukurisë i është dhënë prioriteti i jetës shpirtërore. Shkrimtari i shquar francez, Anatole France ka thënë: “Unë besoj se ne kurrë nuk do të dimë me saktësi pse një gjë është e bukur. Askush nuk ka qenë i aftë të ma tregojë me përpikëri një gjë të tillë . . .  Sa për mua, unë ndjek ndjenjën time për të bukurën. A mund të gjej njeriu një udhërrëfyes më të mirë? . . . Nëse do të më duhet të zgjedh mes së bukurës dhe së vërtetës, unë nuk do të lëkundem, do të zgjedh të bukurën. Nuk është asgjë e vërtetë në këtë botë, veç së bukurës.” Niçe i ka çmuar në shkallën më të lartën vlerat e estetikës: “Vetëm si dukuri estetike ekzistenca dhe bota janë përjetësisht të përligjura”.

Po është e domosdoshme të theksojmë këtu se e bukura është një kategori estetike a edhe një koncept i papërkufizueshëm. E themi kështu, sepse pothuajse të gjithë estetët që kanë lavruar në këtë fushë, e kanë përkufizuar atë në mënyrë të ndryshme nga njëri-tjetri. Për estetin italian Benedeto Croce, bukuria është thjesht “shprehje”. Ai shkruan: “ . . . për të ngushtuar domethënien e fjalës “i bukur” kryesisht në vlerën  estetike, na duket e lejueshme dhe me vend që bukurinë ta përkufizojmë si shprehje të realizuar si duhet ose më mirë vetëm shprehje, sepse shprehja kur s’është e realizuar si  duhet, nuk është më shprehje.” 3). 

Në përputhje me idenë platoniane të treshes shpirtërore, në kulturën tonë kemi një përkufizim klasik të bukurisë, dhënë nga Anton Harapi: “Nieri provon në vete të vërtetën e të mirën, dhe ndien nevojën ta shprehë: qartësia e së vërtetës dhe e së mirës objektive, e ndieme në shpirt dhe e shprehun me forma e vepra ma të plotat: kjo asht bukuria.” 4).

  *   *   *

          Pavarësisht nga sa thamë, në trajtesën tonë, bëhet përpjekje të zbulohet e të argumentohet psika estetike e shqiptarit. Për çdo aspekt të jetës, të natyrës, të shoqërisë, të artit, populli ynë, si çdo popull tjetër, ka pasur dhe ka mendimet e gjykimet e veta estetike, ka përjetuar dhe përjeton ndjenja dhe shije estetike, të ngjashme a të ndryshme nga popujt e tjerë. Atë e ka karakterizuar një ideal vetjak estetik, dhe në kuadrin e kulturës lëndore e shpirtërore, të krijimtarisë folklorike dhe asaj të kultivuar, ka treguar aftësi të lakmueshme në krijimin e së bukurës, duke shprehur botën e vet shpirtërore, dhe, njëkohësisht,duke dhënë ndihmesën e vet origjinale në kulturën evropiane dhe botërore.

          Veçanërisht në proverbat, urtësia popullore ka sendërtuar dukuritë më të ndryshme estetike, idealet, konceptet, gjykimet, vlerësimet, ndjenjat, shijet. Në qenësinë e tyre, fjalët e urta të këtij lëmi janë një ndërthurje gnoseologjike, estetike, gjithnjë edukative, dhe po aq edhe didaktike.

          Në proverbin “E bukur – e përputhur” është shprehur marrëdhënia e natyrshme mes bukurisë dhe harmonisë; ndryshe: për të qenë e bukur diçka, duhet të karakterizohet nga një lidhje e natyrshme dhe e përshtatshme ndërmjet pjesëve që e përbejnë atë. Të njëjtën ide populli e ka dhënë edhe më fjalën e urtë: “Pritet petku sipas shtatit”.

          Edhe në trajtime teorike theksohet harmonia si domosdoshmëri për të bukuren. Fishta ka shkruar: “Bukuria – nji dritë qi buron prej harmonijet”. 2).

          Në një plan ideal, bukuria tek njeriu kërkon harmoninë mes anës fizike dhe asaj shpirtërore. Gjithsesi, koncepti i së bukurës është kompleks, gjë që populli ynë e ka shprehur përmes fjalës së urtë: “Çdo lule ka erën e saj”, pra, në çdo objekt ajo shfaqet në mënyra të ndryshme. Ose “Si dimni si vera e kanë hijeshinë e vet”. Por është në natyrën e kësaj krijese folklorike që në përkufizimet e koncepteve që përbëjnë objektin e proverbit tregohet vetëm një tipar, dhe jo të gjitha tiparet e tij. Tërësia e tipareve, trajtimi i plotë i një objekti, parashtrohet në tërësinë e proverbave që lidhen me ciklin tematik të tij., d. m. th., të objektit. Idenë që e bukura nuk ka kufi, që ajo jetësohet në shkallët më të larta të sublimes, populli e ka dhënë tek fjala e urtë: “Ka lule mbi lule”. Vlerësimin e bukurisë e gjejmë në një mori proverbash, p. sh. “Hatëri i borzilokut, pi poçja ujë”, “Për hatër të vasilikoit, potis baltën njeriu”.

          Në një mori proverbash, vihen në plan krahasues bukuria me tipare të tjera të psikës. Kështu, populli çmon më tepër aftësitë intelektuale se bukurinë: “Mendja e zbukuron njeriun”, “E bukur si peri, po mendjen firifi”, “Shtat e hije, mend asnji fije”, thuhet zakonisht për një vajzë të bukur që nuk është e mënçur, por, në nëntekst vlerësohet inteligjenca më shumë se bukuria. 5). 

  *   *   *

          Idealet estetike, konceptimin e së bukurës, ndjenjat dhe shijet estetike, populli ynë i ka shprehur, sendërtuar në jetën e përditshme, në natyrë dhe në art.

          Konica, në “Shqipëria, kopshti shkëmbor i Evropës Juglindore” na ka dhënë përshkrime të qyteteve tona, ku spikasin qartë sidomos shijet dhe aftësitë artistike të popullit tonë, por në nëntekst, lexohen idealet dhe konceptimi estetik. Ndër të tjera, ai tregon vlerësimin që i kanë bërë qytetit të Gjirokastrës një udhëtar anglez dhe gruaja e tij piktore, Jan Gordon dhe Cora Gordon, që e kanë vizituar vendin tonë në vitet ’20 të shekullit të kaluar: “Gjrokastra me një madhështi të habitshme dhe me një veçanti krejt të shquar. Nuk besoj se mund të ketë tjetër qytet në botë krejt të ngjashëm me Gjirokastrën . . . . Tiparet më të magjishme të qytetit janë në lagjet e banimit . . . Katet e sipërme të shumë prej këtyre banesave janë të pikturuara me luanë stemash, me peisazhe dekorative, lule ose zbukurime; shtyllat e shumta e të holla të çardakëve janë të gdhendura, tavanet e hajateve janë të praruara e të pikturuara, e po ashtu janë edhe harqet e parmakët . . . ” 6).

          Po me këtë tonalitet kënaqësie, flet Konica për fshatrat tonë: “Fshatrat, ku shtëpitë janë afër njëra-tjetrës kanë nganjëherë një dukje vërtet tërheqëse.” 7) Hobhouse, i ka vlerësuar këto fshatra si “modele të përsosura për t’u imituar nga vendet e tjera.” 8).

          Duke folur për shtëpitë, Konica shkruan: “Ka gjithnjë diçka që të prekë, shpesh artistikisht në mënyrë të pavetëdijshme, në këto vende” 9). Durham shkruan për një shtëpi në Shkodër: “Kishte një kontrast të madh me shtëpitë malazeze. Këtu çdo gjë shëndriste dhe rrinte për mrekulli në vend të vet, sepse shqiptari ka shpirt artisti, gjë që malaziasit i mungon plotësisht.” 10).

          Autori anglez Paul Edmonds ka shkruar për një banesë shqiptare: “Ndonëse ishte e varfër, e kënaqte anën artistike të natyrës sonë jo thjesht nga pamja piktorike, por nga diçka tjetër. Duke menduar hollë, arrita në përfundimin se më kënaqte fakti që çdo gjë ishte bërë me duart e veta . . . Gjithçka është një punë dore e ndershme, një art i ndershëm, në të vërtetë një art shumë më i mirë se sa i mjaft gjërave, që mbajnë po këtë emër në të ashtuquajturat qarqe artistike të Evropës së qytetëruar.” 11).

  *   *   *

          Shpirtin estetik në krijimin e së bukurës e sheh kudo, në çdo gjë. Të realizuar në mënyrë të mrekullueshme, e hasim tek kostumet krahinore e kombëtare. Një mori e pafund e larmi e mahnitshme, me një bukuri origjinale të papërsëritshme! “Në festivalet kombëtare janë paraqitur rreth 500 tipa e variante veshjesh për gjinitë e moshat e ndryshme”. 12); por krahas larmisë së tyre krahinore, ato karakterizohen edhe nga tipare të përbashkëta mbarëkombëtare, gjë që e kanë vërejtur studiues vendës dhe të huaj. “Të tëra këto kostume kanë ose kanë pasur gjer tani, ca shënja të përbashkëta, për shembull, zi e bardh janë ngjyrat e para . . .”, ka shkruar Konica. 13). Ndërsa Çabej ka vënë pikën mbi i tek e bardha: “E bardha është ngjyra kombëtare e veshjes shqiptare.” 14).

          Këtë fakt, dhe, në përgjithësi, të gjitha tiparet e një veshjeje kombëtare, i ka pasur parasysh dhe i ka jetësuar në një mënyrë tejet origjinale dhe me një bukuri sublime stilistja Suzana Susuri, një bijë artiste e një populli artist, në veshjen e bukuroshes kosovare Sidrita Sadikaj, veshje e cila në “Miss Bikini Universe 2013”, u përzgjodh si një nga tri veshjet më të mira në botë. 15). Na lejohet, besoj, një përshkrim mbase i shkurtër i këtij kostumi, që është një vepër arti që pasqyron me një besnikëri të çuditshme mënyrën si e ka konceptuar dhe realizuar populli ynë të bukurën në veshjet e tij. Një mbizotërim i ngjyrës së bardhë, një alternim me shiritat e zez të tirqve; bluza, edhe ajo e bardhë, po pothuaj e tejdukshme, si degermi; jeleku mbi të, krejt i hapur, me ngjyrat e theksuara kuq e zi, një “jehonë” forme e ngjyre që të kujton krahët e shqiponjës, me pulla të bardha, të vendosura pranë një sheriti të bardhë dhe të lakueshëm. Dhe për t’i vënë vulën e fundit të veshjes kombëtare, qeleshja e bardhë, për të cilën Çabej, ka shkruar: “Veçanërisht kësula e bardhë është ajo që, me gjithë ndryshimet e formës të rrjedhura nga fisi . . . e dallon shqiptarin nëpër gjithë Ballkanin” 16), dhe brezi i kuq me vija të bardha e të zeza. E gjitha, një mrekulli artistike në gjurmët e traditës së gjeniut popullor.

            Pothuajse të gjithë vizitorët e huaj i kanë vërejtur dhe i kanë cilësuar me epitetet më të larta veshjet e popullit tonë. Fustanella, që ka qenë veshje kombëtare burrash në të gjitha trojet shqiptare deri në fillim të shek. XX, dhe dokumentohet  që në lashtësi  me disa gjetje arkeologjike të shek. IV-III p. e. r., është cilësuar prej Bajronit si veshja më madhështore në botë.  I veshur me këtë robe kombëtare, portreti i Bajronit është i afishuar në National Portrait Gallery të Londrës. 17).

          Dr. Holland, duke folur për veshjen e fshatarëve dhe ushtarëve të Prevezës dhe për ushtarët e Ali Pashë Tepelenës, ka shkruar: “Përgjithësisht burrëror dhe me tipare që tregojnë se ai nuk i është nënshtruar procesit poshtërues të skllavërisë, me atë madhështinë e veçantë në të ecur dhe në qëndrimin e tij, mënyra e të veshurit ia shton këto veçori dhe e bën figurën e tij më të spikatur dhe më piktoreske se çdo figurë tjetër nga sa kam njohur deri më sot.” 18). Veshjen kombëtare me fustanellë, Leake e ka cilësuar si “një prej kostumeve kombëtare më të bukura të Evropës.” 19). Dhe në një rast tjetër, duke dhënë një mendim përgjithësues për veshjet tona, i ka quajtur ato; “veshjet e mrekullueshme të shqiptarëve.” 20).  Urquhart, i mahnitur nga kostumi me fustanellë, e ka çanësuar atë si “kostumi më i mrekullueshëm, i bërë për sunduesit e botës” 21). Uiliams: “Kostumet shqiptare jashtëzakonisht të bukura e të hijshme.” 22).

          Me po atë çmim është folur edhe për kostumet e grave. “Kostum më të shkëlqyer nuk mund të gjesh” 23), ka thënë Edmund Lear për kostumin e grave shkodrane, dhe e ka përshkruar atë me hollësi. Ndërsa Urquhart: “Veshja për gra e stilit çam ose e Shqipërisë së Jugut, e rregulluar prej artistëve të Janinës, për nga kompozicioni është gjëja më e përkryer në formën e kostumit, që unë kam parë ndonjëherë.” 24).

          Vizitorë anglezë kanë vlerësuar edhe anën funksionale të veshjeve shqiptare. Po përmendim vetëm Best-in, i cili në një mendim përgjithësues për veshjen shqiptare në këtë prizëm, ka shkruar: “ajo është pak ta quash e jashtëzakonshme” dhe më poshtë “në të vërtetë, veshja shqiptare i përshtatet shumë vendit ku ata jetojnë” 25).

          Nuk duhet lënë në harresë që fshatarët e qytetarët shqiptarë i prodhonin vetë lëndët e para të nevojshme për veshjet e tyre dhe i qepnin e i zbukuronin vetë ato me mundin, djersën dhe me aftësitë e tyre krijuese, pra, ata dhe vetëm ata ishin artistët.

          Bukuria e kostumeve tona kombëtare ka ndikuar në veshjet e popujve të tjerë ballkanikë. Dihet që grekët veshjen me fustanellë e kopjuan dhe e bënë veshje kombëtare të tyren.

*   *   *

          Folklori është një burim i pashtershëm dëshmie e argumentimi i idealeve estetike, i aftësive artistike, i shijeve dhe i ndjenjave estetike, sendërtuar në krijimtarinë gojore, muzikore dhe koreografike, në të gjitha gjinitë dhe llojet e tij. Populli ynë ka krijuar një rezervuar të mahnitshëm e të madhërishëm, ku ka depozituar këngët, përrallat, proverbat, gjëzat, etj. të gjitha fryt i aftësive të tij krijuese.

