Prof. Dr. Bedri Muhadri

Instituti i historis, “Ali Hadri”, Prishtinë/

Figurat më të shquara ne luftën e madhe të popujve të juglindjes së Evropës kundër zgjerimit të fuqishëm të perandorisë osmane nga mesi i shekullit XV ishin dy kolosët e kohës Janosh Huniadi, vojvodë i famshëm me origjinë rumune prej Transilvanie, që u bë regjent i Hungarisë, dhe Gjergj Kastrioti Skënderbeu princi i famshëm e Shqipërisë. Lidhjet e tyre të jashtëzakonshme është plotësisht e shpjegueshme po të kihet parasysh ngjashmëri e karrierës së tyre mahnitëse që pasqyrohet si në burime historike ashtu edhe në ato të shekujve të mëvonshme më botime të shumta e studime. Në fakt është fjala për dy protagonistët e një lufte me karakter epik kundër armikut të përbashkët, megjithëse në dy sektorë të ndryshme, brenda të cilëve ne konstatojmë sigurisht nga varfëria e dëshmimeve, kemi shumë më pak kontakte nga sa mund të pritej prej rrethanave historike, që duhej të krijonin një bashkëpunim shumë të ngushtë, madje në nivel të një aleancë të natyrshme. Huniadi si përfaqësues i popujve të sektorit Danubain, zhvillonte një luftë pothuajse të pareshtur, e cila synonte të dëboheshin feudalët osmanë, dhe për t’iu dhënë fund sulmeve shkatërrimtare të osmanëve. Në krahasim me këtë politikë kundërsulmi të Janosh Huniadit, programi i Skënderbeut në sektorin shqiptar, megjithëse i përshkruar nga një frymë e njëjtë, ndonëse më ushtri më të vogël e burime mjaft të kufizuara, bashkoi forcat e popullit të etur për liri dhe i dha një përpjesëtim të ri, me forcë e madhështi të jashtëzakonshme, luftës për pavarësinë e Shqipërisë, duke e udhëhequr për një çerek shekulli me trimërinë e vet legjendare këtë qëndresë kundër fuqisë së madhe osmane. Në analizë boshti i krijuara nga Skënderbeu dhe Huniadi qe një luftë për lirin e vendeve të tyre, por që pati ndikim në mbrojte të vlerave themelore të qytetërimit evropian, me të cilat ishin lidhur popujt e këtyre krahinave. Duket se heroi shqiptarë ishte plotësisht i ndërgjegjshëm për këtë rol të vet historik, kur i shkruante me 1460 një fisniku napolitan, princit të Tarentoes: “…Et se io fosse stato spontanto, certamente Italia se ne sentiria…” “Nëse do të isha i mundur, sigurisht se Italia do ta ndiente”.

Marrëdhëniet që Skënderbeu kishte me Huniadin provohen nga burimet të kohës. Sipas historianit bizantin Laonik Halkokondili, bashkëkohës i këtyre ngjarjeve, Janosh Huniadi i dërgoi përfaqësues Skënderbeut dhe Arianitit, duke pasur qëllim të bashkohej me ta me një marrëveshje të vendosur që më parë. 

Për një aleancë të përfunduar pak kohë më përpara ekspeditës së re të Huniadit me Skënderbeun, flet gjithashtu Antonio Bofini, historiografi i oborrit të Matias Korvinit, (i biri i Huniadit dhe mbretit të Hungarisë, në vitet 1458-1490)  por sigurisht bazuar në shënimet e Halkokondilit. Sipas Bofinit, në përputhje me këtë marrëveshje, Huniadi, duke përparuar nëpër Serbi e Bullgari, do ta sulmonte armikun ballë për ballë, ndërsa Skënderbeu do ta godiste nga prapa, nga ana e Ilirikut do të thotë Shqipërisë. Sipas letrës së Pasqual de Sorgos, fisnik i njohur i Raguzës, që gjendej në shërbim të Brankoviqëve, letër e shënuar me datën 11 shtator 1448, pas kalimit të Danubit, përmes Serbisë, Huiniadi priti disa ambasadorë nga Shqipëria, që i premtuan ndihmë prej njëzet mijë vetash. . Pavarësisht se shifra duket e fryrë, misioni i ambasadorëve tregon se Skënderbeu kishte ndërmend të merrte pjese në luftën e madhe që po përgatitnin hungarezët. Drejtimi i ri i Hunidati i kundër me fushatën në Varna, tregon edhe për qëllimin e Hunaidit për tu bashkuar forcat me ato shqiptare. 1448. 

Huniadi edhe përkundër përpjekjeve nuk kishte gjetur përkrahje të duhur në shtetet italiane. Kështu, derisa Sulltan Murati II, në korrik të vitit 1448, sulmoi Shqipërinë me një armatë të madhe në luftë kundër Skënderbeut, Huniadi e pa këtë si moment të volitshëm për të marrë rrugën e ndeshjes me osmanët. Ai mblodhi një ushtri prej afër 50 000 ushtarësh, që ishin kryesisht hungarezë, dhe reparte të vogla vlakase (rumune), si dhe mercenarë gjermanë dhe çekë. Në depërtimin e ushtrisë hungareze nëpër Serbi e pengoi Gjergj Brankoviqi, i cili ishte në raporte vasaliteti me Sulltan Murtain II. Duke qenë besnik i Muratit II, Gjergj Brankoviqi, kishte arrit që përmes rrjetit të agjenturës së tij, në kampet ushtarake të Huniadit të informonte Murtain II për efektivat e ushtrisë së udhëhequr nga Janosh Huniadi. Nga fundi i shtatorit 1448, Huniadi hyri në Serbi, duke mos e përfillur fare Gjergj Brankoviqin, duke marshuar përgjatë luginës së Moravës. Gjatë depërtimit të ushtrisë së Huniadit nëpër Rashkë, Gjergj Brankoviqi lajmëroi Sulltan Murati II, duke i dhënë informata sekret mbi përbërjen e ushtrisë së Huniadit. Këto informata ishin dërguar nëpërmjet Pascuale de Sorgos, i cili ishte në shërbim të Gjergj Brankoviqit. Gjergj Brankoviqi i kishte pasur njoftimet më të hershme lidhur me kontaktet e Skënderbeut dhe Huniadit dhe ato njoftime i kishte marrë përmes të deleguarit të tij Pasquale de Sorgo, një bujar raguzan që kishte qëndruar në kampin hungarez. Sorgo, i kishte shkuar tri herë në bisedime me Huniadin, por nuk kishte arritur marrëveshje bashkëpunimi. Nga një letër, e datës 5 shtator 1448, e dërguar nga Sorgo prej kampit të Huniadit, kuptojmë se në Betejën e Dytë të Kosovës do të marrin pjesë edhe shqiptarët. “… Selgianech Turchus suo cum exercitu potimo ordine paratus est Panones vero, qiu et Hungari vicitantur, Appoliniique el Transilvani una simul et Albaneses unanimiter sancto patri fidelitatem iuvavere …”. Ky përfaqësues na del si i dyshuari kryesor që i përcjell informatat te Brankoviqit lidhur me qëllimet e Huniadit, të cilat pastaj ky ia përcjell Muratit II. Një letër e datës 11 shtator 1448 e dërguar nga Pasqualis Juni de Sorgo drejt Brankoviqit, jep hollësi për gjendjen e ushtrisë së Huniadit. Në raportin e Sorgos përfshihet edhe informacioni se te Huniadi kishin arritur emisarët e Skënderbeut të cilët i kishin premtuar atij 2 000 ushtarë. Sulltan Murati II, i informuar për lëvizjet e ushtrisë së Huniadit, me kohë u tërhoq nga rrethimi i Krujës që kishte planifikuar, duke grumbulluar ushtrinë e tij për të qenë në gatishmëri. 