          Dora d’Istria, në veprën e saj “Kombësia shqiptare sipas këngëve popullore”, duke folur për vlerat e larta të folklorit tonë, ka shkruar: “Forcën e shpirtit kombëtar të shqiptarëve nuk kanë mundur ta zhdukin as pushtimi i gjatë e as mërgimi, se vlerat e folklorit shqiptar nga qëndrueshmëria e thelbit jëtësor e estetik, nga origjinaliteti e shija e hollë rrijnë denjësisht edhe përballë vlerave më të shquara të poezisë popullore të gjermanëve, spanjolëve, etj.” 26).

          Çabej ka vënë në dukje fantazinë trajtuese të popullit, fuqinë plastike në të krijuar të fjalëve, çka duket më fort në përshëndetjet, bekimet, në formula mallkimi e ngushëllimi, në të thëna të pirjes, në të yshtura e në shumë të tjera. Ka folur për vlerën estetike të shumë enigmave, e cila qëndron në bukurinë e në plastikën e krahasimeve dhe na dëshmon fuqinë e fantazisë dhe dhuntinë poetike të popullit. 27).

          Në sofrën e pasur të krijimtarisë gojore, një nga vendet e nderit i takon këngës popullore, që sendërgjohet si epikë legjendare dhe historike, si lirikë, në ylberin e ngjyrave të së cilës feksin ninullat, këngët e dashurisë e të dasmës, këngët e mërgimit e vajet, këngët me motive sociale, etj.

          Kënga popullore, kjo dëshmi e fuqishme e psikolologjisë së popullit, kumt shpirtëror dhe komunikim artistik, e ka shoqëruar shqiptarin në të gjitha etapat e jetës deri në vdekje dhe edhe në vdekje. Ajo u ngrit në kult pikërisht sepse nëpërmjet saj populli shpreh botën e vet shpirtërore, idealet dhe ndjenjat, virtytet, zakonet, psikologjinë e tij. Veçori e rëndësishme e këngës sonë qëndron në faktin se ajo “zëvendësoi shekuj me radhë komunikimin dhe krijimtarinë e shkruar artistike, pra traditën e shkrimit, e cila te shqiptarët (të nënshtruar me shekuj nga pushtues të ndryshëm) është shumë e vonshme në krahasim me krijimtarinë e tyre letrare gojore.” 28). Popullin tonë e karakterizon një lidhje shumë e ngushtë shpirtërore me këngën. E. Lear, nuk e kuptonte këngën labe, por megjithatë, kur i pau shqiptarët ta këndojnë, tha: “Kurrë s’kam parë rast vendosmërie më të madhe të një vlerësimi entuziast të këngës” 29).

          Ninullat, ato improvizime të shkurtra, që shprehin tërë dashurinë e kujdesin e nënave për foshnjet e tyre, duke dëshmuar shije dhe ndjenja estetike, shpesh ndryjnë në vetvete vlera të larta artistike. Të shoqëruara me një vijë melodioze të thjeshtë, me ritme të brendshme, rima të zgjedhura, dhe mjete të tjera të teknikës artistike, vlerat e bukurisë së tyre kapin kulme artistike dhe bëhen dëshmi e aftësive artitike.

           “Flej, mori cucë, e mshili sytë,

            Kur t’m’i çilsh, i çilsh si hyjt!”

          Letërsia jonë gojore ka dhënë perla artistike që, duke shpalosur veçoritë më të spikatura të shpirtit shqiptar, ka zënë vend të merituar në krijimtarinë gojore evropiane dhe botërore. Një monument i madhërishëm dhe sublim është Eposi ynë i kreshnikëve. “Epika jonë heroike ka lindur si një këngë e vetëdijshme, si një mesazh dhe alarm i pavdekshëm i historisë heroike të popullit, mesazh që sjell psikologjinë e botëpërjetimin e tij original.” 30), ka shkruar Alfred Uçi.

          Në veprën “Epika popullore shqiptare” (1958), Lambertz shkruan: “Edhe sot burrat e Malsis së Shqipërisë rrijnë bashkë dhe këndojnë këngë, sikur në kohët më të lashta, me instrumentin e tyre nacional, lahutën. Pranë këtyre këngëve dhe të ushqyera prej tyre, ende jeton në epet e shkurtëra thesari i lashtë gojdhanor dhe nga forca e pashuar nacionale krijohen përherë dhe sërish epe të këtilla të shkurtra. Këto krijime artistike lindin nga natyrshmëria dhe ashpërsia popullore e forcës së qëndresës dhe nga veçantia e forcës së fantazisë popullore shqiptare të një madhështie që përndryshe askund më nuk mund të gjendet.” 31). 

          Brenda asaj perle madhore ka xhevahire që të verbojnë me shkëlqimin e tyre. Po përmend vetëm përshkrimin e bukurisë së vashës, të cilën Fishta e ka komentuar mjeshtërisht: “Posë të damit të Hektorit prej Andromaket, përshkrue prej Homerit n’ Iliadë, nuk më bjen ndër mend se kam lexue kund ndonji përshkrim ma të frymzuem me fisniki e me burrni, e ku titanizmi e njomsija e shembelltyrave të përkojn ma t’ambel me naltsin e idevet, se ket përshkrimin e rapsodit malsuer mbi bukurinë e Tanushës, së bijes së krajlit. Prandej mund të jetë ndoshta se Laura e Petrarkës asht nji Venus, mbru me shkumë t’detit, por sigurisht se Tanusha e rapsodit të Dukagjinit asht e bardha, ajo Athenaja, shperthye e armatisme prej rrashtet të Zeusit rrufeflakrues.” 32). 

          “Në cikël bie në sy idealizimi i së bukurës. – ka shruar Natasha Pano – Bukuria kuptohet si një përsosmëri fizike, morale e shpirtërore, si më e mira në llojin e vet. Në këto këngë, rapsodi priret më fort nga bukuria sublime. Për këtë dëshmon edhe fakti se  në epos përdorën gjerësisht nocionet estetike në trajtën sipërore ‘gja ma t’ mirë s’shef njeri nen kët diell”, thuhet për Tanushën e Krajlit. ‘Kurrkund shoqen nen kët diell s’e ka’, thuhet për Rushën e Krajlit . . .” 33).

          Po këngët e dashurisë dhe të dasmës! “A je brymë, moj, a je borë? ”, pyet poeti i dashuruar dhe i hutuar nga bukuria e brishtë, bardhësia vezulluese, delikatesa fine, thuajse ka frikë se po e preku i tretet ndër duar. Dhe, më poshtë:

“E bukura synë si yll,

Kur ma çilë e kur ma mbyllë

Porsi hana qi ndrit n’ pyllë.”

          Me epitete të zgjedhura që burojnë nga intimiteti i një zemre të dashuruar, i   drejtohet ai vashës: “Moj e hollë e moj e gjatë, / Moj shtatrrituna me mjaltë”, ose “Nën nji mal e ndër dy ara, / Mbjedh e korr nji vashë e bardha.”

          Jo veç përshkrime bukurie, po edhe një thellësi psikologjike, bile me nuanca filozofike, ka plazmuar në vargje poeti i dashuruar. Në një rast, kur vasha përfytyrohet si një pëllumbeshë, poeti e thërret dhe në të njëjtën kohë, nëpërmjet një pytjeje me nuanca të tejdukshme filozofike, shtron dilemën: a vjen thjesht si mish apo si shpirt; sepse dashuria mbi çdo gjë kërkon çiltërinë shpirtërore:

“Unë e thirra vidi-vidi

A vjen mishi, a vjen shpirti?”

          Po, si duket, kur i janë dukur të pafuqishme përshkrimet, ai u ka ikur atyre, dhe me një art të përsosur e ka dhënë bukurinë e femrës, bile në shkallën më të lartë të sajën, një bukuri sublime që ngjall të vdekurit dhe vdes të gjallët.

“Hanko mos shko ndër varre

Se të vdekurit i ngjalle

Të gjallët i vdiqe fare.”

          Ky anonim shqiptar i pashkollë me madhështinë artistike që e cilëson ia ka dalë të përdorë të njëjtën mënyrë shprehjeje që ka përdorur Homeri, i cili i është shamngur përshkrimit të bukurisë së Helenës, duke treguar hutimin e mahnitjen e pleqve trojanë para bukurisë së saj. “Është po ajo gjetje e Homerit, ka shkruar Kadare, vetëm se ajo shkon më larg. Nuk janë pleqtë e lodhur nga jeta që mahniten prej gruas, por akoma më tej, janë ata që kanë pushuar së jetuari fare” 34).

          Dhe të mendosh se çmenduria serbe e mishëruar në emrin e njëfarë Vladan Gjeorgjeviçi, në paloveprën e tij “Shqiptarët dhe Fuqitë e Mëdha”, botuar në Paris në vitin 1913, për të provuar se kombi ynë nuk meriton të jetë i lirë e i pavarur, na pati akuzuar se jemi popull i egër, i paqytetëruar, bile me bisht, dhe se nuk paskemi askurrfarë shpirti artistik të vlerësojmë bukurinë e brishtësinë, humanitetin e femrës, dhe se nuk ditkemi t’i thurim vargje asaj.

Duke dëshmuar shpirtin artistik të poetit popullor në këtë lëmë tamatik, dhe për t’iu përgjigjur Gjeorgjeviçit, Fishta ka shkruar: “rrëmueka nëpër plehnat e folklores sonë kombtare e bashkueka vjersha e kangë, ku kishin kenë ma të palame e të përdhosuna, tue shtue se jo veç shqyptarët s’po kishin as s’po kndojshin kangë tjera dashtnije ma të njerzishme; por se as të zott s’po ishin me këndue gruen, per pa u zhytë ndër palavi e fjalë të shnjerzueme” 35). Këto fjalë, gjenialiteti poetik i Fishtës i vë në parathënien e veprës së tij melodramatike “Jerina ase Mbretnesha e luleve”, ku me brumë e me tharm folklorik, dhe duke vjelur nga lirika popullore pasazhe nga më të realizuarat, ka treguar konceptin e fisëm human të shqiptarit ndaj gruas, ndjenjat e pastra, shijet estetike dhe aftësitë e rralla artistike të popullit tonë në përshkrimin dhe vlerësimin e bukurisë e të brishtësisë së femrës shqiptare.

          Thamë më lart që kënga e ka shoqëruar shqiptarin deri në vdekje, po edhe në vdekje. Është më se e vërtetë. Ndër male tona, ka qenë zakon që një malësor i dënuar me vdekje, në vend të fjalës së fundit ka kërkuar të këndojë një këngë, në të cilën, në përgjithësi, ka treguar hallallet dhe ka lënë amanetet. Këtë fakt sa të dhimbshëm, aq krenar, na e ka dëshmuar edhe rilindasi i njohur, Zef Jubani: “Deri edhe para vdekjes, malësori shqiptar kthehet në poet i çastit dhe improvizon tragjedinë e tij me temën e arsyeve që e sollën në atë situatë dhe duke kënduar heroikisht dorëzohet i patrembur në duart e xhelatit.” 36).

          Kam lexuar ndër kujtime të ish-të burgosurve të diktaturës, që një i dënuar me vdekje, duke pritur në qeli për ta marrë për ekzekutim, mbasi i ka marrë leje policit të rojes, ka kompozuar dhe kënduar një këngë, duke e përcjellur me çifeli.

          Kënga popullore, kur përveç tekstit poetik, shoqërohet me muzikë dhe valle, pasqyron një hise të gjerë të shpirtit estetik të popullit, idealin për të bukurën, dëshirat për t’i shprehur gëzimet dhe hallet e veta, dëshmon ndjenjat dhe shijet ndaj së bukurës në jetë dhe në art. “Gjatë ekzistimit dhe funksionimit të saj, . . . kënga sintetizoi dhe shprehu në mënyrë të veçantë përvojën estetike kolektive; bëri objekt trajtimi artistik ngjarje e ndodhi, sakrifica e ngadhënjime individuale e kolektive, që lidheshin ngusht me veprimin, me botëkuptimin dhe me shpirtin e popullit, me mirëqenien dhe dhe me lirinë e tij.” 37).

          Është dëshmi e fuqishme e një talenti të shquar artistik dhe e një origjinaliteti të pashoq, krijimi e kultivimi që në kohët më të hershme dhe deri në ditët tona i këngës polifonike. “Vetë të kënduarit polifonik nga populli, ka shkruar Prof. Dr. Agron Fico, konsiderohet misterioz e instinktiv, si një dukuri që mbart brenda reflekset e natyrës, zërat e tokës së Labërisë” 38). Një monument krejt i veçantë në fushën e krijimtarisë artistike muzikore është muzika iso-polifonike, të cilën UNESCO e ka vlerësuar si “Kryevepër e trashëgimisë gojore të njerëzimit”.

          Një pasqyrë e tejkohshme e psikës sonë, e ndjenjave dhe shijeve estetike, e aftësive artistike rrezatohet në përrallat tona. “Për mbas kangve, ka shkruar folkloristi ynë i madh dhe mbledhësi e komentuesi i përrallave tona kombëtare, Donat Kurti, – janë pjesa ma me randsi e folklores së nji populli, pse . . . mund të njifen neper to ndiesit e ligshtit ma të hershmet . . .  andet e dishiret, qysh prej kohve fort të vjetra e deri nder ne.” 39). Me një bukuri të rrallë, ushqyer prej një fantazie që të mahnitë, përshkuar me nota herë aventure dhe herë dramaticiteti, me ngjyrime herë komike e herë tragjike, dhe me sa e sa elemente të tjera artsitike, ato na bindin që populli ynë e ka kuptuar, vlerësuar dhe krijuar që heret bukurinë në artin e këtij lloji folklorik, po edhe bukurinë në përgjithësi, e ka ndjerë thellë dhe e ka shprehur me mjeshtëri.

          Në një fjalë të fundit, mund të themi që në kulturën tonë popullore shpirtërore dhe lëndore është mishëruar një arsenal i madhërishëm artistik, të cilin vetëm një popull, që ka në gen të lindur e të trashëguar brezni mbas breznie idealin e së bukurës, dhe që ushqen në psikën e tij ndjenja sa delikate aq tronditëse dhe shije aq të holla, mund ta realizojë.

Referenca

1). Ndriçim Kulla & Dritan Thomollari, “Etika dhe Iluminimi-Skicë për një manifest të jetës intelektuale”, “Plejad”, Tiranë, 1995, f. 24.
2). Ardian Ndreca, “Idea dhe realizimi i bashkësisë qytetare shqiptare”, në “Hylli i Dritës”, nr. 2, v. 2007, f.30.

3). Benedeto Kroçe, “Estetika si shkencë e shprehjes dhe e gjuhësisë së përgjithshme”, “Apollonia”, Tiranë, 1998, f. 107-108.

4). Anton Harapi, “Kulla e Babelit”, Përgatitur nga Dr. Aurel Plasari. “Phoenix–Shtëpia e librit”, Tiranë, 1999, f. 259.

5). – “Fjalë të urta të popullit shqiptar”,etj.

6). Jan Gordon dhe Cora Gordon, “Two Vagabonds in Albania”, Londër, 1927, f. 152;  cituar sipas Faik Konicës, “Vepra”, Mbledhur dhe përgatitur nga N. Jorgaqi  dhe Xh. Lloshi, shtëpia botuese “Naim Frashëri”, Tiranë, 1993, f. 396-397.