Huniadi duhet te ketë mbërritur në Fushën e Kosovës diku në fillim  të muajit tetor. Sipas shënimeve të Matej Mazrekut, nga viti 1762, Huniadi kishte arritur edhe në Janjevë ku në shenjë falënderimi Zotit për fitoret e tija, kishte marrë pjesë në meshë në Kishën e Shën Nikollës. Mbi qëndrimin e tij në Janjevë tradita popullore kishte mbajtur gjallë këtë kujtim me shekuj.  

Në këtë kohë Skënderbeu ishte i zënë me luftime me Venedikun rreth çështjes së qytetit të Danjës, por, duke parë pamundësinë e zhvillimit të luftës në dy fronte, ai lidhte paqe sa më shpejtë me Venedikun më 1448, në mënyrë që t’i kishte duart e lira për të vepruar në Kosovë së bashku me hungarezët. Sipas Traktatit të 4 tetorit 1448, Danja i mbetej Venedikut, kurse Republika i siguronte Skënderbeut dhe më tej trashëgimtarëve të tij (pra vetëm Skënderbeut dhe jo zotëve të tjerë), një pension prej 1 400 dukatesh në vit, i cili do të paguhej në Ditën e Shën Mitrit (26 tetor);.

Në fund të tekstit të Traktatit, thuhet se në kampin e Skënderbeut zotët e Shqipërisë (i signori de l’Albania) vendosën që Skënderbeu të nisej sa më parë me një ushtri sa më të madhe për t’u bashkuar me Janosh Huniadin në fushatën që po ndërmerrte kundër ushtrisë osmane prapa krahëve. Për këtë qëllim krerët shqiptarë i kërkuan Sinjorisë që t’i jepte para kohe, brenda 15 ditëve, pensionin vjetor që prej 1 400 dukatësh. Pra, ekzistonte interesi strategjik dhe përpjekja Skënderbeut për bashkim të forcave ushtarake me ato hungareze në luftë kundër osmanëve.

Menjëherë pas marrëveshjes më Venedikun, Skënderbeu bëri përgatitjet për ti ardhur në ndihmë Jonosh Huniadit, që sipas Kronistit Bofini, Huniadi i kishte kërkuar Skënderbeut që më nguti me ardhë në fushë betejë. Por Skënderbeu arriti tek me 19 tetor, një ditë pas mbarimit të luftës ku Huniadi ishte mundur dhe kishte pësuar humbje të rënda nga ushtria osmane. Sipas kronistit Bofini, trupar hungareze u gjendën në situatë të rëndë dhe kishin marr arratinë anekënd. Një pjesë të atyre ushtarëve që kishin shpëtuar kishin marrë arratinë në drejtim të Shqipërisë, dhe nja tredhjet kilometra nga vendi i Fushë Kosovës, Skënderbeu  i takoi ata. Skënderbeu u ofroi strehë. Sipas kronikës  të Raguzasit, Giunio Restit e shkruar në shekullin XVIII ardhja e princit shqiptar në ndihmë të Janosh Huniadit qe penguar prej Brakoviçëve, aleat i dhëndrit dhe sovranit të vet Sulltan Murati II, i cili kishte zënë grykat midis Shqipërisë dhe vendit të vet. Prandaj, për të mos mbetur pa u dënuar për këtë krim, shkruan Barleti: “Skënderbeu i cili ndodhej në kufijtë e Misisë, e mori vesh me pikëllim shpartallimin dhe shkatërrimin e ushtrisë së hungarezeve dhe, “… për të marrë hakun për pabesinë e Gjergjit (Despoti Gjergj Brankoviçi), u vërsul kundër viseve armike të Despotit, u vuri zjarrin e i shkatërroi me shpatë anë mbanë”. Skënderbeu vë në pah Barleti, trupave ushtarake hungareze e poloneze të shpartalluara u ofroi ndihmë me ushqim e banim. Pasta, u ndihmoi në transportimin e tyre me anije në qytetin e Raguzës, prej nga ky ata kanë mundur të kthehen në vendlindjet e veta. Edhe një pjesë tjetër e ushtarëve të Huniadit, të cilët u gjenden në malet e Çiçavicës, në afërsi të Vushtrrisë, iu ofrua ndihmë nga dukë Bogdani, një stërgjysh i Pjetër Bogadanit, të cilët pa vështirësi shmangën rrezikun nga ushtria osman që i ndiqte.

Është e ditur se Marin Barleti, ngjarjet e Betejës sw Kosovës në vitin 1448 i vendos në vitin 1444, duke e ngatërruar me betejën Varnës. 

Kjo ngjarje me karakter ndërkombëtar zë vend të dukshëm edhe në veprën e kronistit bizantin Dukas (1400-1470), “Historia turko-bizantine”. Dukasi shkruan për ardhjen e ushtrisë së Huniadit në Kosovë. “… Kur Jani mori vesh këtë, kaloi në bregun tjetër të Istrit, nga një rrugë tjetër dhe, mbasi kaloi të gjitha ngushticat erdhi në drejtim të Nishit ose drejt në Kosovë…”. 

Me informata të shumta vjen edhe kronisti raguzan me origjinë arbërore nga Lezha Giacamo Pietro di Lucari me veprën e tij “Capioso ristretto degli Annali di Ragusa” (Pasqyrë e gjerë e Analeve të Raguzës), të botuar në Venedik 1605. Ky autor, ndonëse ngjarjen për luftën e dytë të Kosovës e vë në vitin 1447, pra një vit para se të bëhej kjo luftë, jep përshkrim të gjerë rrjedhave të kësaj lufte. Ai flet për një luftë të rreptë, të cilën e fituan turqit. Po ashtu, edhe G. Luccari, si shumë kronistë të kohës, për disfatën e koalicionit kudër osman në Kosovë, më 1448, e fajëson despotin serb Gjergjin.

Për këtë ngjarje të rëndësishme, studiuesi N. Malcolm, shkruan: “Kjo, Beteja e Dytë e Kosovës, është një nga ato ngjarje që mund të kishin ndryshuar historinë e Ballkanit. Në qoftë se është e vërtetë se beteja zgjati tri ditë, atëherë ky është një tregues se forcat e të dyja palëve gati kishin qenë të barabarta. Ardhja e Skënderbeut, i cili kishte përvojë të luftës kundër osmane dhe kishte korrur suksese të konsiderueshme, me kohë do të kishte qenë vendimtar. Po të kishte pësuar ushtria turke në këtë betejë, “tërë historia e Ballkanit do të mund të ndryshonte””.

Rrethanat diktuan që trupat ushtarake të këtyre trimave të asaj kohe të mos ndodhen të bashkuar në fushën e betejës kundër trupave turke. Por, megjithatë angazhimi dhe heroizmat e njëmendta të mëdha të Skënderbeut dhe Huniadit, kundër të njëjtit armik – Perandorisë Osmane ia lehtësonin njëri-tjetrit detyrat historike që kishin marrë – çlirimin, pavarësinë dhe lirinë e vendit.

Më dt/ 20. gusht, 2024, në Obiliq-Kastriot u mbajt Konferenca Shkencore Ndërkombëtare: “Lufta e Dytë e Kosovës (1448)”, organizuar nga Komuna e Obiliqit-Kastriotit, Instituti Albanologjik-Prishtinë, Instituti i Historisë “Ali Hadri”-Prishtinë dhe Instituti i Trashëgimisë Shpirtërore dhe Kulturore të Shqiptarëve-Shkup. Në konferencë morën pjesë 19 studiues nga Kosova dhe nga jashtë saj.