7). “Albania – The Rock Garden of Southeastern Europe and Other Essaays”, by Faik Konitza.

Edited and Amplified by G. M. Panariti, Boston, 1957, p. 21. (Ky botim nuk tregon shtëpinë botuese dhe vitin e botimit. Në fund të Fjalës hyrëse: “Faik Konitza: One Man Crusader”, Panariti shënon: Boston, Mass, September, 1957).

8). J. C. Hobhouse, “A Journey through Albania”, Lonndër, 1813, vëll. I, f.138; cituar sipas Faik Konicës, vepër e cituar, f. 393.

9). “Albania – The Rock Garden of Southeastern Europe and Other Essaays”, by Faik Konitza.

Edited and Amplified by G. M. Panariti, Boston, 1957, p. 19

10). M. Edith Durham, “Twenty Years of Balkan Tangle” Londër, 1920, f. 124. Cituar nga Faik Konica, “Vepra”, f. 392.

11). Paul Edmonds, “To the Land of the Eagle”, Londër, 1927, f. 78. Cituar sipas Faik Konica, “Vepra”, f. 392.

12). Akademia e Shkencave e RPSSH, “Fjalori Enciklopedik Shqiptar”, Tiranë, 1985, f 1054.

13). Faik Konica, “Vepra”, f. 161.

14). Eqrem Çabej, “Shqiptarët midis Perëndimit dhe Lindjes”, shtëpia botuese “MÇM”, Tiranë, 1994, f. 26.

15. Simbas ballinës së gazetës “Illyria”, nr.November 28 – December 5.

16). Eqrem Çabej, vepër e cituar, f. 26.

17). Faik Konica, “Vepra”, f. 169.

18). Holland, H. “Travels in the Ionian Isles, Albania, Thessaly, Macedonia, etc. during the years 1812-1813, London, 1815, p. 68. Cituar sipas Shpëtim Mema, “Shqipëria dhe shqiptarët në veprat e udhëtarëve anglezë”, shtëpia botuese “8 Nëntori”, Tiranë, 1988, f. 96.

19). Leake, W. M. “Travels in Northern Greece. V. I, London, 1835, v. 4, f. 45. Cituar sipas Sh. Memës, vepër e cituar, f. 100.

20). Leake, W. M., po aty, v. III, F. 45. Cituar sipas Sh. Memës, vepër e cituar, f. 100.

21). Urquhart. D.,“The Spirit of the East”, v.1, Second edition, London, 1839, p. 189. Cituar sipas Sh. Memës, vepër e cituar, f. 100.

22).Williams, H. W., “Travels in Italy, Greece and Ionian Islands”, Edinburgh, 1820, v. 2, p. 134. Cituar sipas Sh. Memës, vepër e cituar, f. 100.

23). Lear E., “Journals of a landscape painter in Albania”, London, 1851, p. 188. Cituar sipas Sh. Memës, vepër e cituar, f. 99.

24). Urquhart D. vepër e cituar, v 1, p. 191. Cituar sipas Sh. Memës, vepër e cituar, f. 99.

25). Best, J. J. “Excursions in Albania. Comprising a description of the wild boar, deer and woodcock shooting in the contry, London, 1842, p. 25. Cituar sipas Shpëtim Memës, vepër e cituar, f. 102.

26). Dora d’Istria, “Kombësia shqiptare sipas këngëve popullore”, Cituar sipas Nasho Jorgaqit, “Antologjia e mendimit estetik shqiptar 1504-1944”, shtëpia botuese “Naim  Frashëri”, Tiranë, 1979, f.19.

27). Eqrem Çabej, vepër e cituar, f. 32-33.

28). Anton Nikë Berisha, “Qasje poetikës së letërsisë gojore shqipe”, Ndërmarrja botuese “Rilindja”, Prishtinë, 1998, f. 134.

29). Lear E., vepër e cituar, f. 59.  f. 59, Cituar sipas Shpëtim Memës, vepër e cituar, f. 136.

30). Alfred Uçi, “Epika heroike dhe roli i saj në folklorin shqiptar”, në “Çështje të folklorit shqiptar – 2”, botuar nga Akademia e Shkencave e RPS të Shqipërisë – Instituti i Kulturës Popullore”, Tiranë, 1986, f. 24.

31). Cituar sipas Anton Nikë Berishës, vepër e përmendur më lart, f. 246.

32). P. Gjergj Fishta, OFM, “Parathane” në “Kanuni i Lekë Dukagjinit”, Shtëpia botuese “KUVENDI”, shtypur në Entin Botues Poligafik “Gjergj Fishta”, Lezhë, f. XXII.

33). Natasha Pano, “Femra shqiptare në epikën heroike legjendare”, në “Çështje të folklorit shqiptar – 2”, botuar nga Akademia e Shkencave e RPS të Shqipërisë – Instituti i Kulturës Popullore, Kombinati Poligrafik – Shtypshkronja e Re, Tiranë, 1987, f. 370.

34). Shih tek Ismail Kadare, “Vepra letrare 12”, “Autobiogrfia e popullit në vargje”, Tiranë, “Naim Frashëri”, 1981, f. 89-90.

35). Gegë Toska (pseudonim i At Gjergj Fishtës, A. Ç.), “Jerina ase mbretnesha e luleve”, Shtypshkronja Françeskane, Shkodër, 1941, f. 5.

36). Cituar sipas Nasho Jorgaqit, “Antologjia e mendimit estetik shqiptar 1504-1944”, shtëpia botuese “Naim  Frashëri”, Tiranë, 1979, f.20.

37). Anton Nikë Berisha, vepër e cituar më lart, f. 133.

38). Prof. Dr. Agron Fico, “Iso-polifonia shqiptare – Kryevepër e trashëgimisë gojore të njerëzimit”, gazeta “Illyria”, # 1723, 19-21 Shkurt, 2008, f. 32.

39). P. Donat Kurti, “Prralla Kombtare – Mbledhë prej gojës së popullit”, Bleni I, Botim i dytë, Shkoder, Shtyp. “At Gjergj Fishta”, 1942.

Mons dr. Zef Oroshi në Logun e Kuvendit dhe të tjerët për jetën dhe veprimtarinë e tij

by

“Mirëse u ka prue Zoti në shtepinë tuej. Kjo sot asht nji shkëndi e vogël, por që do bahet nji flakë e madhe nji ditë në Atdhe. /

Sot të dashtun bashkatdhetarë, falenderja e mirënjohja mâ e thella u siellet të gjith bashkatdhetarëvet shqiptarë padallim, jo prej njajë, dy, tri a pesë krahinash të Shqipnisë, por prej “Tivarit në Monastir – Prej Preveze në Kaçanik”, prej të gjitha vendevet kû flitet gjuha e ambël shqipe, që aq vllaznisht na kanë dhanë zemër, ndihmue e përkrahë, dhe kam shpresë e deri diku jam i sigurtë se kanë me vijue me na ndihmue dhe në t’ardhëshmen, pse rruga e flijimevet asht ende e gjatë per ne per ta përmbyllë këte nisme me randësi kombtare.

Gëzonju prá, o vllazen e motra shqiptare, pse çerdhen tonë me i sherbye Zotit e në të njajten kohë Atdheut të dashtun e të largët, e kemi krijue me flijime tona të shkelqyeshme. Ai Zot që na ka krijue, nuk na ka harrue, e u thaft e djathta e jonë, në qoftë se në jeten tonë, Atë osè Atdheun që na lindi do ta harrojmë.”Mons. Dr. Zef Oroshi -24 Dhetuer 1969, Krishtlindje, New York/

Shkruan: Klajd Kapinova/

Meshtari dhe personaliteti i shquar e i paharruar mons. dr. Zef Oroshi, rivjen mbas shumë viteve para komunitetit shqiptaro amerikanë, me një libër origjinal të mirëfilltë atdhedashës, me titull kuptimplotë: “Long Kuvendit – në trinomin Fe – Atdhe – Perparim” (New York, 2019).

Ky libër me shkrime të karakterit historik, shkencorë, enciklopedik, tradita, zakone, gjuhësorë e kulturorë etj., botohet në Jubileun e 50-vjetorit të meshës së parë në SHBA (1969-2019).

Vepra në fjalë, u përzgjodh, përgatit dhe u botua me shpenzimet financiare të studiuesit dhe publiçistit veteran të komunitetit tonë Tomë Mrijaj.

Përmbajtja e librit hapet me shkrimin hyrës: “Dy fjalë për lexuesin”, nga Tomë Mrijaj, kurse “Parathënia”, është shkruar me shumë respekt dhe mirënjohje nga meshtari i kishës katolike shqiptare “Zoja e Shkodrës” në Hartsdale, New York dom Pjetër Popaj. Autori meshtar e ka titulluar shkrimin: “Monsinjor Zef Oroshi”.

Punimi shkrimor i tretë hyrës, që përmban copëza origjinale kujtimesh jetësore dhe vlerësime, gjithashtu është shkruar me nderim dhe respekt nga meshtari i kishës katolike shqiptare të shën Palit dhe shën Pjetrit në Detroit, Michigan, linderi, patrioti dhe kleriku i palodhur dom Anton Kçira. Shkrimi mban titullin: “Monsinjor dr. Zef Oroshi – një vizionar largpamës dhe kështjellë e pamposhtur antikomuniste.”

Vepra në fjalë, me autor shkrimtarin dhe studiuesin e albanologjisë mons dr. Zef Oroshi, hapet me një studim hulumtues të ndërthurur mjeshtërisht me kujtime të përjetuara, për bashkëkohsin dhe mikun e tij të ngushtë, një ndër figurat më të shquara të vemdlindjes dhe diasporës sonë këtu në SHBA, dhe veçanërisht në Boston, Fortlumturinë e Tij imzot Fan Stilian Nolin, i cili, ka titullin investigues: “Si e njofta Fan Nolin?”

Kujtojmë, se intelektuali i shquar i komunitetit tonë, ka një veprimtari të pasur dhe të ngjeshur intelektuale, në fushën e studimeve dhe publicistikës shqiptare.

Miditori inteligjent, për shumë dekada, ka botuar me qindra artikuj cilësorë, hulumtime me profile të ndryshme në shtypin e kohës së diasporës, duke u mirëpritur me shumë interes nga redaksitë e organëve të ndryshme të shtypit si dhe nga albanalogët e shumtë të huaj, professorë të huaj dhe shqiptarë, që kishin studiuar në universitete më të famshme të Europës Perëndimore.

Në një letër, që prof. Ernest Koliqi i dërgon nga Roma monsinjor Oroshit, që jetonte në New York, në hyrje të saj i shkruan: “I dashtun Monsinjor Zef! Shkrimet tueja i presim si zogla e verës…”.

Duke pasur si mik të ngushtë prozatorin e shquar prof. Ernest Koliqin, dr. Oroshi për një kohë të gjatë bashkëpunoi me revistën e tij zëmadhe të kohës “Shêjzat”, gjatë përiudhës së frytshme intelektuale të viteve 1957-1974-1978, kur themelues dhe drejtues i saj ishte Ministri i Kulturës së Shqipërisë shkodrani dhe prozatori modern brilant prof. E. Koliqi.

Nëse futemi në brëndsi të librit, shohim se vepra e re me vlera të mëdha historike dhe albanologjike është e ndarë në 4 kapituj.

Kreu i parë, përmban 8 punime të përzgjedhura për botim, ku, ndër të tjera përfshihet studimi, që i kushtohen poetit kombëtar atë Gjergj Fishtës O.F.M., e cila në esencë dallohet për një analizë të hollsishme dhe faktografike, ku, shkrimtari dr. Oroshi, na e ka dhënë poetin lezhjan, përmes një përmbledhje mjeshtërore, me titullin: “Tue perkujtue Fishtën” (Shêjzat, nr. 1-2, 1962).

 Edhe shkrimet e tjera, të hartuara të gjitha në gjuhën gegë (e cila flitet nga ¾ e popullisë së trojeve etnike shqiptare), që vijnë njëra mbas tjetrër, kanë tematikë shqiptare dhe enciklopedike, si: “Nji oazë rilindjeje kombtare në diasporë”, (Shêjzat nr. 7-8-9-10, 1964, “Fiket Ernest Koliqi, nji pishtar i letërsisë e i kulturës shqiptare”, (Shêjzat, numëri special, 1978.), “Çohaja”, novelë, fragment”, (Shêjzat, nr. 5-6, 1959), “Koncili Ekumenik, Shêjzat nr. 5-6, 1961) “Kryq-terthuer nëpër ujdhesat karibjane”, (Shêjzat nr. 9-10-11-12, 1966), “Nji arkitekt e skulptor shqiptar i Rilindjes në Dalmati:  Andrea di Nicolo Alessi o Alexsijer da Durazzo”, (Shêjzat nr. 1-2, 1958) “Mirënjohja shqiptare ndaj Arbreshëve t’Italis”, (Shêjzat nr. 7-8, 1959).

Oroshi, spikat apo dallohet edhe për natyrën enciklopedike dhe njohuritë e thella dhe të gjera që ka për disa fusha të dijës shqiptare dhe botërore, të cilën tradicionalisht ndër shekuj e kanë levruar edhe ajka apo plejada më e ndritur e klerit katolik shqiptar.

Kreu i dytë dhe revista popullore

Jeta Katolike në New York (1966)

Klerku i shquar mirditor, mons dr. Zef Oroshi, me të mbërritur në botën e lirë në New York të SHBA, fillon të bashkoj komunitetin e pakët katolik shqiptarë, të ardhur në këtë shtet të madh metropolitan në kohë dhe rrethana të ndryshme.

Sikurse e ka shprehur në disa shkrime dhe homelitë fetare të botuara në revistën Jeta Katolike, del se qëllimi tij ishte për t’i ruajtur nga asimilimi, sa të jetë e mundur shqiptarët, bashkimi rreth vatrës së ngrohtë në Shtëpinë e Zotit, për të ruajtur vazhdimisht traditat, zakonet, gjuhën e bukur shqipe, kulturën, festat kombëtare, përkujtuar figurat e ndritura patriotike… dhe veshjet e bukura tradicionale popullore.

Këto vlera të pastra shqiptare, sipas Monsinjorit, mund të arrihen vetëm duke hapur sa më parë Shtëpinë e Zotit.

Kjo kishë e re shqiptaro amerikane, sipas shembullit pozitiv të traditës historike në vendlindje, u kthye shpejt në një vatër të ngrohtë të atdhedashurisë.

Në saj të punës së palodhur dhe këmbngulëse të mons. dr. Oroshit, fatmirësisht u bë e mundur themelimi i Qendrën së Parë Katolike Shqiptaro Amerikane, në Bronx, New York..

Paralelisht me këtë mision të vështirë, por jo të pamundur për te, Oroshi, i jep jetë edhe buletinit ose sikurse njihet në historinë e kishës sonë Revista Fetare Kulturore Jeta Katholike Shqiptare e cila sot vazhdon sërisht të botohet me emrin Jeta Katolike).

Kjo e përkoshme tre mujore, u bë shpejt tribunë e mendimit të lirë intelektual dhe progresist, për shumë figurave të shquara të diasporës shqiptare në SHBA dhe më gjerë.

Në këtë revistë, figurojnë emrat e shumë shkrimtarëve, intelektualëve të shquar, albanologëve, klerikëve katolikë dhe të besimeve të tjera fetare, sikurse edhe artikujt e shumtë të shkruar me dashuri zemre nga njerëz të thjeshtë të komunitetit tonë.

Ky kapitull, është shumë interesant, për faktin se dr. Oroshi trajton tema atdhetare të gurrës popullore shqiptare, të cilat i boton në rubrikën kulturore joshëse Log Kuvendit.

Pikërisht, në këtë libër, janë botuar disa nga artikuj në revistën Jeta Katolike të mons. dr. Zef Oroshit dhe të tjerët rreth aktivitetit të tij dhe kishës katolike, gjatë periudhës së viteve 1966-1978.

Oroshi, ka përdor disa pseudonime, meqenëse në revistë ka botuar shpesh 2 ose 3 artikuj brenda një numëri. Më të lakuar janë emrat apo pseudonimet: Zodiaku, Theologu, Redaksija, D.Z. etj.

Kreu i dytë përmban 70 shkrime, ku, shumica e tyre janë studime të mirëfillta, të cilat i ka vazhduar për disa numëra me radhë deri sa i ka botuar të plota. I veçantë është shkrimi: “Madre Tereza Bojaxhiu”, (1966, Nr.1 (D.Z.).)

Ky është ndër shkrimet e para të botuar në SHBA për shën Terezën e Kalkutës ose sikurse njihet Nënë Tereza. Kujtojmë, se në kohën e diktaturës së hekurt komuniste në Shqipëri, emri i shenjtneshës së gjallë nuk permendej asnjëherë, kurse e kunderta ndodhi në SHBA, ku, presidentët e saj, Kongresi dhe Senati amerikan e nderonte dhe respektonte shumë.

Disa vite më vonë, presidenti republikan Roland Reagan e nderon me çmimin më të lart të  shtetit amerikan: “Medalja e Lirisë”, duke e pritur disa herë zyrtarishtnë Shtëpinë e Bardhë.

Një vit më vonë, më 1967, në Shqipëri diktatori Enver Hoxha do të filloi zyrtarisht luftën kundër fesë dhe zakoneve prapanike, sikurse i quante ai klerikët fetarë dhe fenë.

Kisha dhe kleri katolikë shqiptar do ta pësonte më shumë nga gjenocidi komunist dhe kalvarin e mundimeve me persekutime, duke i dhuruar sot kombit tonë mbi 38 martirë elteri të kishës.

Shkoqitje gramatikore gjuhësore (Mbi fjalët: Dhunti, Dhuratë, Dhanti), është një rubrikë e re, që ka trajtuar gjerësisht dr. Zef Oroshi në revistën Jeta Katolike (1966-1967, nr. 2, 3, 4, ku, ai ka përdor pseudonimin Zodjaku.

Mesha e parë në Qendrën Katholike Shqiptare në New York City, në Natën e Madhe të Keshndellavet të vitit 1969, është një përrmbledhje brilante oratorie, ku si gjithnjë shquhet fjalimi brilant, me fjalë të zgjedhura dhe frymë patriotike nga prelati mons. dr. Zef Oroshit.

Si dëshmi e histories së kishës sonë Monsinjori, njoftonte vazhdimisht komunitetin e vogël katolik shqiptar në New York, mbi ngjarjet e rëndsishme, sikurse ishte asokohe blerja e Qendrës Katholike Shqiptare e New York-ut gjatë vitit 1969.

Ai si dëshmi historike dhe për brezat e ardhshëm këtë njoftim të mirëseardhur e botoi në faqet e numërit katër të së perkohshmes në gegnisht dhe dygjuhësh shqip-anglisht, që ai botonte dhe drejtonte me pasion.

Një rast tjetër i rëndësishëm historik i komunitetit shqiptar në New York, ishte edhe kremtimi i inagurimit të Kishës së Parë Katolike Shqiptare në mergim (1970, Nr.1-2), shkrim që ka për autor të riun emigrant Mark K. Shkreli, i cili, më vonë do të bëhet edhe kryeredaktor i revistës Jeta Katolike, detyrë vullnetare, që ai vazhdon ta kryej me sukses edhe sot…

Këtu janë botuar edhe fjalimet përshëndetse të Perndershmit imam Isa Hoxha, prof. Rexhep Krasniqi, prof. Arshi Pipa, Ago Agajt, dr. Halim Begeja, mbresat nga një darkë festive pranë kishës katolike shqiptare, me autor Ymer Doda, fjalimi i Zef Pashko Deda, sikurse jehona e shtypit amerikan nga gazeta e famshme The New York Times, By Murray Schumach (Prill, 13, 1970, E para kishë katolike shqiptare në ketë hemisfer u hap në Bronx) etj.

Media bashkohore sot për jetën dhe veprën e mons. dr. Zef Oroshit

Në kreu e tretë, janë botuar shtatë shkrime studimore bashkëkohore nga autor shqiptaro amerikanë dhe vendlindja e trojeve etnike shqiptare, pa dallim feje, krahine dhe ideje.

Kështu studiuesi dhe publicisti Mërgim Korça, është paraqitur në këtë libër të Monsinjor Oroshit me studimin: “Konsiderata rreth vëllimit shkruar nga miku personal i Monsinjor Zef Oroshit, analisti Tomë Mrijaj”.

Studiuesja e re shkodrane Leonora Laçi vjen në këtë libër me shkrimin investigativ: “Si i shpëtoi Sigurimit msgr. dr. Zef oroshi!?”, ndërsa ish drejtori dhe gazetari i Zërit të Amerikës Frank Shkreli vjen para lexuesit me shkrimin me kujtime: “Në kujtim të Monsinjor Zef Oroshit”

Një tjetër shkrimtare e Lidhjes së Shkrimtarëve Shqiptaro Amerikane Eleonora Gjoka, është paraqitur denjësisht me studimin me titull: “Studiuesi Tomë Mrijaj gdhend në mermer viganët e cultures shqiptare (Cikli: “Kultura Shqiptare në Shoqerinë Amerikane”)

Publicisti veteran dhe një ndër aktivistët e palodhur të komunitetit shqiptaro amerikanë për shumë dekada dhe njëherazi disa herë kryetar i këshillit të kishës katolike shqiptare Tonin Mirakaj, ka botuar shkrimin: “Mbrekulli në Qendrën Katolike Shqiptare Zoja e Kshillit t’Mirë”

Edhe autori i këtij shkrimi modest (Klajd Kapinova), në librin në fjalë ka botuar studimin me titull: “Sekretari i fundit i Abacisë së Mirditës, themeluesi i kishës së parë katolike shqiptare në SHBA (New York) mons. dr. Zef Oroshi (1912-1989) (Në kujtim të 30-vjetorit të kalimit në amshim).

Ish bashkëpunëtori i hershëm i revistës kulturore fetare Jeta Katolike dhe sot kryeredaktori i saj Mark Shkreli, ka botuar kujtimet e tij me titull: “Kujtoj me mall mikun tim Monsinjor Zef Oroshin.”

Monsinjor Oroshi dhe biografi i tij Mrijaj

Libri i ri me autor mons dr. Zef Oroshin: “Log Kuvendit në trinomin Fe – Atdhe – Perparim” (New York, 2019), u përzgjodh, përgatit nën përkujdesin e veçantë dhe u botua bujarisht me shpenzimet personale financiare të studiuesit dhe publiçistit të komunitetit tonë Tomë Mrijaj.

Kujtojmë me shumë respekt dhe mirënjohje, se atdhedashësi dhe kulturdashësi i letrave shqipe studiuesi dhe publicisti Tomë Mrijaj, deri tani ka sponsorizuar mbi 100 libra të fushave dhe gjinive te ndryshme, duke ndihmuar me bujari shumë bashkatdhetarë vendlindje pa dallim feje dhe krahine, në botimin e veprave të tyre.

Dr. Oroshi dhe studiuesi Mrijaj, kanë lidhje me njeri tjetrin. Monsinjori ishte kumbarë i katër fëmijë (Adriana, Nikollë, Elizabeta dhe Donika Mrijaj) të Tomë dhe Liza Mrijaj.

Kjo bëri që miqësia mes tyre të rritet. Meshtari ynë, gjatë udhëtimeve me makinë, i tregonte Tomës shumë histori të familjës së kapidanëve të Miridtës, Oroshit dhe historisë së familjes së tij.

Qysh kur Toma mbërriti për herë të parë në SHBA (viti 1978), u interesua që të kontaktoj me emigrantë të hershëm, që kishin mbërritur më parë në New York e gjetkë.

Ky libër i ri, vjen në dorë të botës mbarëshqiptare, me rastin e 50-vjetorit të meshës së parë, në natën e Kshnellave të vitit 1969, si një përkujtim i veprës së paharruar të themeluesit dhe drejtuesit, klerikut të shquar mons. dr. Zef Oroshit dhe komunitetit shqiptar në SHBA, që perqafuan dhe mbështeten ngritjen e kishës së parë katolike shqiptare në Amerikë.

Studiuesi Mrijaj, shkruan: “Nga hulumtimet e mia shumëvjeçare, që i kam bërë jetës dhe veprës shkencore dhe historike të mons. dr. Zef Oroshit, kam konstatuar se artikujt e tij janë shkruar përgjatë viteve 1958-1978.

Përmbajtjet e shkrimeve të shumta studimore i përkasin fushave të tilla, si: histori kombëtare dhe të huaj, jeta dhe vepra e shumë figurave të shquara kombëtare shqiptare qysh nga Mesjeta, si: heroin kombëtar Gjergj Gjon Kastriotin, Nënë Terezën, imzot Fan Stilian Nolin, poetin e ëmbëlsisë dom Ndre Mjedën, poetin kombëtar patër Gjergj Fishtën O.F.M., prof. Ernest Koliqin, prof. Karl Gurakuqin e shumë të tjerë.

Sikurse kujton Tomë Mrijaj, meshtari i shquar i komunitetit tonë mons. dr.  Oroshi, është përkujdesur, që shkrimet e tij t’i paraqes për botim në buletine dhe të përkohshme të ndryshme me një gjuhë gegnishte të përpunuar dhe studiuar me shumë kujdes.

Në këtë libër, del dukshëm veprimtaria e shumanshme e klerikut dhe intelektualit të shquar të botës shqiptare në diasporë.

Ai nuk ishte vetem një predikues i thjeshtë fetarë, por dhe një studiues i zoti, pendë e spikatur dhe e mprehtë.

Lexuesi mëson se Monsinjori, ishte një aktivist kurajoz për të ndërmarrë inisiativa të mëdha mbi supe, në dobi të komunitetit shqiptar në SHBA.

Meshtarët tanë Mons. Oroshi dhe dom Pjetër Popaj

Kur mons. dr. Zef Oroshi ishte meshtar i kishës katolike shqiptare “Zoja e Kshillit t’Mirë” dom Pjetër Popaj ishte gjakon dhe stundent në Universitetin teologjik dhe filozofik në New York.

Ai më vonë do të bëhet bari shpirtëror ose famullitar i përkushtuar me një devocion të thellë i kishës katolike shqiptare Zoja e Shkodrës në New York.

Është e rëndsishme të thuhet me bindje të plotë, se dom Pjetër A. Popaj, është sot vijues i denjë në rrugën e trinomit Fe – Athe – Përparim, nëpër të cilën ka ecur për shumë vite në vendlindje dhe New York, me perkushtim dhe sukses të veçantë edhe paraardhësi i tij intelektuali i shquar imzot Zef Oroshi (1912-1989).

Meshtari ynë dom Pjetër Popaj, në parathënien e librit në fjalë vlerëson: “Në fillim, dua të theksoi se nuk mundet që një parathënje apo një libër të përfshiijë të gjithë jetën e një figure të lartë, të shëndritur, të shquar, të një kalibër apo përsoni të tillë, sikurse ishte mons. dr. Zef Oroshi. 

Monsinjori, ka qenë shumë i përgaditur me një njohuri filozofike, shkencore dhe me një aftësi intelektuale për të sunduar një shtet. Gjithashtu nga ana shpirtrore ka qenë shumë i thellë në teologji dhe në Shkrimin Shenjt.

Ai i ka dedikuar shumë kohë e kujdes përkthimit shqip të katër Ungjijve dhe Aktëve të Apostujve prej gjuhëve të huaja, duke filluar prej greqishtes së vjetër.

Ka qenë shumë i thellë në dogmën e kishës, shumëherë e citonte Summa Theologica të Shën Thomas Aquinas, që përmbledh kuptimin e shpjegimin e theologisë katolike, në një mënyrë të jashtzakonshme.  Ky ka qenë Thomist, pothuajse sikur të gjithë priftrinjët dioçezan.”

Dhe dom Pjetri, më poshtë vijon kujtimet e veta, kur vë në dukje disa detaje interesante kur ai ishte stundent: “Gjatë përgatitjes në seminarin teologjik, të gjithë seminaristat kanë mësuar dhe përvetsuar Summa Theologica të Shën Thomas. Summa ka qenë udhëzuese për mësimet teologjike të kishës katolike…

Ky me një shkathtësi trimërije të natyrëshme nuk u dorzohet dhe qëndron në protest për më se dy vite në mal kundër tyre. Shumë herë kur bisedonte për veshtërsitë në mal u bënte emocjonal; shumicën e kohës pa gjumë, pa bukë, pa strehim është një gjë e pa-imagjinuar si kanë mundur ky me shokët e tij të qëndrojnë gjallë.  E përse!? Të gjithë këta vuejtje, vetëm për fe e për atdhe.

Ai ka qenë një mbështetje e pashoqe e thirrjes sime për meshtar. Nuk ka mundur kush të më frymozojë më tepër se sa Monsinjor Zef Oroshi. Edhe tani që po shkruaj disa kujtime të tija, më përforcojnë në meshtarinë time. Gjithëherë më porosite: “Mendo se kur predikosh, si respekt për popullin të jeshë gjithëherë i përgaditur.”

Kjo më ka ndihmuar gjithmonë.  Edhe sot, kurr nuk dal të predikoj pa u përgaditur…

Njëri prej atyre shqiptarëve kam qenë edhe unë.  Qysh në vitin 1973 që kemi ardhur në Amerikë dhe jam njohur me të nëpërmjet (atëherë) Dom Rrok Mirditës, më ka dashur dhe ndihmuar gjithëherë deri në vdekjen e tij.

Kur unë i kam treguar se kam dëshirë të bëhem meshtar është gëzuar aq shumë sikur të ju kishte çelë qielli. Me ka këshilluar me fjalët më inkurajuese dhe më ka siguruar përkrahjen e tij.