Qëllimi i kësaj konference ishte të sillen prurje dhe interpretime të reja rreth Luftës se dytë të Kosovës dhe realizimi i idesë për ngritje e një obelisku madhështor në komunën e Obiliqit për ngjarjen në fjalë, Gjergj Kastriotin e Janosh Huniadin.

Në fillim të konferencës u mbajtën fjalët përshëndetëse. Fjala e përshëndetëse, u mbajt nga Lulëzim Lajçi, drejtor i Institutit Albanologjik. Xhafer Gashi, Kryetar i Komunës së Obiliqit – Kastriotit; Skender Asani, drejtori i Institutit pre Trashigimi Shpirtërore dhe Kulturore të Shqiptarëve në Shkup dhe studiuesi, Dom Nikë Ukgjini.

FJALA PËRSHËNDETËSE: DOM NIKË UKGJINI

Të nderuara autoritete lokale, të nderuar studiues dhe ju pjesëmarrës! Kam kënaqësi që fillim të kësaj Konference, të rëndësishëm, të ju drejtohem me disa fjalë mendje dhe zemre. Mendja ma thotë se organizimi i kësaj konference të zgjeruar studimore është një domosdoshmëri, nevojë, për ta rikujtuar, plotësuar dhe ri interpretuar më mirë e më saktë, këtë betejë të historisë sonë, e cila pothuajse, ishte në rrezik mykjeje në sirtarët e arkivave më të rëndësishme evropiane, si dhe në mendjen të disave të brezave të rij. Zemra ma do, sepse sa më tepër që të dëgjojmë e lexojmë, për këto ngjarjeve, aq më tepër në neve zgjohen ndjenjat të trashëgimisë së brezave arbërorë dje dhe sot. Beteja e parë e Kosovës e vitit 1389, ka mbetur nga historiografia e sotme ende si një foshnje jetime dhe si ngjarje historike e mjegulluar, në krahasim më Betejën e dytë të Kosovës e vitit 1448, e cila sipas burimeve historike konsiderohet si betejë shumë e njohur e ndodhur diku për rreth e qark qytetit ku jemi bashkuar.

Fushë Kastrioti (Obiliq) më 16-19 tetor 1448, ishte bërë fushë mejdan midis aleancës të një pjesë të Evropës papnore të udhëhequr nga Janosh Huniadi dhe ushtrisë osmane në krye me sulltan Muratin II,, e ku Arbrit më në krye me Skënderbeun që ndodheshin në anën e aleancës evropiane, gjatë udhëtimit për në këtë pjesë fushore, “qenë penguar, si dhe shumë herë të tjera nga mbreti serb, i Shën Savës, Gjuraq Brankoviq, i cili nuk lejoj të kalonte nëpër zotërimet e tij” , thekson, në kroniken e tij, viti 1893, Jezuiti polak, Marcin Czerminski,

Sidoqoftë nga mesi i shek. XV, Kosova kishte tërhequr vëmendjen e aspiruesve të luftërave kundër osmanë në krye me, Janosh Huniadin dhe Gjergj Kastriotin. Kosova në betejën e dytë, thekson dom Ndoc Nikaj, në librin e tij, Historija e Shqypnis, botuar në Bruksel në vitin 1902,” fq. 191, ishte bërë një lufte arene e përgjakshme, në mes ushtrisë e Sulltan Muratit e asaj të krishterë në krye me Huniadin, ku nga të dyja palët patën humbje të mëdha në jetë njerëzish. Territori i Kosovës që në dokumentet e kohës, të Imz., Andre Bogdanit, thirrej Dardani, shihet qartë së në kuptimin gjeografik, ishte pikë-ndeshja kryesore e forcave të mëdha luftarake të ndodhura në mes të Perandorisë Osmane dhe forcave të mëdha katolike të një pjesë të Evropës. Në këtë rast, në mesin e aleancës, forcat e mëdha arbërore patën një rol të jashtëzakonshëm për pengimin e depërtimit të pushtuesve osman, nga ky krah për në Evropën papate.

Figura më emëblematike e shek. XV, në Ballkan, por edhe në Evropë, padyshim është ajo e Gjergj Kastriotit, të cilin pararendësit tanë e mbuluan me lavdërime më tepër se çdo hero tjetër të asaj epoke. Ai më zgjuarsinë e guximin përmes luftës 25 vjeçare kundër turqve, bëri që heroizmi arbërorë për herë të parë të jetë i njohur në tërë Evropën.

Albanologu më i shquara i shek. XX, Giuseppe Valentini në studimet e tij, për Gjergj Kastriotin duke i shprehur admirimin thotë: “Edhe mos të kishte qenë Skënderbeu ngadhënjyes në njih seri luftimesh, të vishtira, por gjithmonë i thyem, në 25 vjet qëndrese kundra Turqve, prape se prape admirimi i em e i çdo Evropiani të ndritur, do i’shte ai qi asht”… “prandaj, jeta e vepra e tij, vazhdoi të jetojë edhe me pas, në historinë e letërsinë shqiptare dhe evropiane”.

Më virtytet të larta njerëzore e ushtarake, Skënderbeu,- sipas Valentinit,- është heroi që bashkoi perëndimin nëpërmjet Papatit si emërues përbashkimit për tërë mbretëritë Evropiane, qoftë për ato shtete ballkanike që i takonin Kishës Lindore si: Greqia, Bullgaria e Serbia. Me të drejtë papët e Kuries Romake e shpallën “Athleta Christi” e “Defensor fidei”, duke e ngritur Skënderbeun në piedestal 6 shekuj më parë, e shumë më pas, më 18 janar të vitit 1968, Papa Pali i VI-të, e shpalli Skënderbeun si modelin që duhej ndërtuar Evropa e viteve 60-të.

Duke u kufizuar vetëm në botime librash që flasin kryesisht mbi Skënderbeun nga viti 1500-1900. “Janë rreth 100 të tilla, 10 në shqip, 10 në latinisht e të tjerat në gjuhë të ndryshme evropiane”,- do shprehej Valentini.

G. Valentinit me anën e “Aktet Shqiptare –Venedikase” të botuara në 25 vëllime në gjuhen latine, për periudhën e historisë para dhe të kohës së Skënderbeut, me kritere të rrepta shkencore, u ofron studiuesve një histori të imët, dokumentacion shterues e të mjaftueshëm, për ndërtimin e realitetit të betejave, kur veproi Skënderbeu. Por, mbi Betejën e dytë të Kosovës dhe në përgjithësi për luftën Osmano – Arbërore/., padyshim që janë të rëndësishme edhe kronikat – dokumentet , osmane, ato arabe, bizantine, sllave, e ato të tjera perëndimore. Me këto raste është e natyrshme të këtë edhe kundërthënie mes vete për ngjarjet e të se kaluarës. Për ketë arsye, një rrugëdalje e zgjuar është mbajtja e konferencave studimore të kohëpaskohshme të niveleve të ndryshme, kombëtare e ndërkombëtare, që e vërteta të behët mjet çlirimi shpirtërore e moral, për të gjithë. Arbërorët të vendosur në mes të dy kulturave, të Orientit dhe Perëndimit, ka një mundësi pasurimi kulturor të dyfishtë. Por, njëherësh rrezikon të kanoset në transformimin e një kulture të tipit turko – mysliman dhe të ngërthehet në prangat e vjetra të tipit bizantin, gjë që do të sillte zbrazëtinë dhe thyerjen e saj, veçanërisht në shekujt e fundit.

Prof. dr. Begzad Baliu/

Në vend të parathënies

Duke kërkuar dokumente në arkivin personal të trashëguara nga Profesor Idriz Ajeti, më ka rënë të gjej e lexoj shumë tekste të karakterit dokumentar, letra, porosi, kërkesa etj., por rrallë e tek ndonjë tekst të lexuar në takime të ndryshme dhe të shkruar nga bashkautorë të shumtë, të cilat nuk i ka përfshirë në veprat e tij. Përgjithësisht Profesor Ajeti në botimet e veprave të fundit ka përfshirë edhe fjalë e recensione, të cilat nuk kanë të bëjnë me gjuhësinë dhe recensione, apo të cilat i ka shkruar që në vitet ’50 e ’60. Tekste të papërfshira në veprën e tij, por të botuara në të përditshmen “Rilindja” të Prishtinës janë “disa dhjetëra çështje të vogla”, sikur theksonte Profesori në një nga bio-bibliografitë e tij të fundit të viteve ’50, për çështje ortografike, fonetike, morfologjike, sintaksore e leksikografike, të cilat vazhdoi t’i botonte edhe pak kohë në vitet ’60, por nuk i përfshiu në vëllimet e tij, për shkaqe nga më të ndryshme.

Gjatë kohës që po bisedonim për vendosjen e bibliotekës së tij në një nga institucionet publike, në një rast u ngrit në këmbë u afruar pranë librave dhe më tha: “Veprën time edhe sa isha gjallë ma përgatiten dhe botuan të tjerët, për çka u jam mirënjohës, por do të doja që disa nga veprat të cilat i kam përdorur dhe cituar (Shih, Hahnin, Skokun, Çabejn dhe vetëm Çabejn etj.), t’i merrni Ju dhe t’i rishikoni citatet e plota, si dhe fusnotat e munguara brenda veprave të mia. Veprat e mia do plotësuar dhe referuar të plota dhe aty ku mungojnë fusnotat do vendosur. Lëshimet kryesisht janë bërë gjatë daktilografimit nga studimet e shkruara në skeda e shumë prej tyre tani i keni Ju dhe i keni sistemuar me sukses”.

Atë kohë, skedat e tij të shpërndara ndërmjet materialeve i pata sistemuar dhe dërguar në banesë të Profesorit, por Zonja Hajrije (gruaja e profesorit Idriz), m’i pati kthyer ‘deri sa të rishikohen veprat, me motivacione se në moshën që kishin, nuk mund të më siguronin se mund t’i ruajnë që unë t’i marr kur të më duhen’. Në të ardhmen shpresojmë t’i përfshijmë në veprën e plotë të tij, pas një redaktimi të tyre dhe plotësimi me komentet dhe literaturën e domosdoshme.

Dorëshkrimi i pabotuar

Në fushë të gjuhësisë, teksti më i plotë dhe mbase më i veçantë që kam gjetur në dorëshkrimet e tij është recensioni për disertacionin e doktoratës së Martin Camjat për gjuhën e “Mesharit” të Gjon Buzukut (I1 “Messale” di Gjon Buzuku – Contributi linguistici allo studio della genesi, edicion i “ Shjezavet”, Roma, 1960,1-89). Fillimisht më ka bërë përshtypje fakti se Profesor Idriz Ajeti kishte në bibliotekën e tij dy veprat e Martin Camajt (Gramatikën… dhe Doktoratën) me nënshkrime dhe vlerësime respekti nga Martin Camaj, si dhe shumicën e numrave të revistës “Shenjzat”, të cilat, sikur mund të shihet prej shënimeve në margjina, Profesor Idriz Ajeti i kishte lexuar e konsultuar, nënvizuar e komentuar në margjinë dhe prej këtyre anëshkrimeve mund të bëhet një artikull me interes për raportet e panjohura mes Martin Camajt dhe sidomos Ernest Koliqit e Profesor Idriz Ajetit.

Gjatë një dekade të botimit të revistës “Gjurmime albanologjike” 1962-1971, Universiteti i Prishtinës – Fakulteti i Filozofisë, në Prishtinë, si kolanë e përbashkët e tri serive të mëvonshme (seria e shkencave filozofike, seria e shkencave historike dhe seria e folklorit dhe etnologjisë) në Institutin Albanologjik, Profesor Idriz Ajeti ka botuar disa recensione, kryesisht për personalitete të përmasave gjithëkombëtare dhe ballkanike. Fjala është për recensionet kushtuar veprave dhe madje studimeve me karakter monografik të Profesor Eqrem Çabejt, Martin Camajt, Claus Haeblerit, Petar Skokut dhe Henrik Bariqit. Profesor Idriz Ajeti ka botuar tekste recensionale edhe më herët, te revista më e rëndësishme e kohës “Jeta e re” për dy vepra të Selman Rizës, si edhe më vonë, por ato janë kryesisht Parathënie të botimeve të kohës, si dhe referate të mentorimit të tij të kandidatëve të doktoratës të përfshira kryesisht në vëllimin e III dhe IV, të veprave të plota të botuara nga “Rilindja”, Prishtinë; si dhe veprave IV(2001) dhe V(2002) të Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Kosovës.

Ky recension i Profesor Idriz Ajetit do të jetë shkruar në vitet e para të themelimit të revistës, pra për njërin nga vëllimet e revistës “Gjurmime albanologjike”, por mendojmë se arsyet e mosbotimit të tij janë të ndryshme.

e para, sepse nuk arriti ta përfundonte ashtu sikur dëshironte, e për përfundimin e tij priste të lexonte edhe botime të tjera për “Mesharin” e Buzukut, të cilave ju referohej me shënimin e papërmbyllur (“khs.”), dhe të cilat ne po i plotësojmë këtu, kryesisht si referenca në fusnotë;

e dyta, sepse ky recension u gjet në një nga çantat e hershme, të mbushura me materiale të ndryshme (dokumente, gazeta, materiale pune, blloqe shënimesh), të cilave me gjasë nuk ju është kthyer më; dhe

e treta, mbase më e qëndrueshmja, sepse pas vitit 1968 (Konsultës së Prishtinës) dhe afrimit të marrëdhënieve jugosllavo-shqiptare rrugët e tyre u ndanë në raport me qëndrimin e Profesor Idriz Ajetit dhe Martin Camajt për drejtshkrimit të gjuhës shqipe, përkatësisht standardizimit të saj. Megjithëse në plan të parë dalin përkushtimet e tyre për dhe kundër standardit të gjuhës shqipe, që do të përmbyllet në Kongresin e Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe (Tiranë, 1972), fakti që Profesor Idriz Ajeti kishte edhe përgjegjësi institucionale e kjo do të thotë edhe politike, në raport me ato marrëveshje ndërmjet institucioneve universitare e shkencore të Kosovës dhe Shqipërisë, nuk mund të themi se nuk mori edhe sugjerime kolegjiale e vëllazërore, që të ndërpriste komunikimin dhe sidomos “vlerësimin dhe recensimin” e veprave të Martin Camajt. Pavarësisht nga ky hamendeshim, ndarjen e tyre të ndërlidhur me proceset kombëtare për shqipen standarde e arsyetojmë me faktin se, recensioni i botuar dhe recensioni në dorëshkrim i Profesor Idriz Ajetit për dy veprat shkencore të Martin Camajt, nuk u botuan në asnjë nga botimet dhe ribotimet e mëvonshme të tij.

Recensioni i Profesor Idriz Ajetit hapet me një vlerësim përgjithësues përmbi studimet bozukiane të dekadës së fundit, të cilat nuk ishin as të pakta as të rastit, përkundrazi, të thella, sintetike dhe madje fundamentale, si për asnjë shkrimtarët shqiptarë të letërsisë së vjetër.