Ai më ka çuar për tu regjistruar në seminar dhe qysh se kam filluar shkollën dhe kam mbaruar shkollën, kur jam shuguruar meshtar dhe kam filluar shërbimin si meshtar dhe deri në fund të jetës së tij ka vazhduar gjithëherë kujdesimin e tij ndaj meje…

Lutemi që Zoti të ja ketë shpërblyrë në jetën e amshuar duke gëzuar lumturinë e Parajsës.”

Mons. Oroshi dhe dom Anton Kçira

barrikada të hekurta antikomuniste

E përbashkëta e dy meshtarëve Oroshi dhe Kçira, është se ata kanë një jetëshkrim me profile të njëjta atdhedashurie dhe antikomunistë të vendosur.

Mons. Oroshi arratiset nga feri burg komunist dhe merr rrugën e malit, duke u bashkuar me nacionalistët e pamposhtur, që me armë më dorë në Mirditë dhe kudo luftonin komunizmin e zi.

Ai ndiqej këmba këmbës nga forcat e Sigurimit, të kryesuar nga Mehmet Shehu, i cili, me urdhër të diktatorit Enver Hoxha kishte vënë shperblime për atë person që jepte informacione se ku ndodhej ai. Ata e  kishin rrethuar të gjithë Miditën, për ta zënë të gjallë, por deshtuan… sepse atë e mbroj grigja e tij dhe Zoti…

Detaje interesante, zbulohen nga vetë mons. Oroshi në letrat, që i dergonte në Itali Kapidanit të Mirditës Gjon Markagjonit nga ish Jugosllavia, ku, me detaje e përshkruan jetën e vështirë në sketerrën komuniste ateiste…

Familja e dom Antonit persekutohet keqas nga rregjimi komunist sllav serb. Në këto kushte të vështira, ai detyrohet që të lërë me dhimbje Dardaninë martire dhe shkon për të jetuar në Shkup të Maqedonisë Veriore… dhe më pas në SHBA…

Të dy vëllezërit në Krishtin, meshtarët Oroshi dhe Kçira ndiqen nga komunistët trushpërlarë edhe në New York dhe Detroit, por qëndrojnë stoik dhe të vendosur në rrugën e tyre.

Për kontributin e madh, që ata kanë dhënë për çështjen kombëtare shqiptare, në kohë dhe rrethana të ndryshme, për të dy meshtarët në fjalë janë shkruar disa libra monografikë pas vitit 1991, artikuj dhe studime historike, në organet e ndryshme të shtypit në diasporë dhe vendlindje.

Për meshtarin e palodhur antikomunist, intelektualin dhe liderin e komunitetit katolik shqiptar në New York, mons. Oroshi, meshtari dom Anton Kçira, shkruan: “Gjatë jetës time të gjatë meshtarake, në mendjen dhe zemrën time ruaj kujtime të bukura dhe të paharruara për shumë figura të shquara të krenarisë sonë kombëtare të botës shqiptare në trojet etnike dhe diasporë…

Mbas një periudhe të gjatë kohore, njeriu me vetëdije shikon me kujdes dhe qetësi bilancin pozitiv të punës dhe jetës së madhe meshtarake, intelektuale, kulturore, shkencore, atdhetare të meshtarit karizmatik të komunitetit shqiptar mons. dr. Zef Oroshit.

Unë, kur isha meshtar i ri, kam pas fatin, nderin dhe privilegjin e madh, që të njoh nga afër për disa vite në kohë dhe rrethana të ndryshme historike meshtarin e përvuajtur mirditor mons. dr. Oroshin, këtë bari të dedikuar tërësisht trinomit Fe – Atdhe – Përparim. 

Në bazë të njohjes personale dhe historike të jetës dhe veprimtarisë së gjatë baritore dhe atdhetare të mons. Oroshit, jetën dhe veprimtarinë e pasur të tij mund ta ndaj në disa faza: Vitet e para në seminar dhe pasioni i madh për librat; Studimet meshtarake teologjike – filozofike; Meshtar i ri në vreshtën e Zotit; Braktisja e famullisë, rezistenca antikomuniste dhe dalja në male; Vitet e vështira të kurbetit dhe historia e suksesshme e meshtarit patriot në vendet e ndryshme të botës dhe SHBA.”

Sërisht, bariu shpirtëror i ditëve tona dom Antoni, kujton mikpritjen tradicionale shqiptare të mons. Oroshit në New York.

Ai ndër të tjera ai shkruan: “Në vitin 1976 së bashku me intelektualin e shquar dhe autorin e librit studimor të famshëm “Ipeshkvia Shkup – Prizren gjatë shekujve” dr. mons. Gaspër Gjinin, shkuam në New York për t’i bërë një vizitë miqësore famullitarit msgr. dr. Zef Oroshit.

Ai na priti ngrohtësisht dhe përzemërsisht, sipas traditës shqiptare në famullinë Zoja e Këshillit t’Mirë (sot kisha katolike Zoja e Shkodrës), të komunitetit katolik shqiptaro-amerikan në Bronx.

Në ato ditë të qëndrimit tonë si mysafir, Monsinjori, na shoqëroi kudo, duke na treguar për historinë e famullisë dhe komunitetit katolik shqiptar në New York.

Gjatë gjithë jetës së tij meshtarake dhe intelektuale, Monsinjori, ruajti në shpirt dhe zemër dashurinë e pashuar për librat. Ai na shoqëroi në disa biblioteka të famshme në Manhattan, New York.

Më kujtohet si sot biseda që kishim së bashku me dr. mons. Gaspër Gjinin, në zyrën e tij të mbushur plot libra në shumë gjuhë të ndryshme të botës, dorëshkrime të tij të pabotuara, koleksionin e revistes Jeta Katholike Shqiptare, etj.

Ai na tha: “Të dashtun miq të nderuem dr. mons. Gaspër Gjini dhe dom Anton Kçira! Kur isha në Jugosllavi, ipeshkvi Qekada, më pat afrue mundsi të shërbej si meshtar në famullinë e Zllakuqanit, në Lug të Drinit, por për shkak të rethanave që ishin, nuk e pranova sepse mendjen e kisha për me dalë në botën e lirë në Perëndim!”

Për të gjithë ne dhe në veçanti për grigjen tonë të shpërndarë rrugëve të botës, jeta e tij plot tallaze në emigracion nuk ka qenë e lehtë.”

Mons. Oroshi dhe drejtori e

gazetari Frank Shkreli

Ndër kujtimet më interesantë plot mbresa, që zënë vend të rëndsishëm në librin e mons. dr. Zef Oroshit janë edhe shënimet historike të Frank Shkrelit, ish Sekretar i Lidhjes Katholike Shqiptaro Amerikane dhe anëtar i grupit redaktues të revistës, “Jeta Katholike Shqiptare”, për periudhën 1971-1974.

Frank Shkreli, ka qenë gazetar dhe redaktor në radion “Zërin e Amerikës”, seksioni shqip nga viti 1974-1984. Më pas po aty, gazetari profesional Shkreli ka qenë shef i seksionit shqip (1984-1985).

Nga viti 1985-1990, ka shërbyer këshilltar i lartë programacioni në divizionin europian të “Zërit të Amerikës” dhe nga viti 1990-1994, ka qenë zëvendës drejtor i Euroazisë në “Zërin e Amerikës”, division, ku, përfshihej edhe Bashkimi Sovjetik, që ndërkohë u shpërbë.

Nga viti 1994-2003, Shkreli ka qenë drejtor i divizionit Europian të “Zërit të Amerikës”, divizion nga i cili, përveç gjuhëve të ndryshme evropiane, varej, veç të tjerash edhe seksioni shqip i kësaj radioje.

Frank Shkreli ishte pjesë e delegacionit të parë diplomatik amerikan në Shqipëri në mars-prill të vitit 1991, kur u rihap ambasada amerikane pas pothuaj 50-vjetësh dhe morën pjesë si vëzhgues në zgjedhjet e atij viti.

Pas daljes në pension nga detyra qeveritare, pas 30-vjetësh, Frank Shkreli shërben si drejtor i Këshillit Kombëtar Shqiptaro Amerikan, një organizatë jo-qeveritare, që punon për mbrojtjen e interesave të shqiptarëve në ShBA si dhe për promovimin e paqes dhe zhvillimit ekonomik në trojet shqiptare në Ballkan, e vetmja organizatë shqiptare lobiste me prezencë në Ëashington D.C.,

Franku, kujton: “Ishte viti 1970, kur për herë të parë e takova mons Zef Oroshin në lagjen Bronks të Nju Jorkut. Gjatë qëndrimit tim si refugjat në Itali, (1969-1970) për dom Zefin dhe për aktivitetin e tij fetar dhe atdhetar në komunitetin shqiptaro-amerikan në Nju Jork, më kishte folur miku dhe përkrahsi im në Romë, dom Prenkë Ndrevashaj.

Edhe në dy-tre takime, që kisha pasur me prof. Ernest Koliqin në Romë, më kishte këshilluar që kur të arrija në Amerikë, të takoja dom Zef Oroshin dhe t’i rrija afër, pasi mund të më ndihmonte në vazhdimin e studimeve në Amerikë, duke marrë parasysh moshën time të re.

Ashtu edhe u bë. Më të ardhur në Nju Jork në fund të vitit 1970, kushëriri i nënës time Ndoc Vulaj, mik i ngushtë i dom Zefit, më prezantoi me Monsinjorin, të dielën e parë pas arritjes time në Amerikë, tek kisha e parë katolike shqiptare në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, e themeluar prej tij në Bronks të Nju Jorkut. 

Ishte një takim, pas meshes, me dom Zefin dhe me Ndoc Vulajn në qelën e kishës, sipër ndërtesës ku thuhej mesha.  Pyetja e parë që më bëri Monsinjor Oroshi ishte: “Si je me anglishten?” 

Unë iu përgjigja se kisha filluar ta mësoj gjatë qendrimit tim si refugjat në Romë, por jam i vetëdijshëm, i thashë, se do të më duhet kohë që ta përvehtësojë si duhet.

Pa asnjë vonesë, madje edhe pa më pyetur fare, merr telefonin dhe i telefonon dikujt. Flet me të në anglisht për nja 5-6 minuta.  Merrshe vesh ndonjë fjalë aty këtu, por thelbin e bisedës nuk e kuptova fare.

Sidoqoftë, dom Zefi i kishte telefonuar një prifti jezuit, që e njihte në Universitetin Fordham, i cili administrohet nga Kuvendi Jezuit, duke i shpjeguar se në zyrën e tij kishte në djalosh të ri shqiptar refugjat i porsa ardhur nga Evropa dhe i kishte kërkuar atij që të bënte çmos të më mundësonte me çdo kusht regjistrimin në Fordham për kurse anglisht, për të mësuar anglishten sa më mirë dhe sa më parë, me objektivin për të vazhduar studimet që i kisha ndërpre, si përfundim i arratisjes.

“Nëqoftse dëshiron të përparosh në këtë vend”, më këshilloi dom Zefi, duhet të mësosh gjuhën e vendit, sepse pa gjuhën anglishte ke me mbetë mbrapa, mu drejtua ai me një fytyrë serioze.

Monsinjor Oroshi ishte në dijeni se unë kisha kryer 5-vjet në një seminar katolik në Kroaci dhe natyrisht ai ia dinte vlerën asaj shkolle dhe donte që të mos habitesha duke gjetur çfardo pune në Amerikë, si të gjithë të rinjë shqiptarë të moshës time në atë kohë, sepse ashtu ishin rrethanat, shumë të vështira për imigrantët e ri, dhe si rrjedhim, dom Zefi më porositi të mos ndërprisja shkollën, por të vazhdoja studimet me çdo mënyrë.

Në të vërtetë, ashtu edhe ndodhi.

Me rekomandimin e mons. Zef Oroshit u regjistrova në Universitetin Fordham për kurse fillestare për gjuhën anglisht dhe mbrenda 6 muajsh e përvehtësova anglishten në nivelin e duhur, sa që u regjistrova si student i rregullt në Kolegjin shtetëror Lehman në Bronks, pasi Univresiteti Fordham ishte shumë i shtrenjtë dhe nuk i kisha mundësitë financiare për tu regjistruar aty.”

Ndërkohë, lexuesi mëson nga kujtimet e Frankut, gjestin fisnik të mirënjohjes dhe respektit, që ai ruajti gjithnjë për meshtarin mons. Oroshin.

Franku, kujton: “Mbështetjen e mons Oroshit për mua gjatë atyre viteve fillestare kritike për çdo immigrant në një vend të huaj, e ruaj si një kujtim të pashlyeshëm dhe e kam vlerësuar gjithmonë si një besim të tij në mua personalisht, por edhe breznitë e ardhshme të shqiptarëve dhe në cilësitë pozitive të tyre.

Autori me Mons. Zef Oroshin në demonstratë kundër regjimit komunist të Enver Hoxhës, për të protestuar vrasjen barbare të Dom Shtjefën Kurtit nga regjimi komunist në vitin 1973, para Organizatës së Kombeve të Bashkuara dhe përball Misionit të Shqipërisë Komuniste në OKB.”

Themeluesi i revistës Jeta Katolike mons. dr. Zef Oroshi dhe kryeredaktori sot Mark Shkreli

Gjatë vitit 2008, kur studiuesi dhe publicisti Tomë Mrijaj po promovonte pranë Qendrës Kulturore “Nënë Tereza” librin monografik: “Mons dr. Zef Oroshi – Shërbestar i Zotit e i Atdheut”, Mark K. Shkreli për shumë vite kryeredaktor i revistës kulturore fetare Jeta Katolike, që botohet qysh nga viti 1966 në New York bëri paraqitjen e librit të ri dhe foli me shumë nderim dhe respekt për meshtarin tonë mons. dr. Zef Oroshin.

Aktivisti dhe ish kryetar i këshillit të kishës katolike shqiptare “Zoja e Shkodrës” në Hartsdale New York, Mark Shkreli, me gjestin e trashëguar fisnik të mirënjohjes dhe kujtimit të jetës dhe veprës së mons. Oroshit, ndër të tjera kujton: “Me rastin e 30-vjetorit të vdekjes së meshtarit të nderuar, themeluesit të kishës së parë katolike shqiptare në kontinentin e Amerikës dhe famullitarit shumëvjeçarë të saj, mons. dr. Zef Oroshit, përkujtoj miqësinë dhe bashkëpunimin tonë shumëvjeçar.

Më 13 gusht 1969, unë me bashkëshortën Lizën, vajzën Valentinën dhe djalin Robertin nga Roma, përmes Madridit, erdhëm në aeroportin ndërkombëtar “John F. Kennedy” në New York.

Edhe pse kisha lexuar për të, as që kisha mundur ta parafytyroj se sa i madhërishëm mund të ishte. Ashtu, i hutuar, mund të thuash, u shtanga kur në “Baggage Claim” pashë një figurë të njohur. Ai ishte miku im dom Zef Oroshi, që kishte dalë të na priste.

Ishte kohë tjetër atëherë, prifti e kishte derën e hapur në çdo vend. Mjaftonte kolari i bardhë. Njohja ime me dom Zefin kishte filluar në kishën e shën Gjergjit, në famullinë time, ku ai, si emigrant, kishte ardhur për vizitë tek famullitari, tani i ndjeri, dom Ivo Bushiq, në vitin 1953.

Gjatë tre muajve në shën Gjergj, kam pasur rastin t’i shërbej në shumë meshë dhe mbasi që isha famull i dom Ivos, kaloja shumë kohë në qelën e famullisë.

Shpesh dëgjoja tregimet e tij për jetën meshtarake në Shqipëri dhe për ikjen nga kthetrat e pamëshirshme të Sigurimit të Enver Hoxhës dhe për vuajtjet e tij, gjatë arratisjes 8-mujore në malet e Shqipërisë.

“Ishte ditë e diele dhe posa përfundova kremtimin e meshës së mesditës – tregonte ai – para se të shkoja në sakristi, m’u afrua një grua, gjoja për t’u rrëfye, dhe më tha: ‘Dom Zef, ik se janë jashtë duke të të pritur’. Burri i kësaj gruaje fisnike ishte i partisë dhe unë e dija se ai kishte informata të sigurta. Andaj, pa ngurrim, e hoqa veladonin duke i këputë të gjitha pullat dhe nëpër derën e vogël të sakristisë, mora malin”, tregonte në një rast dom Zefi…

Me ikjen e dom Zefit në Itali u ndërprenë takimet tona, por jo për gjatë. Kur isha në shkollë në Zarë (Zadar) të Kroacisë, më ra në dorë adresa e tij dhe menjëherë iu lajmërova me një letër. Nuk vonoi dhe erdhi përgjigja: “Emri yt më kujtohet, por fytyra jo”. Në zarf ishte edhe një monedhë, që nuk e kisha parë ndonjëherë. Nga Roma, më dërgoi edhe një pako me dhjetë copë të librit të tij “Visarthi Shpirtnuer”, që sapo e kishte botuar.

Me shpërnguljen e tij nga Italia dhe emigrimi në Amerikë, u ndërpre rishtas lidhja jonë. Por as kjo nuk zgjati shumë. Kur unë emigrova në Itali, përmes të përndershmit dom Prekë Ndrevashaj, përsëri ramë në kontakt. Edhe kësaj radhe, zarfi nga dom Zefi kishte një monedhë, të cilën tanimë e njihja. Nuk shkoi gjatë që të takohemi personalisht, në banesën e Kapidan Ndue Gjomarkaj, në Romë, ku kishte ardhur për vizitë….”

NJË KUJTIM PLOT MBRESA TË PAHARRUESHME

by

-Mendime për një shkrim memuaristik të Marie L. Poradecit-/

Nga Thanas L. Gjika/

          Marie Poradeci, vajza e Lasgushit, më 23 gusht 2019 kishte hedhur në Fb-në e saj, me rastin e datëlindjes së Atë Gjergj Fishtës, një shkrim të shkurtër ku përshkruante vizitën e ngushëllimit që shkrimtari Ismail Kadare i kishte bërë babait të saj të nesërmen e varrimit të bashkëshortes. Shkrimi ishte disa rreshtash, por sillte momente jete dhe vlera prej tre krijuesve më të talentuar të kohëve të tyre: prej Gjergj Fishtës – poetit kombëtar që kishte shkëlqyer që nga viti 1908 derisa vdiq më 1942, prej Lasgushit – poetit më të madh lirik i viteve 1920-1938 dhe prej Imail Kadaresë – shkrimtarit më të talentuar të kohës kur ndodhi ngjarja.

          Ky shkrim u vlerësua prej rretheve kulturore letrare në atdhe dhe në diasporë. Nuk e kam ndjekur publikimin e këtij shkrimi nëpër portale, por pashë se atë e vlerësoi së pari studiuesi dhe pedagogu i letërsisë i UT Prof. Kristaq Jorgo, i cili e hodhi në Fb-në e tij po atë ditë. Mbas tij këtë shkrim e vlerësoi intelektuali tjetër i shquar, shkrimtari dhe analisti Jozef Radi i cili e publikoi te revista e tij internetike “Radiandradi.com” (Itali). Jozefi, si krijues e kritik letrar me shije të holla artistike e vlerësoi shkrimin duke e quajtur “Kujtim madhështor” dhe duke e pasuruar me një titull të vetin “Gjeniu për Gjeniun ose mbi Madhështinë”. E bëri këtë sepse deshi të shprehte idenë e tij se Fishta dhe Lasgushi ishin dy poetë shumë të talentuar me kulturë perëndimore, që dinin të respektonin njëri tjetrin. Për ta ilustruar këtë ide ai riprodhoi tri foto që mori nga fototeka Marubi. Në njërën janë Atë Gjergj Fishta ulur dhe Lasgush Poradeci në këmbë. Tek e dyta të dy poetët janë të ulur në karrike. Kurse tek fotoja e tretë janë të ulur Lasgushi, Asdreni, Fishta dhe Ernest Koliqi, kurse në këmbë prapa tyre qëndrojnë pesë autoritete qeveritarë të kulturës, shkencës dhe politikës. Në të tre fotot poetët dhe personalitetet zyrtarë nuk buzëqeshin, ata janë të menduar edhe pse fotot janë bërë gjatë një dite festive në Shkodër. Ata janë të menduar sepse ndjenin dhimbje për faktin se Shqipëria Londineze ishte vetëm njëra gjysmë e trojeve amëtare.

          Ndërkohë vemë në dukje se ripublikimet e këtyre kujtimeve prej Prof. K. Jorgo dhe analistit J. Radi tregojnë se shkrimi meriton të lexohet dhe rilexohet me vëmendje nga lexuesit. Për të ndihmuar në përvetësimin e vlerave ideore dhe artistike që përmban ky shkrim, po e riprodhoj këtu dhe pastaj po jap disa mendime të mia:

          Marie Lasgush Poradeci

          Sot per ditlindjen e te madhit Fishta do tregoj nje ngjarje qe ka ndodhur ne shtepine time kur babi ishte gjalle.

          Pogradec.

          Ishte data 5 gusht 1983. Nje dite me pare kishim varrosur mamane, e cila vdiq atje.

          Ne te vetmen dhome qe kishte ajo shtepi, babai rrinte i shtrire ne krevatin e tij. Ishte i derrmuar. Vjen per vizite Ismail Kadareja me zv/kryetarin e Deges se puneve te brendeshe, Vladimir Meçen. E takuan babin me dashuri dhe u ulen perbri tij te krevati tjeter ku flinim une dhe motra. Sapo ata u ulen babi i shtrire tha: “faleminderit qe me ardhet per ngushellim ne kete dite te zeze te jetes time. Jam i shkaterruar dhe do t’ju lutesha qe te qendroj i shtrire”. Ata aprovuan me respekt te dy njezeri. Filluan te bisedojne dhe fjala erdhi te poeti Gjergj Fishta. Babi tha: Fishta eshte kollos dhe filloi te recitoje “Lahuten e Malsise”.

          Dhe papritur u ngrit ne kembe dhe tha: Jo, jo do ngrihem ne kembe se Fishta duhet recituar ne kembe… Dhe vazhdoi recitimin.

          Ne dhome ishte nje heshtje absolute.

* * *

            Në këtë shkrim kemi të bëjmë jo thjesht me riprodhimin e një kujtimi, por me një vepër publicistike letrare të mirëfilltë. Dhe si gjithë veprat letrare dhe kjo i ka të gjithë elementët e kompozicionit që përbëjnë veprat letrare të kompletuara, ka dhe zbërthim karaktereresh njerëzorë dhe idenë e vet. Aty janë:

          Prologu: ku sqarohet pse e riprodhoi autorja shkrimin e vet më 23 tetor.

          Hyrja: ku mësojmë se ngjarja ndodhi në Pogradec më 5 gusht 1983, një ditë pas varrimit të bashkëshortes së Lasgushit.

          Subjekti: ku përshkruhet vizita e respektit që bëri shkrimtari Ismail Kadare dhe Zv/Shefit i Degës së Punëve të Brendëshme të Rrethit për ta ngushëlluar Lasgushin e moshuar për humbjen e bashkëshortes. Pas përshkrimit të ambjentit të dhomës së vetme të shtëpisë, tregohet se Lasgushi qëndronte shtrirë, se miqtë e takuan me dashuri, dhe vijohet me falenderimin plot respekt të Lasgushit ndaj vizitorëve. Më tej tregohet se i zoti i shtëpisë kërkoi lejë për të qendruar shtrirë sepse ndjehej “i shkatërruar”. Pastaj kalohet te fakti se u hap biseda për letërsinë. Autorja nuk ndalet të tregojë bisedat e ndryshme, por ndalet te fakti se biseda u hap dhe mbi poetin Gjergj Fishta. Ai e vlerësoi këtë poet duke e quajtur “Kollos”. Më tej Lasgushi për të plotësuar vlerësimin, filloi të recitonte shtrirë pjesë nga vepra madhore “Lahuta e Malsisë”.

          Pika kulminante: kulmi i emocionalitetit arrihet kur Lasgushi papritur ngrihet dhe thotë se recitimi i vargjeve të Fishtës nuk mund të bëhej shtrirë dhe vijoi recitimin më këmbë.

          Mbyllja: rrëfimi mbyllet duke treguar se miqtë nuk thanë asgjë, në dhomë sundoi një heshtje absolute…

        Kjo vepër ndonëse e shkurtër, ashtu si dhe shumë vepra të shkrimtarëve Ylli Demneri (Paris) dhe Astrit Lulushi (Washingron), etj ngërthen brenda pak rreshtave një nëntekst me vlerësime ideorë dhe emocionalë të shumtë.

          Po shpreh tani mendimet e mia duke filluar me prologun dhe duke vijuar me pjesën tjetër të tekstit.

          Hedhja në Fb e këtij shkrimi në datën 23 tetor, data e lindjes së poetit kombëtar Atë Gjergj Fishta, shpreh pakënaqësinë e autores ndaj nënvlerësimit që i kishte bërë dikur qeveria shqiptare e kohës së diktaturës komuniste, por edhe ndaj të njëjtit qëndrim që kishin mbajtur e mbanin dhe qeveritë paskomuniste. Fishta nuk po studiohej dhe nuk po vlerësohej ende seriozisht, madje ai ishte lënë pa një shtëpi muze.

          Shkrimtari I. Kadare shkoi te Lasgushi për ngushëllim të nesërmen e varrimit, duke marrë me vete një nga talentet e rinj të Pogradecit, i cili kishte detyrën e Zv/shefit të Degës së PB të rrethit. Një ditë më parë këta dy intelektualë nuk kishin marrë pjesë në ceremoninë e varrimit të bashkëshortes së Lasgushit, si dhe asnjë prej autoriteteve të pushtetit (këtë fakt e kisha mësuar prej kohësh). Duke ditur se lufta e klasave në rrethet e vegjël ishte shumë më ekstreme se në Tiranë, vajtja e I. Kadaresë për vizitë ngushëllimi i shoqëruar prej Zv/shefit të Degës së PB të Pogradecit, përmban në vetvete ndjenjën e drojtjes që ka përjetuar ai për të shkuar vetëm për ngushëllim tek Lasgushi. Kurse vajtja e Vladimir Meçes në këtë vizitë, dëshmon se ai ishte një djalosh romantik, i cili për të treguar se e vlerësonte shumë lart Kadarenë, e shoqëroi atë në këtë vizitë edhe pse kjo gjë mund t’i shkaktonte dhënien e ndonjë vërejteje prej shefit të tij.

          Përsa i përket drojtjes së Kadaresë, për mendimin tim është e shpjegueshme po të kemi parasysh se ky autor pasi botoi novelën “Nëpunësi i Pallatit të ëndrrave” (1979) pati pasojë disa goditje përmes artikujve të gazetave dhe më e madhja, pas kësaj ai nuk u zgjodh më deputet në Kuvendin Popullor.

          I zoti i shtëpisë ndjehej i dërmuar, aq sa nuk mundi të ngrihej për të respektuar vizitorët. Ai i falenderoi miqtë për vizitën dhe kërkoi lejë të rrinte shtrirë sepse ndjehej “i shkatërruar”.

Lasgushi ashtu shtrirë filloi të dëgjojë e të marrë pjesë në bisedë. Duke qenë të tre krijues, biseda kaloi shpejt tek letërsia. Ra fjala për poetin Gjergj Fishta. Lasgushi u gjallërua dhe gjeti rastin të shprehte kritikën e tij ndaj qëndrimit zyrtar me të cilin ishin pajtuar gjithë studiuesit dhe krijuesit e kohës, pra dhe dy vizitorët. Meqenëse vizitorët nuk dhanë ndonjë vlerësim për Fishtën, Lasgushi e shpalli atë “Kollos” dhe për t’ua mbushur mendjen për vlerat artistike të poetit kombëtar, filloi të recitonte vargjeve nga kryevepra “Lahuta e Malsisë”. Mirëpo respekti që ai ndjente për Fishtën si njeri dhe si krijues, si dhe kultura perëndimore me të cilën ishte brumosur, e bëri të mos ndjehej mirë. U mobilizua dhe për ta shprehur respektin si meritonte miku i tij, u ngrit më këmbë duke deklaruar: “Jo, jo, do ngrihem në këmbë se Fishta duhet recituar në këmbë…” Dhe, kështu shton Maria, vazhdoi recitimin”.

          Pikërisht këtu te ngritja më këmbë e Lasgushit për të vijuar recitimin me më shumë patos e respekt, është pika kulminante e veprës. Ky moment në fakt transmeton mësimin që u dha poeti vizitorëve: Lasgushi që ndjehej “i shkatërruar” kur hynë në dhomë miqtë, gjeti forca për t’u ngritur që të recitonte ashtu si meritonte poeti “kollos”.

          Dëgjuesit u shushatën, nuk gjetën kurajo as ta kundërshtonin, as ta aprovonin mësimin e Lasgushit. Erdhën t’i jepnin kurajë, por sjellja e Lasgushit u dha një mësim që nuk e prisnin. Duket se u ndjenë të shkurajuar…

          Vepra edhe pse shumë e shkurtër arrin të zbulojë karakterin trimëror të Lasgushit, i cili nuk nguroi të vlerësonte lart Atë Gjergj Fishtën në kohën kur partia-shtet e shante, si dhe karakterin jo trimëror të vizitorëve, të cilët nuk kishin guxuar të merrnin pjesë në ceremoninë e djeshme të varrimit dhe tani gjatë bisedës nuk guxuan të pohonin ose mohonin deklaratën e Lasgushit se Fishta ishte poet “kollos”. Madje ata nuk e vlerësuan Lasgushin pasi ky përfundoi recitimin në një pozicion dinjitoz e vlerësues për Fishtën.

          Ky shkrim për nga lloji letrar është një skicë publicistike letrare me subjekt të ndërtuar mbi kujtimet e autores nga dita e dhimbshme e pasvarrimit të nënës së saj. Meritë e autores është dhe fakti se ajo i ka qëndruar larg politizimit, ka rrëfyer ngjarjen ashtu si ndodhi pa dhënë asnjë koment a interpretim të sajin.