“Albanistika e mbasluftës ka shënue disa studime filologjike të dorës së parë siç janë ato të Çabejt, Buletin i Shkencave Shoqërore, 1, 2, 3, 4/1955, lidhun me gjuhën e Buzukut e me probleme të tjera albanistike rrahë në të përkohshmen që u zu ngojë 1956-1962; mandej në këtë fushë asht ba nji punë me vlerë e randësi të madhe me botimin e riprodhimit gangull të veprës së parë të gjuhësisë shqiptare – Mesharit të Buzukut, krye prej Namik Ressulit, Romë 1958. Kësaj pune i pasoi nji studim tjetër që i përket veprës që përmendëm sipër: asht fjala për gjurmimin e Martin Camajt mbi Mesharin e Gjon Buzukut, nji ndihmëse gjuhësore kjo që prek në studimin e gjenezës së veprës që e zumë ngoje”.

Ajo që të bën përshtypje këtu është përjashtimi i kontributeve të Selman Rizës, qoftë për shkak se disa prej tyre nuk i njihte, qoftë për shkak se nuk e shihte të arsyeshme t’i shquante ato.

Struktura përmbajtjesore

Ky studim, paraqitun si disertacion u mbrojt nga Camaj n’Atenenë e Romës pranë Katedrës Albanologjike t’atjeshme. Ai ngërthen në veti këta kapituj:

Parathania e autorit (6).

Hymja e tij në studimin në shqyrtim (7-10).

Kaptina e I: Drejtshkrimi: a) Alfabeti; b) H-ja si shenj grafik e fonetik (11-19).

4. Kaptina e II: Zanoret e ndërhundëshme (20-29).

5. Kaptina e III: Aspektet e gjuhës së Gjon Buzukut (33) a) Tiparet e gjuhës dhe të stilit të Mesharit (33-42); b) Futuri (32-46); c) Imperfekti (46-47); d) Infinitivi(47-48); e) Veçoritë dialektore (48-53).

6. Kaptina e IV : Huazimet e gjuhëve të hueja në gjuhën e Mesharit (54) a) Huazimet latine (54-56); b) Huazimet sllave (56-66); c) Huazimet venedikase (66-67); d) Huazimet greke (67-70).

7. Vështrime përfundimtare (71-77). Tri këngë të njohura të Triepshit (78-82); Bibliografia (83-86); Regjistri i fjalëve (87-89)”.

Sikur mund të shihet në dorëshkrim, të gjithë kapitujt dhe nënkapitujt vendosen kryerresht, me mundësi që t’i përplotësojë ato me shënime, përshkrime dhe komente të mundshme, të cilën nuk e konsiderojmë të arsyeshme të përplotësohet. Përjashtim bën fakti se në përmbajtjen e përshkruar mungon një nënkapitull me titull: Tri këngë të njohura të Triepshit, të cilin me gjasë autori nuk e ka harruar por e ka përjashtuar duke i parë ato këngë si të panevojshme.

Çështje të fonetikës buzukiane

“Në fillim të studimit të vet, kur ban fjalë mbi shenjat e ndryshme grafike, Camaj e hedh poshtë mendimin e S. Rizës, Mbi vlerën fonetike të grafivet Buzukiane Ɣ-ja (sllave) dhe u (latine), “Buletin për Shkencat Shoqërore”, 1/1958, f. 81-85, që u-ja dhe Ɣ-ja përdorë në Mesharin e Buzukut paraqesin vlerë të ndryshme fonetike; Martini i del zot gjykimit se ato janë dy grafi për të njëjtin tingull me vërejtjen që asht gjurmë e nji tradite qirilike n’ortografine e shqipes.

“Camaj, në peshimin tonë na del origjinal sidomos në punën e shtjellimit të konsonantit h që ndeshet me të madhe në Mesharin e Buzukut. Praninë e tingullit në fjalë e kërkonte te nevoja e shqiptimit t’atëhershëm të shqipes Buzukiane për ta shque mirë gjysmëvokalin ë nga vokalet e tjera të plota që në përdorjen grafike paraqiteshin njisoj”. Për këtë konstatim Profesor Ajeti i referohej studimit të Martin Camajt të botuar pak vite më parë në vjetarin “Godišnjak” të Sarajevës, bashkëpunëtor i të cilit ishte edhe ai që në fillimet e daljes së tij.

“Prania e h-së ka pas edhe nji zë tjetër që i shërbente theksimit e shqiptimit sa me të qartë të vokalevet e gjysmëvokalit pse teksti i Mesharit në shumicën e rasteve përpos që lexohej ai edhe këndohej horas në kishë, khs. veprën e zanun ngoje, f. 16”.

“Na duket që Camaj trajtimit të vokaleve nazale, sidomos lidhun me gjuhën e Buzukut i ka kushtue vend bukur të hapët. Na ha mendja që ate që rrah të spiegojë të shumtën ka qene ditë edhe përpara. Camajt, me gjithë gjase, i ka dhane shkas ta shtronte rishtas çështjen e nazalitetit tue i rezervue vend të shënueshëm papërfillja e këtij problemi nga ana e Namik Ressulit në transkribimin e Mesharit të Buzukut. (Ressuli, I1 Messale di Gjon Buzuku, Città del Vaticano, Bibloteca Apostolica Vaticana, 1958). Në tanë trajtimin e kësaj çështjeje ne na duket gjykim i matun, i drejtë e i logjikshëm ai i Camajt kur thotë: “Sono convinto che la nasalizzacione nella lingua albanese non si è sviluppata in maniera unica e con fazi identice ma adeguandosi alle particolari condizioni storiche di ciascuna parlate”, f. 20”.

“Camaj ka të drejtë padyshim kur ja zë për të madhe J. Rrotës pse ai në riprodhimin e nji pjese të Mesharit të Buzukut, kur ndeshë në vokale nazale pështetet kryekreje në shqiptimin e tanishëm të shkodranishtes, ku hasim nji mori nazalesh rend-dyta. Mirëpo, mbas mendimit tonë as shembulli aneteh (anë të), Meshari i Buzukut, 296, që na sjell Camaj nuk ka urë për ta besue që në kohën e shkrimtarit tonë të jetë shqiptue ndërhundshëm, njiherë pse as në toskënishten nuk asht përftue reduktimi i vokalit të kësaj fjale në ë, pra anë e jo enë (nënv. e I.A.). Të mbështetesh në gjendjen e sodit të gjuhës për ta ndriçue nazalitetin e shqipes të para katër shekujve nuk asht rrugë e drejtë metodologjike.

“Kur bân fjalë për disa aspekte të gjuhës së Buzukut, na mendojmë se Camaj asht në hulli të drejtë që Meshari i klasikut shqiptar nuk asht vepër individuale e nji shkrimtari të vetëm, siç e shikonte Çabej gjuhën e Buzukut. Shumë kohë para Buzukut ishin përkthye copa të tana nga Ungjilli në gjuhën shqipe që sa vete po lëmohej, përkryhej e pse përdorej nga famullitarë prej visesh të ndryshme ajo mirrte forma gjithënduersh krahinore, khs. M. Camaj, vepra e përmendun, fq.35. Camaj i del zot gjykimit që nji version i dytë pjesësh t’Ungjillit që hasen në Mesharin e Buzukut duhet të jetë përkthim i vjetër i teksteve greke, Camaj, vepra e përmendun, f. 42”.

Ajo që të bie në sy në konstatimin e parë është përkrahja që i jep në plan të parë mendimit të ri të Martin Camajt rreth autorësisë së tekstit “na mendojmë se Camaj asht në hulli të drejtë që Meshari i klasikut shqiptar nuk asht vepër individuale e nji shkrimtari të vetëm, siç e shikonte Çabej gjuhën e Buzukut”, i cili në pjesën e parë të disertacionit të doktoratës së tij theksonte se: “Buzuku mbështetet në një traditë të gjatë të shkrimit të teksteve të shenjta në shqipe dhe, nuk mund të shpjegohet ndryshe ajo përsosmëri e stilit dhe e gjuhës në të cilën janë shkruar pjesë të Ungjillit që lexohen në meshën e ditëve festive, veçanërisht ato pjesë të njohura e të komentuara besimtarëve prej klerit, sikurse janë parabolat […]. Shumë kohë para Buzukut kanë ekzistuar përkthime të Ungjijve në gjuhën shqipe dhe nëpërmjet një përpunimi të gjatë përmes përdorimit e ndërhyrjeve të kopistëve mbi këto tekste është arritur në një stil të vërtetë pikërisht shqiptar dhe, me shumë gjasa, drejt një pasurimi të kësaj gjuhe kishtare të përbashkët, e cila përfshinte forma të shumëllojshme të të folurave krahinore, prej nga vinin anëtarët e klerit katolik që përdornin një gjuhë të tillë”.