          Ideja e veprës nënkuptohet pa vështirësi: Në këtë skicë vihen përballë vlerat e dy kulturave. Nga njëra anë shpalosen vlerat e kulturës europiane perëndimore të përfaqësuara prej Lasgushit të moshuar, i cili edhe në momente të vështira të jetës, kur ndjehej “i shkatërruar”, pati guximin të mbronte vlerat e mohuara të Gjergj Fishtës dhe më tej gjeti fuqi të ngrihej e të vijonte recitimin më këmbë për të shprehur respektin që meritonte vepra e këtij poeti kombëtar.

          Nga ana tjetër shpalosen vlerat e mungura të kulturës socialiste të përfaqësuara prej dy intelektualëve të rinj shqiptarë, të cilët nuk patën guxim të pohonin vlerat e mohuara të Gjergj Fishtës dhe as ta vlerësonin Lasgushin për gjestin kulturor që bëri para tyre për të vlerësuar si meritonte recitimi i veprës së Fishtës.

          Të gjithë lexuesit e formuar në kohën e diktaturës komuniste duhet të pranojnë se shkolla socialiste ishte një inkubator ku përgatiteshin intelektualë të nënshtruar ndaj politikës së partisë shtet, njerëz pa kurajo dhe me mungesa të theksuara kulturore e morale.

          Si thashë më lart drojtja, si dhe frika janë ndjenja njerëzore, dhe kur shfaqja e tyre nuk i dëmton të tjerët, ato janë të falshme. Shumë nga ne, pra dhe unë, që u formuam dhe punuam gjatë regjimit diktatorial, kemi shfaqur shpesh herë frikë dhe aprovim të politikës së partisë. Për pasojë kemi lënë pa i përmendur vlerat e shkrimtarëve të talentuar si Gj. Fishta, F. Konica, E. Koliqi, etj, madje dhe kemi kritikuar aspekte të ndryshme të veprave të tyre. Për këtë arsye, Kadarenë dhe shkrimtarë të tjerë të talentuar të kohës së diktaturës, për mospranimin e vlerave të krijuesve që nuk i donte partia-shtet, nuk kemi të drejtë qytetare që t’i kritikojmë ne që kemi gabuar bashkë me ta. Detyra jonë është që të evoluojmë dhe të kritikojmë me fjalë dhe vepra gabimet tona të asaj kohe.

          Të drejtën për të kritikuar Isamil Kadarenë e kanë pasur trima si Lasgushi dhe ata të përndjekur të ndërgjegjes që kaluan vite të tëra nëpër burgje e kampe internimi sepse nuk iu nënshtruan politikës diktatoriale. Të tillë kanë qenë Guljelm Deda, Musine Kokalari, Selfixhe Ciu Broja, Trifon Xhagjika, Arshi Pipa, Bilal Xhaferi, etj, kurse sot janë Sami Repishti, Lek Pervizi, Eugjen Merlika, Jozef Radi, Visar Zhiti, etj.

            Në fund dua të shtoj se përsa i përket vlerësimit të veprës letrare të Ismail Kadaresë, vepra e tij letrare është vlerësuar po vlerësohet dhe do të vlerësohet gjithnjë e më shumë nga institucione të kulturës shqiptare dhe botërore. Kjo ndodh e do të ndodhë sepse për vlerësimin e veprave të një shkrimtari ose artisti merren parasysh vetëm vlerat idore e letrare të veprave të tyre dhe jo mungesat e karakterit të krijuesit, as kritikat që ata u kanë bërë njerëzve të ndryshëm të shquar ose jo. Ky vlerësim është shkencor sepse merr parasysh vetëm nivelin e realizimit artistik të karaktereve dhe vërtetësinë e tematikës dhe problematikës që trajtojnë vepra artistike.

          Ndërkohë dhe faktori lexues, që ka vlerë të madhe në ekonominë e tregut, për të blerë një vepër arti niset nga këto vlera dhe jo nga karakteri ose edukata e autorit që e ka krijuar veprën. Këtë dukuri e tregoi shumë qartë dhe dhënia sivjet e çmimit Nobel shkrimtarit austriak Peter Handke. Ky shkrimtar kishte qenë një mik e përkrahës i kasapit të popujve të Ballkanit, Sllobodan Milosheviçit, por në veprat e tij shkrimtari Handke nuk i kishte hymnizuar bëmat e këtij krimineli.

“Saga e dhimbjes” së djeshme me mesazhe për të sotmen

by

Nga Fatbardha Mulleti Saraçi/*

FLibri i jetës sime, viti 2019 përkon me 80 vjetorin (tetëdhjetë) e lindjes. Në tetor 2016 isha në takim me gjimnazistë e shkolles së mesme At Pjeter Meshkalla të qytetit të Shkodrës, në sallën Iliricum. Një takim i organizuar nga OSBE (znj.Claudia Vollmer-Head of Democratizaton Department). Tema ishte: “Tregoni –përjetimet e juaja.

 E fillova bisedën me fundin e vitit 1944, kur po mbushja pesë vitet e para të jetës sime. Vazhdova…

Në sallë ju dhurova studentave librat “Dhimbje 3” dhe “Kalvari i grave në burgjet komuniste” botuar nga ISKK (që janë të tre librat “Dhimbje” I-II-III).

Kur erdha në shtëpi i thashë tim biri: “Petër, e fillova librin e ri, (sepse e kisha menduar me kohë, por s’më bëhej të shkruaja)”.

Kisha menduar se çfarë bilanci bënë njeriu me jetën e tij.

E mbarova librin në fundin e vitit 2018. Kisha një qetësi të plotë.

Duket sikur njeriu ka disa detyrime ose disa borxhe, që duhet t’i kthejë në jetën e tij. Ky ishte një borxh që ia kisha femijërisë, rinisë, moshës së mesme e në vazhdim.

U linda në Tiranë në familjen Mulleti. Prinderit e mij zonja Pertefe Muka e z.Haki Mulleti ishin familjarë të mrekulleshëm, dukej se do të rriteshim me të gjitha të mirat që zotëronim, por fuqia ekonomike u bjerr nga fuqia politike.

Erdhi komunizmi që u shoqërua me burgosjen e babait, Haki, u zhveshëm nga pasuria dmth na u grabit çdo gjë, na nxorrën nga shtëpia, na dëbuan nga qyteti i Tiranës, në Kavajë që strehim ishin vetëm bodrume e barake, na ndoqi lufta e klasës dmth racizmi komunist shqiptar.

Persekutimi vazhdoi me breza dhe e shoqëruan me komedinë groteske, butaforike “Prefekti”, që personazhet ishin emra realë.

Qyteti i Kavajës nuk kishte shkollë të mesme, por mua m’u hapen dyert e qytetit hyjnor, Shkodres.

Gjyshja ime, Zade, që ishte me origjinë nga qyteti i Ulqinit, kishte ardhur në këtë qytet kur Ulqini iu la Malit të Zi. Nuk e harronte qytetin e saj të lindjes dhe të rinisë. Thoshte: “Jam vajzë Ulqini e rritur me vaj ulliri.”

Një grua e bukur, shtatlartë, e qetë, punëtore, bamirëse, një zonjë që kishte lindur shumë fëmijë (trinjakët dhe binjakët nuk i jetuan, por kishte një djalë dhe pesë vajza). Gjyshja jetoi në familjen shkodrane Muka, pau ndrrime qeverishë, pushtime, provoi dhe jetën në Shqipërinë socialiste dmth s’iu nda lufta klasore (burgosja e të birit dy herë, vuajtjet e vajzës Pertefe etj). Një zonjë, që bashkë me të bijat strehuan dhëndrin dhe nipin e familjes Muka. Kur vinin kontrollet- tregonin vajzat- na dridhej zemra si fleta e plepit.

Është historia tipike se si njeriu vjen në jetë dhe ikën nga kjo botë, ajo u largua, e qetë por nuk pati pranë djalin e saj të vetëm (ndodhej në burg).

Në librin “Saga e dhimbjes” ka shumë personazhe që më kanë shoqëruar në jetë.

Ishte vëllai i babait tim-Xhaja Niu- studenti i Gjimnazit të Korçes dhe i Universitetit të Monpelje në Francë, që kishte studiuar Ekonomi, ishte emigrant politik, jetonte në Itali (Bologna).

Ai u bë i dashur për ne, e njohem me anë të letrave, të shkruara bukur, me një shkrim prej rilindasi. Përveç letrave, xhaxhain e njohëm nëpërmjet pakove që na dërgonte, ato përmbanin ilaçe dhe veshje. Në këtë mënyrë na ndihmonte ekonomikisht.

Pas vitit 1970 na u ndërpre korespondenca, sigurimi i shtetit futi duart edhe këtu, nuk i lejoi letrat tona të arrinin në Itali dhe anasjelltas, ata të xhaxhait nuk erdhën më.

Vdiq me idenë se e harruam, e braktisëm. Një heshtje e tmerrshme.

U vramë shpirtërisht se vdiq, pa e ditur se ndrroi jetë në janarin e 1980. (Në vitin 1981- emrin e tij të çmuar e të paharrueshëm, vëllai im Tanushi e ringjalli tek i biri).

Ky libër tregon jetën tonë, të një shtrese të madhe, që ishte shtresë e të persekutuarve politikë.

Tani migroj në thellësinë e kohës, nga gjenerata në gjeneratë, permes rrugëtimit të memories si dhe memoria shkurton distancat.

Memoria na krijon mundësinë të marrim pjesë në çdo ditë të të ardhmes tonë.

Fati i shtresës tonë- disa herë ka qenë, i varur ndërmjet jetës dhe vdekjes, ndërmjet shpresës dhe dëshperimit, ndërmjet shpërnguljes dhe shfarosjes.

Gjysma e dytë e shekullit XX për ne u bë: Gjysëm shekulli i tmerrshëm i vdekjes, me dhunë e torturë, në burgje, në kampe pune të detyruar, në kampe çfarosëse, ku u zhdukën një pjesë e mirë e popullsisë (familje të tëra mbetën pa pasardhës). Intelektualë, që kishin studjuar në Universitetet e Evropës dhe të Amerikës u burgosen dhe s’u lejuan që me dijet e tyre t’i shërbenin Atdheut, po ashtu pronarët, fshatarët e punës (i quajtën kulakë) klerikët…, më vonë filluan dhe brenda shtresës së tyre, që i quajtën revizionistë, ndodhën vrasje të shumta në kufi.

Sa jetë humben, po të kishin jetuar do të kishin dhënë ndihmesën e tyre në përparimin e vendit tonë.

Të gjithë dhjetëvjeçarët e gjysmës së dytë të shekullit të njëzetë ishin për ne; vite mundimi, të luftës për mbijetesë dhe të jetosh me lirinë e brendëshme shpirtërore.

Nuk ishte e lehtë të përjetosh dëbimet masive, internimet familjarisht dhe burgjet e Shqipërisë. U mbush Shqipëria Socialiste (1944-1991) me burgje nga veriu në jug, nga lindja në perëndim, u shtuan kampet e internimit, ku i degdisnin familjet, nga foshnjet deri tek të moshuarit, në vende të largëta që të vuanin sa më shumë.

Vazhdonte lufta klasore, që ishte luftë në kohë paqe, që ndërhynte mizorisht në jetën tonë. Ishte muri i urrejtjes së madhe, që dilte nga goja e diktatorit, transmetohej tek të gjithë diktatorët e vegjël, që gjarpëronin në muret e ndërtesave shtetërore tek të gjithë ngrehinat, në Pallatin e Kongreseve ku buçisnin vendimet e tyre, në çdo sektor të jetës që shoqëroheshin me duartrokitje pa mbarim. Vazhdonte muri i urrejtjes së madhe.

Kjo urrejtje futej në mendësi, në Universitete, në romane të realizmit socialist, në art, në filma, e vazhdonte kudo…

E gjitha vinte nga doktrina marksiste-leniniste-staliniste e hoxhiste dhe dukej se s’do të mbaronte kurrë.

Kjo luftë ishte futur thellë, në mendësi, në ndërgjegje të njerëzve dhe muret e kësaj lufte na ndanë nga pjesa tjetër e shoqërisë.

Po t’i lidhim këto vende të izolimit, do të krijoheshin izotermat e izolimit, që mbyllej me izotermin e madh të kufirit.

Shqipëria e rrethuar me tela me gjemba, me kulla vrojtimi, me ushtarë të armatosur, që siguronin izolimin e vendit nga bota dhe në këtë vijë kufiri nga deti deri në male u vranë të rinj shqiptarë nga pushka e shqiptarëve, e rojeve vigjilente, që vrisnin pa kaluar kufirin, që komandantët i shpërblenin me leje pushimi dhe lavdërime.

Në kampe internimi vdiqën foshnje, fëmijë, njerëz, emra që po të kishin jetuar do të përmendeshin me admirim dhe do të ishin vlerësuar, po të kishin jetuar e punuar.

I vranë fëmijët katër herë:

  • Njëherë si fëmijë që u dërguan forcërisht në kampet e internimit.
  • Njëherë të rritur që do të bëheshin në një të ardhme të afërt.
  • Nuk u lejuan të jetonin në qytetet e tyre, në shtëpitë e tyre, të gëzonin pronat dhe të kishin të drejtën të arsimoheshin (të vazhdonin shkollat e larta dhe të jetonin të lirë).
  • U përdor lufta e klasore që i diskreditonte në çdo hap të jetës.  

Arkivi i diktaturës që u bë totalitariste në Shqipëri janë kujtimet e familjeve që kanë vuajtur.

Po mbushi 80 vite të jetës sime dhe këtë jetë s’mund t’a kisha menduar pa këto libra, krijesat e mia, që janë krijesat e të gjithë antarëve që përbëjnë këtë shtresë të vuajtjeve.

Janë etapat e jetës sime, të familjes, të të afërmëve, janë shumë, prandaj sa të jetë e mundur do e vazhdoj këtë mision.

Në çdo jetë nëne, gruaje, vajze, motre, vëllai, të afërmëve, të fëmijëve, kudo jam edhe unë. Eca, jetova, punova, dhe nxorra lotë bashkë me to, por dhe forca shpirtërore erdh duke u formuar e rritur dhe jetën e çmova shumë, është gjëja më e mrekulleshme që na është dhuruar, me lirinë e brendshme shpirtërore dhe familjen e çmuar. Nuk bëra asgjë që është në kundërshtim me të vërtetën dhe u bëra e durueshme me dobësitë e njerëzve që më rrethonin. Kështu mbeta e pamposhtur dhe praktike.

Jetova me mantelin e kujtesës rreth shpatullave të mia që nga fëminija e në vazhdim…

Kur fillova të punoj, mësova respektin që duhet të kesh për njerëzit, vlerën që duhet të kesh për çdo njeri, në veçanti për të shtypurit, të varfërit, të përndjekurit, për ata që janë lënë pas dore, kur atë e kanë harruar, kur e kanë dëbuar…

Të punosh është përgjegjësi. Mësuesin e bëra mision të jetës sime.

Edhe punëtore e vazhdova këtë mision.

Mbas moshës 50-vjeçare punova për të vërtetën, për të treguar realen, jo me gënjeshtra komuniste dhe me mosmirënjohje (që është e meta më e madhe e njerëzve).

Solla zërin e njerëzve të papërfillur, me anë të intervistave, bisedave. Shkruaja rrëfimet, për të treguar me penë ndershmerie dashurinë njerëzore, me thjeshtësi, transparencë, vërtetësi, kurajë. Nxorra në dritë të vërteta të hidhura.

Kur bisedoja me ato gra, vajza, të dënuara, më dukej sikur i përqafoja me qetësi, me forcë të papërballueshme si të ujit, si gurgullimë dijesh, eksperiencash, që të pastron, që të shuan zjarret idiote të luftës klasore.

Ato femra flisnin me butësi, të qeta, pa hile, dinjitoze, plot dritë në sy e në shpirt, dituri, mençuri, dashuri, ndershmëri. Edhe pse vuajtën, ishin shoqe e mike pa kushte, të ngrohta, të buta, shpirtlira, shpirtëmdhaja, qortuese (për pse?), të pabindura ndaj dhunuesve, shqiptare të vërteta.

Edhe pse vuajtën, ishin të qeshura, rrezatonin mirësi, të jepnin ndjesinë e paqës dhe ishin plot pozitivitet çlodhës.

Historitë e shkruara janë të vërteta, nuk kam nevojë të shpik.

Rrëfimet askush s’ka mundur t’i ndalojë.

Ju lutem. Kujdes! Harresa përsërit të kaluarën.

* Fjala e mbajtur në promovimin e librit  “Saga e Dhimbjes” Fatbardha Mulleti Saraçi, organizuar në Biblioteken Marin Barleti të Shkodrës më 25 tetor 2019.

NËNTORIADA OSE FESTIMI I ZISE

by

NGA EUGJEN MERLIKA/Për afër gjysëm shekulli nëntori për shqiptarët qe muaji i shumëpritur i festave. Festoheshin me rradhë të gjitha datat e shënuara të lindjes e të fitores së komunizmit. Fillohej nga dita e grushtit të shtetit bolshevik të 1917 ës në qytetin e Pjetrit të parë, për të pasuar në përkujtimin e themelimit të partisë komuniste shqiptare nga Miladin Popoviçi, i dërguari i posaçëm i Josif Broz Titos për Shqipërinë. Muaji përfundonte me festën e madhe të “çlirimit” të 29 nëntorit, që eklipsonte atë të një dite më parë, e vetmja ditë me të vërtetë e shënuar në historinë e gjatë të vendit.

            “ Nëntoriada” qe për dhjetëvjeçarë me rradhë burim frymëzimi për poetë e artistë të të gjitha përmasave e festat e nëntorit gjithmonë burim shprese për qindra e mijra  të burgosur politikë që prisnin me ankth vite me rradhë një gjest “zemërgjërësie” të Zeusit të Olimpit në drejtim të tyre. Për gjithë periudhën e gjatë të sundimit komunist historia u shkrua simbas orekseve të fituesve, u tjetërsua e u interpretua simbas shijeve dhe interesave të tyre. Kështu komunistët qenë të parët që luftuan e u sakrifikuan për të çliruar Vendin, qenë të parët që ju kundërvunë pushtuesve nazifashistë e fitoren e arritën me gjakun e 28000 dëshmorëve, qenë të vetmit  që luftuan në mënyrë të papajtuar me “ armiqtë më të mëdhenj të lirisë së njerëzimit”, fashistët italianë e nazistët gjermanë. Ndofta  shumëkujt spontanisht gjatë asaj kohe i vinin pyetje që ngelnin pa përgjigje ose akoma më keq mbeteshin të pashprehura.

            Dihet se Shqipëria u pushtua më 7 prill 1939, kur ende lufta e dytë botërore nuk kishte filluar. Do të kalonin ende disa muaj para se korridori i Gdanskut të bëhej shkëndija e atij zjarri të stërmadh që do të pushtonte Evropën. Nga 1939 deri më 1941 qëndresa kundër italjanëve ishte diçka sporadike dhe e paorganizuar. U krijuan aty këtu çeta luftëtarësh, kryesisht me orjentim monarkist, që nuk pajtoheshin me pushtimin. Kuptohet se efektiviteti i veprimit të tyre ishte tepër i vogël, si pasojë e ndryshimit të madh të raportit të forcave në fushë. Komunistët, që për gjysëm shekulli kanë rrahur gjoksin e kanë stërfolur për meritat dhe vetmohimin e tyre në luftën kundër pushtuesve nazifashistë, i anashkalojnë historisë dhe ngjarjeve të atyre dy viteve, që në terma kohe përbëjnë gati gjysmën e gjithë  “epopesë”  së shkruar. Eshtë folur e shkruar për demostrata të mëdha të zhvilluara në Tiranë e qytete të tjera e të drejtuara nga komunistët e personalisht nga Enver Hoxha. Nuk i përgjigjen së vërtetës këto pohime, mbasi udhëheqësi i ardhshëm i partisë në atë periudhë englendisej në librarinë Flora dhe në rrethet shoqërore të borgjezisë, ku pranohej në sajë të lidhjeve farefisnore. Qetësia relative, pothuajse miratuese, e komunistëve në këta dy vite shoqërohej me argumentime teorike, simbas të cilave pushtimi kishte dhe anët e tij pozitive mbasi do të jepte ndihmesën e tij në krijimin e klasës puntore, si pasojë e futjes së marredhënieve kapitaliste në prodhim. Më vonë këto teori u konsideruan disfatiste e ju veshën atyre komunistëve që nuk pranuan të venë në qafë kularin e Miladin Popoviçit.

            A ishte i rastësishëm pasiviteti i komunistëve shqiptarë në këta dy vite, ishte pasojë e mosorganizimit, e grindjes mes grupeve të ndryshme siç është servirur në libra e në propagandë? Po të hedhim vështrimin më larg, në marredhëniet ndërmjet komunizmit botëror me qëndrat e tij drejtuese Kremlinin dhe Kominternin me Boshtin qëndror e kryesisht Gjermaninë hitlerjane, do të kuptojmë më mirë arsyen e vërtetë të atyre qëndrimeve. Më 23 gusht 1939, vetëm dhjetë ditë më parë se të shpallej lufta, në Moskë ministri i jashtëm gjerman, baroni fon Ribentrop nënëshkroi një “pakt mossulmimi” me kolegun e vet sovjetik Molotov. Ai nuk ishte thjesht një angazhim i ndërsjelltë i dy shteteve më të fuqishme diktatoriale të kontinentit për të mos sulmuar njëri tjetrin, por ishte një marrëveshje banditësh për të rindarë territore e skllavëruar popuj. Efektet qenë të menjëherëshme me ndarjen e Polonisë dhe pushtimin e republikave pribaltike.

            Ai traktat ishte përfundimi i një sërë konsideratash e llogarish, që në strategjinë e dy diktatorëve më mizorë të shekullit do të ndryshonte historinë dhe gjeopolitikën e Kontinentit e të globit. Ai traktat u pasua nga të tjera marrëveshje të fshehta e të hapura, që filluan të ndryshojnë dhe qëndrimin zyrtar të dy Vendeve e propagandave përkatëse karshi njëri tjetrit. Stalini kishte lavdëruar luftën “ antikapitaliste “ të Gjermanisë kundër Anglisë e Francës, “ shkaktarët e vërtetë të luftës “ simbas Molotovit. Më 7 shtator 1939 Stalini i njoftonte Dimitrovit, sekretar i parë i Kominternit, se “ nuk do të ishte keq nëse Gjermania do të dobësonte pozitat e kapitalistëve më të pasur (veçanërisht të Anglisë )”. Si pasojë e strategjisë së re të BS e të Stalinit direktiva e Kominternit qe e prerë:” Qëndrimi i mbrojtjes kombëtare është i papranueshëm për komunistët në këtë luftë (…) çështja e fashizmit luan sot një rol të dorës së dytë, çështja kryesore përfaqësohet nga lufta kundër kapitalizmit, origjina e të gjitha luftrave. Taktika e Frontit popullor nuk është më e zbatueshme.” Të gjithë morën nga Moska udhëzimet për “ t’i çjerrë maskën legjendës së natyrës antifashiste të luftës”. Filluan në seri autokritikat aspak dinjitoze, në stil shqeto komunist  të udhëheqësve të partive komuniste, që gjithmonë kishin zbatuar direktivat, por që tani duhet të merrnin mbi vehte barrën e ndryshimit të tyre…Francezët pranuan se kanë gabuar në të besuarit e    “legjendës së karakterit antifashist të luftës”, ndërsa ajo kishte karakter imperialist me piksynim diktaturën e kapitalit !!??. Palmiro Toliati pranonte se Musolini ka përmirësuar kushtet e punonjësve në Itali dhe deklaronte: “ Un nuk ve në qendër luftën për të rrëzuar  Musolinin “. Ishte 7 mars 1941!!!

Kur në prill të 1940ës Gjermania pushtoi Danimarkën dhe Norvegjinë, shtypi komunist, si gjithmonë zëdhënes besnik i partive komuniste, ja ngarkonte përgjegjësinë kryesore jo Gjermanisë, por kundërshtarëve të saj dhe vetë viktimave të agresionit, ndërsa Qeveria sovjetike i uroi privatisht Gjermanisë “ sukses të plotë në nismat e saj mbrojtëse “. Më 25 nëntor 1940, plot 80 vite më parë, Molotovi thirri ambasadorin e Gjermanisë në Moskë për të firmosur një marrëveshje historike. BS kishte vendosur të bashkohej me boshtin Romë-Berlin-Tokio për të thyer fuqitë pluto-judaike- masonike, siç quheshin rëndom në propagandën komuniste e fashiste demokracitë e Perëndimit. Ky vendim ishte përgjigje e kërkesës së Hitlerit bërë verbalisht Molotovit gjatë vizitës së tij në Berlin disa ditë më parë.    

Synimet e BS në këtë situatë idili dhe sinkronizimi me Gjermaninë naziste gjatë viteve 39 – 41 ishin në përfitimet territoriale në pjesët e perandorisë britanike që konsiderohej në shpërbërje e sipër, në shtimin e influencës në Ballkan e në përpjekjet për kontrollin e ngushticave, pika strategjike me rëndësi të jashtzakonëshme në kohë lufte e paqeje. Gjermania ishte e interesuar t’a kishte në anën e saj kollosin rus për të gjunjëzuar qëndresën angleze e në shërbim të këtij synimi Ministria e propagandës naziste ndaloi çdo “ qëndrim kundër marksizmit dhe bolshevizmit në shtyp dhe në propagandën gjermane “ si pasojë e një protokolli shtesë të fshehtë të paktit Ribentrop-Molotov. Më 19 korrik 1940, në një fjalim të mbajtur në Rajshtag, Fyhreri deklaronte:  “Marredhëniet ruso- gjermane janë përcaktuar përfundimisht… çdo shpresë se mund të lindin tensione të reja  është foshnjarake.” Autoritetet gjermane theksonin faktin se “ për Gjermaninë dhe Rusinë punët kishin vajtur mirë gjithmonë kur kishin qënë mike dhe keq kur kishin qënë armike”.

Kjo ishte atmosfera e marredhënieve mes dy sistemeve totalitare në dy vitet e para të luftës. Ajo u prish me sulmin rrufe të gjermanëve, për të cilët traktatet ktheheshin në copa letre të grisëshme, sapo t’ua kërkonte interesi, më 22 qershor 1941. Çfarë nuk vazhdoi të funksjononte në mekanizmin koordinues të strategjisë globale të dy diktaturave? Deliri i plotfuqishmërisë së Hitlerit që mendoi se në pak kohë do të asgjësonte, nëpërmjet forcës, kërkesat, gjithnjë në rritje, të Stalinit për pushtet në skakjerën botërore. Si drita e diellit është e qartë se nuk ishin motivet e idealevet apo të ideologjisë ato që përcaktuan ndarjen mes dy tiranëve, qenë çështje interesash e vlerësime të gabuara të forcave. Marredhëniet e ngushta mes dy tiranive ishin shprehje dhe rezultat i përkimit të interesave. Gjithshka tjetër, që propaganda e kohës motivonte, ishte një fletë fiku që shërbente për të mbuluar të vërtetën e për të trullosur dhjetra milionët që do të bëheshin mish për top.

Kështu lufta për “ mbrojtjen e lirisë së popujve dhe idealeve të demokracisë” që, për më shumë se një gjysëm shekulli, bota  komuniste e shpalosi pa prerë si motivin kryesor të sakrificave e të fitores mbi nazifashistët, ishte një mashtrim i përbindshëm në dritën e së vërtetës historike, të fakteve e dokumentave. Po ashtu ishte një tjetër mashtrim “lufta kundër komunizmit”, që propaganda nazifashiste e kishte vënë në qendrën e argumentave të saj për të justifikuar tragjedinë më të madhe të historisë së kontinentit.

Në këtë kontekst mungese parimesh e idealesh dhe komunistët shqiptarë nuk mund të bënin përjashtim. Ata soditën të kënaqur frutet e bollëkut që solli Italia deri në vjeshtën e vitit 1941, ishin në letargji derisa Titoja, prokonsulli i Stalinit për Ballkanin, nëprmjet të dërguarit të tij të posaçëm, Miladin Popoviçit, do t’ju kujtonte se kishte ardhur koha të organizoheshin e të luftonin mbasi  “atdheu i socializmit” ishte në rrezik. E gjithë vepra e tyre konsistoi në zbatimin e urdhërave që sillnin nga shtabi qëndror i ushtrisë jugosllave Popoviçët, Mugoshët, Stojniçët, Tempot etj emisarë të druzhe Titos. Dëshmi e këtyre qëndrimeve janë themelimi i Partisë në tre ditë mbas tre vite kundërshtish e mosmarrëveshjesh të grupeve komuniste, vënia në krye të saj e një personazhi të lakueshëm e të paaftë kur në orbitën e botkuptimit komunist shqiptar kishte personalitete të forta si Llazar Fundo, Zef Mala, Sejfulla Malëshova, Sadik Premtja etj., prishja ë njëanëshme e marrëveshjes së Mukjes, asgjësimi gradual e sistematik i elementëve të shëndoshë e atdhetarë në gjirin e lëvizjes, thika e ngulur mbas shpine çështjes kombëtare nëpërmjet mungesës së këmbënguljes për thirrjen e referendumit për vetëvendosje në Kosovën e pasluftës, kompromiset e heshtjet kriminale në kurriz të mijra viktimave të vëllezërve të Kosovës.

Po t’i shtojmë kësaj tablloje gjysëm shekulli terrori nën hijen e kultit të Stalinit, mungese lirie, varfërie skajore, prapambetje proverbiale, sakrificash pa fund për të ndërtuar bunkerë më duket se festat e nëntorit, duke përjashtuar ditën e ndritur të Pavarësisë, meritojnë të kthehen në ditë zie.