Për më tej studiuesja e re Arta Sulaj, e cila në doktoratën e saj e ka bërë krahasimin e pikëpamjeve të studiuesve për autenticitetin e Mesharit të Buzukut, veç tjerash thekson se: “M. Camaj, e fakton këtë përmes krahasimit të dy përkthimeve të së njëjtës pjesë të Ungjillit (Lu. I, 26-38) që ndodhen, e para në Officium B.M.V. dhe e dyta në Missale. Ai vëren se versioni i parë ndjek në gjithçka tekstin latin, ndërsa versioni i dytë është stilistikisht më i përpunuar, duke ndryshuar edhe ndërtimin e fjalisë. Sipas Camajt, dallimet mes dy varianteve janë shumë të theksuara për t’i konsideruar si përkthime të të njëjtit autor prej një burimi të vetëm latin. Versioni i dytë duket i lidhur me një traditë antike dhe në disa raste, nën një strukturë të shqipëruar, duket ndikimi i largët i tekstit grek”.

Çështje morfo-sintaksore

“Te Meshari i biem ndesh përveç futurit kam + infinitiv edhe nji trajtë tjetër, sajue prej do + prezenti të konjuktivit, forme kjo që mbas mendimit të Camajt do njehë futur origjinar i shqipes, f. 42-45)”.

“Në këtë punim të vetin Camaj s’e ka lanë pa e prekë edhe çashtjen e imperfektit të shqipes, tue e vështrue nga aspekti i tij morfologjik e jo nga ai sintaksor. Në trajtesën e vet Camaj imperfektin e shqipes nuk e ka rroke në tanë vijën e zhvillimit të tij historik që ta spiegonte fillin e tij të kapërthyem. Trajtimit të kësaj çashtje i ka kushtue gati dy faqe”. Këtë çështje Profesor Ajeti e kishte të njohur për faktin se e kishte trajtuar së paku dy herë gjerësisht në këtë periudhë, në disertacionin e doktoratës, të cilën Martin Camaj e kishte të njohur gjerësisht, po edhe te monografia për Historinë e gjuhës shqipe, në botimet dhe ribotimet e të cilës “e pakryemja (imperfekti)”, është diskutuar gjerësisht në dymbëdhjetë faqe të librit.

“Ne na duket që në fushën e verbeve të shqipes kemi ndryshime mâ tepër se kudo në kategoritë e tjera gramatikore marrun në fillin historik. Nuk ka dyshim se shqipja qysh në perioda të mugëta ka pas dy trajta imperfekti imperfektin asigmatik dhe nji tjetër me g që quhet sigmatik, sikur e kanë edhe disa gjuhë të tjera indoeuropiane: sllavishtja, armenishtja, greqishtja. Mbas mendimit tonë forma e imperfektit sigmatik që dëshmohet në trajtat imperfektive të foljeve ndihjore jam, kam, thom: deshe, jeshe, ish, jeshëm, jeshët, ishnë, në të folmen çamëriote, -përkah ati vjetërsia asht formë gjenetike e shqipes. Ajo na ruhet edhe në disa verbe që hasen në ligjërime toske. Mejeri në gramatikën e vet: Kurzgefasste albanesische Grammatik, fq. 39, për vetën e III t’imperfektit sjell: martonish, shkruanish, dridhish në të cilat trajta sh-ja nuk do të jetë gja tjetër veçse mbaresa imperfektive e foljes jam”.

“Kur bâhet fjalë për imperfektin sigmatik duhet vu re edhe nji gjâ që përgjithësimi i tij në shumicën e gegenishteve nuk do vendue n’atë kohë në t’cilën u caktuen trajtat e imperfektit të verbeve jam, kam, thom”.

“Edhe trajta e imperfektit asigmatik përkah lashtësia na shpie në perioda të mugëta të shqipes. Me sa po duket mbaresat e imperfektit asigmatik kanë qenë: e, e(n) te, ime, ni, inë (dridhe, dridhe, dridhish: dridhte, etj.)”.

“Nuk përjashtohet mundësia që secila kategori e foljeve të ketë pasë mbaresa të veçanta imperfekti, njashtu p.sh. grupi i -n foljeve duhet të ketë mbarue me këto mbrapashtesa: -nje, -nje, (-n) te, -njin, -njit, -njin, trajta këto që janë shortue edhe në kategoritë e tjera verbale në konsonant, madje gërshetue edhe me -n konjugacionin: ishnje (ishnja), ishnje ishte, ishnjim, ishnjit, ishnjin. E mbrapashtesat e imperfektit sigmatik që bijohen nga prezenti a tema e tij i u ngjiteshin nji pale tjetër foljesh,verbeve të -n konjugacionit sikur u përmend mâ parë”.

Rëndësia e diskutimit të huazimeve sllave

“Në kaptinën e IV mbi huazimet e hueja në shqipen e Buzukut Camaj na ka t’fillue shumë anë sidomos përsa u përket sllavizmave në Mesharin e shkrimtarit tonë. Nji send i ri që në këtë fushë studimesh na âsht bâ i njoftun asht dëshmimi i Camajt që priftënit shqiptarë që n’atë kohë mirreshin me përkthime tekstesh të shejta, bashkë me Buzukun ishin në lidhje të përhershme me traditën letrare liturgjike në gjuhën popullore kroate, khs. Camaj, në veprën e përmendun, fq.59”.

“Në përmbyllje të këtij vështrimi na nuk mund të lamë pa thanë që Camaj në studimin e vet ka rrokë disa çashtje të çenësishme t’gjuhës së Buzukut shtjellimi i të cilave i ka shpumë përpara studimet albanistike dhe na e njohim ndihmesë të randësishme në fushën e gjurmimit të klasikut shqiptar”.

Dr. Idriz Ajeti

Përfundime

Recensioni i pabotuar i Profesor Idriz Ajetit për disertacionin e doktoratës, përkatësisht veprën e Martin Camajt, I1 “Messale” di Gjon Buzuku – Contributi linguistici allo studio della genesi, edicion i “ Shjezavet”, Roma, 1960,1-89), nuk është thjesht një tekst i mbetur rastësisht në sirtarët e Profesorit, përkundrazi, sikur mund të shihet prej të dhënave tona dhe sikur mund të deklaroheshin disa nga bashkëkohësit e tij (Rexhep Qosja, Shefqet Pllana, Anton Çetta, Latif Mulaku dhe sidomos Profesor Rexhep Ismajli), hap shumë të panjohura për marrëdhëniet e tyre gjatë një periudhe prej gjysmë shekulli. Është për të theksuar faktin se Profesor Ajeti ashtu si edhe Martin Camaj, në intervistat dhe diskutimet e tyre, nuk e kanë atakuar apo cenuar në asnjë mënyrë punën e tyre, ndërkohë që pas vitit 1968 nuk i shohim të pranishëm qoftë edhe vetëm në literaturë, emrat apo veprat përkatëse.

Arben Iliazi/

Sali Çeka lindi më 20 gusht 1892 në Filat të Çamërisë në një familje të njohur atdhetare. Në qytetin e lindjes mbaroi shkollën fillore me mësues Qamil Çamin. Që në bankat e shollës fillore u edukua nga mësuesit e tij me ndjenja patriotike. Shkollën e mesme turke (idadije) e kreu në Janinë dhe studimet e larta për pedagogji në Bezanson (Francë). Mё 1913 vihet nё dispozicion tё Qeverisё Kombёtare tё Vlorёs. Mё 27 shtator 1913 emёrohet mёsues nё Normalen e Elbasanit. Më 1922 drejtor i Normales sё Elbasanit. Mё 1923 inspektor i pёrgjithshёm nё Ministrinë e arsimit nё Tiranё. U zgjodh përfaqësues i krahinës së Sulovës në Kongresin e Lushnjës. Drejtoi “Revistën pedagogjike” (shtator 1922 – korrik 1923), ku i hapi rrugë mendimit kritik mbi bazat shkencore e pedagogjike për problemet e arsimit dhe shtroi parimet bazë të ndërtimit të shkollës kombëtare e laike në Shqipëri. Mori pjesë në përpjekjet e demokratëve shqiptarë për emancipimin politik të shoqërisë shqiptare, si dhe ishte anëtar i shoqërisë demokratike “Bashkimi” (1922-1924) dhe i grupit elektoral “As i pashës, as i beut”, gjatë zgjedhjeve për Asamblenë Kushtetuese të vitit 1923. Botoi dhe drejtoi gazetën përparimtare “Ku vemi?” (12 janar 1924 – 19 tetor 1924). Pas dështimit të Revolucionit Demokratik të Qershorit 1924, në shkurt 1925, u vra pabesisht nga xhandarmëria, sipas dëshmive jo zyrtare.

***

Në memorien kombëtare, ku kujtesa dhe harresa bëhen bashkë dhe të tjera gjëra fiksojmë, tragjikisht, ndër shumë të tjerë, është harruar edhe kjo figurë me përmasa kombëtare, njëri nga intelektualët më të mëdhenj shqiptarë të të gjitha kohërave.

Sali Çeka ishte një misionar i ndërgjegjes kombëtare të popullit shqiptar për dije e arsim, atdhetar vizionar e demokrat revolucionar, shkrimtar, publicist, studiues e mendimtar i kohës së tij në Shqipëri në vitet 1912-1924.

Sali Çeka i dha arsimit kombëtar kontributin e tij të vyer. Hartoi tekste, programe e projektligje për arsimin se si duhet të funksionojë. Botoi në Elbasan tekstin “Këndimi i shpejt i shpjegueshëm”, për shkollat fillore etj. (Arkivi Qëndror Shqiptar, Fondi i Minstrisë së Arsimit, viti 1923, dosja 29). Gjithashtu, në këto vite plot ngjarje e veprimtari të dendur atdhetare, ai ishte një nga iniciatorët e kongreseve arsimore që u zhvilluan në 22 korrik 1922 dhe 12 gusht 1924. Sali Çeka informonte Ministrin e Arsimit për kërkesat e masat që duhen marrë për arsimin. (Arkivi Qëndror Shqiptar. Fondi i Ministrisë së Arsimit, dosja D, nr 6.) Si inspektor i përgjithshëm i arsimit në vitet 1923-1924 i kërkoi Këshillit të Ministrave të hapen 110 shkolla të reja në gjithë vendin (Arkivi Qëndror Shqiptar. Fondi 295, dosja 25). Ndërkohë, në Elbasan, Sali Çeka nuk e kufizoi veprimtarinë e vet brenda shkollës Normale, që konsiderohej ikonë e arsimit shqiptar, universiteti i parë shqiptar. Me një vokacion të qartë perëndimor e demokrat Çeka iu përkushtua edhe gazetarisë dhe letërsisë.

Gazeta “Ku vemi”, që Sali Çeka themeloi në vitin 1924, trajtoi problemet e bashkimit të kombit dhe ruajtjen e pavarësisë së Atdheut, por edhe situatën shqetësuese që diktonte gjendja politiko-shoqërore e ekonomike e vendit.

Në “Revistën Pedagogjike” që ai drejtoi, (shtator 1922 – korrik 1923) punoi me dashuri e këmbëngulje për mëkëmbjen e përparimin e arsimit kombëtar, lëvrimin e gjuhës shqipe, kulturën shqiptare.

***

Ndaj në këtë përvjetor të vdekjes së Sali Çekës, figurë e shquar e arsimit kombëtar, iluminist i rrallë, misionar i shpërndarjes së dritës, është rasti të hedhim pak dritë mbi arsimin kombëtar, që ka qenë dhe duhet të mbetet çështja më e rëndësishme ekzistenciale e shqiptarëve.

Arsimin shkrimtari i madh francez Viktor Hygo e ka quajtur “Dritë të popujve”. Njerëzit e dijes si Sali Çeka, e para tij Rilindasit me Hasan Tahsinin në krye, i kushtuan arsimit kombëtar të gjitha energjitë dhe jetën e tyre, duke e vlerësuar atë si një çështje madhore, që modelon dhe konstrukton vetëdijen kombëtare dhe të ardhmen e shqiptarëve, në të gjithë kuptimet e mundshme historike.

Në qoftë se sot, në mënyrë krahasimtare, bëjmë një paralelizëm me standartin dhe cilësinë që ofronte Normalja e Elbasanit, kur drejtohej nga Luigj Gurakuqi, Sali Çeka e të tjerë personalitete, rezultati është si dita me natën. Nëse Normalja kishte karakter mbarëkombëtar, duke u bërë një unazë e forte e boshtit kurrizor etnik të shqiptarëve, fortesë e rezistencës dhe ngritjes së vetëdijes kulturore, kombëtare e politike të shoqërisë shqiptare, sot arsimi kombëtar është në anarki e konfuzion të plotë. Në këto 33 vjet të tranzicionit demokratik nuk ka ekzistuar dhe nuk ekziston një program unik arsimor, që çdo shqiptar, kudo që të jetë në botë, të mund të diplomohet, në bazë të kritereve arsimore në shtetin amë e me të drejta të njëjta. Kjo do të thotë, që programi arsimor i shqiptarëve në Kosovë, në Maqedoni e ne Mal të Zi, etj., po edhe në diasporë, (ku janë hapur dhe vazhdojnë të hapen shkolla shqipe) të jetë i njëjtë me programin arsimor të shqiptarëve të Shqipërisë. Ky program unik arsimor do të çonte natyrshëm drejt unicitetit të kombit, si një arritje historike me peshë. Pa këtë unifikim të arsimit kombëtar nuk mund të kemi institucione të fuqishme, që mund të përfaqësojnë ndërgjegjen dhe procesin identifikues dhe të dallueshëm të shqiptarëve në botë. Pra e vetmja strukturë, që mund të mbante gjallë kujtesën dhe vetëdijen kombëtare, ose për të krijuar idenë e një identiteti apo të një personaliteti identitar të shqiptarëve, është vetëm struktura e arsimit kombëtar. Por nuk është vetëm mungesa e unifikimit plaga më e madhe e arsimit tonë. Arsimi kombëtar sot është komercializuar dhe dobësuar në mënyrë të frikshme. Me Ligjin e Arsimit të Lartë, që ka minuar djallëzisht dhe padrejtësisht strukturën publike, në favor të strukturës private, është shkelur rëndë e drejta kushtetuese të shqiptarëve për arsimin e lartë falas. Po ashtu ka humbur cilësia e mësimdhënies dhe mënyra e ndershme inteligjente e fitimit të diturive, duke e shkëputur arsimin totalisht nga tregu i punës. Strukturat e arsimit janë mbushur me “personalitete” të rremë e fals, madje dhe antikombëtarë, me tituj e grada të padenja, të cilët kanë hartuar kurrikula që çorientojnë nxënësit dhe studentët, kompremetojnë të ardhmen e arsimit dhe përdhosin historinë kombëtare.

Iluministi çam Sali Çeka, i cili i kushtoi gjith jetën lartësimit kombëtar përmes Dijes, nuk do ta mendonte kurrë se do të vinte një ditë, pas 100 vjetësh, që emri “Çamëri” nuk do të përmendej në tekstet shkollorë, pasi këtë e ka kërkuar Greqia!

Arsimi kombëtar duhet të jetë sot për shqiptarët shqetësimi më i madh qytetar, në situatën e sotme. Pa arsim kombëtar nuk ka ndërgjegje kombëtare. Arsimi e përbën, ose edhe e shpërben kombin.

Prof. Dr. Sylë Ukshini/

Para 121 vjetësh ndodhi një bela e madhe në Mitrovicë, e cila do t’i shkaktonte kokëdhembje të mëdha Sulltan Abdyl Hamditit, i cili mori të gjitha masat dhe i bëri koncesione carit rus vetëm për qetësimin e situatës në këtë qytet kosovar. Por, edhe pse sulltani e largoi Isa Boletinin nga Mitrovica dhe dënoi me vdekje atentatorin shqiptar të konsullit rus, situata mbeti edhe më tej kritike. Por, as sulltani osman dhe as valiu i Kosovës apo ndonjë palë e tretë e përfshirë në këtë rajon nuk do të mund të imagjinonte se 120 vjet më vonë në Mitrovicë dhe rrethinë situata do mbetej edhe më tej “shpërthyese” dhe problematike”.

Derisa organizatori/vrasësi i policit shqiptar të Republikës së Kosovës mbetet i strehuar në Serbi, BE-ja, përmes zëdhënësit të saj Peter Stano, bënë thirrje që ura mbi lumin Ibër, të cilin në kohën e lashtë banorët e quanin Ujëbardhë, të qëndrojë e mbyllur si “rezultat i një numri të madh rrethanash të vështira politike”. Nëse heqin datat dhe emrat e protagonistëve, krijohet përshtypja se ndodhemi akoma në telashet e pranverës së vitit 1903, kur në këtë rajon strategjik shqiptar zhvillohej një diplomaci konfrontuese midis fuqive evropiane dhe rajonale, gjë e cila del në pah nga dimensioni që mori çështja e hapjes së konsullatës ruse dhe më pas edhe nga aktiviteti permanent propagandistik edhe antishqiptar i konsullit Shqerbin në mesin e popullatës ortodokse serbe në rrethinën e Mitrovicës.

Kërkesa për internim të Isa Boletinit dhe vrasja e konsullit rus

Viti 1903 është një pikë kthese për zhvillimet në Vilajetin e Kosovës. Zhvillime të rëndësishme që ndodhën në rajon në këtë kohë, të tilla si miratimi i Programit të Reformës së Mürzsteg (1903), Kryengritja e Ilindenit, por pa dyshim ngjarja ma pikante ishte vrasja e konsullit rus në qytetin e Mitrovicës, në veri të Vilajetit të Kosovës, prej nga vinin provokimet e bandave dhe të shtetit serb. Vrasja e konsullit Shqerbin tensionoi situatën jo vetëm në Mitrovicë, por edhe marrëdhëniet midis Perandorisë Osmane dhe Rusisë.

Në këtë kohë, një peshë të veçantë kishte pjesa veriore e Vilajetit të Kosovës, e cila përmes Sanxhakut të Novi Pazarit krijonte një lidhje strategjike me Vilajetin e Bosnjës, i cili pas Kongresit të Berlinit hyri nën kontrollin ushtarak të Austro-Hungarisë, ngjashëm me protektoratin ndërkombëtar që u vendos aty pas Paqes së Dejtonit.

Në rajonin verior të Vilajetit të Kosovës ekzistonte një rivalitet i madh politik, ekonomik dhe ushtarak ndërmjet fuqisë evropiane austro-hungareze dhe pretendimeve serbe dhe ruse për dominim dhe ushtrim të influencës në Ballkanin Perëndimore. Në këtë kontekst, Vilajeti i Kosovës, sidomos në fillim të shekullit 20, u bë cak i orekseve hegjemoniste territoriale serbe. Krahas pranisë së fuqishme të klerikëve serbë dhe rusë në Vilajetin e Kosovës, gjithnjë e më shumë kishte interesim për hapjen e misioneve diplomatike në territorin e Kosovës: në Shkup, Prizren, Prishtinë dhe në Mitrovicë. Për më tepër, sipas dokumenteve osmane, Mitrovica konsiderohej zemra e Shqipërisë në atë kohë për shkak të lidhjes hekurudhore me Pejën, Shkupin, Yeni Pazarin, Prishtinën dhe Prizrenin. Ky rajon kishte një lidhje të drejtpërdrejtë me Sanxhakun e Novi Pazarit, që ishte një rrip i ngushtë midis shteteve sllave të Serbisë dhe Malit të Zi, që shërbente njëkohësisht edhe si pykë për të pamundësuar bashkimin politik të këtyre dy shteteve dhe për të ruajtur një kalim në Kosovë, Maqedoni dhe, prej këndej, në Egje. Kjo ishte arsye përse Austro-Hungaria, Rusia, Perandoria Osmane dhe Serbia dëshironin që përmes pranisë politike dhe ushtarake në qytetin e Mitrovicës të shtrinin influencën e tyre në këtë rajon strategjik.

Në kontekstin e ruajtjes së status quo-së në rajon, Rusia e mori në konsideratë hapjen e një konsullate në Mitrovicë në përgjigje të idesë se interesat e veta ishin lënë në hije nga iniciativat e Austro-Hungarisë, rivale të saj në rajon. Duke e marrë në konsideratë reagimin e dhunshëm të shqiptarëve, që kishte të ngjarë të përkeqësojë situatën në mënyrë të pakontrolluar, guvernatori i atëhershëm i Kosovës në përgjigjen për konsullin rus në Shkup, vuri në dukej të metat e hapjes së konsullatës ruse në Mitrovicë, duke sqaruar se emërimi i një konsulli atje nuk ishte i përshtatshëm për shkak të faktit se Mitrovica ishte një vend i vogël, ai gjithashtu paralajmëroi se hapja e një konsullate atje do të ishte e privilegjuar për shtetet dhe qeveritë fqinje, si dhe i shkroi se nuk kishte asnjë konsull të ndonjë shteti në Mitrovicë.

Ndërsa autoritetet osmane kërkuan që largimi i konsullit të shtyhej deri sa shqiptarët të qetësoheshin, gjenerali që përfaqësonte Serbinë në Stamboll këmbënguli në lëvizjen e Shqerbinit në Mitrovicë sa më shpejt të ishte e mundur. Edhe serbët lokalë u përpoqën të mobilizoheshin nga Serbia për konsullatën ruse në Mitrovicë. Gjithashtu në një telegram të koduar të dërguar në Ministrinë e Brendshme nga Kosova, raportohej se konsulli serb i Prishtinës kishte organizuar një mbledhje të pleqve dhe anëtarëve të këshillit shpirtëror nga fshatrat e rrethinës së Kolashinit në Mitrovicë për të hartuar një dokument që mbështeste hapjen e konsullatës ruse në Mitrovicë, pa njoftuar autoritetet lokale.

Rusia, krahas insistimeve për hapjen e Konsullatës së saj në qytetin e Mitrovicës, kërkonte nga Porta e Lartë edhe një kusht të madh, dërgimin e Isa Boletinit në internim, për shkak se ai kur e dëgjoi lajmin për ardhjen e konsullit rus, nisi një lëvizje të organizuar kundër hapjes së misionit konsullor rus në qytetin e tij. Ky udhëheqës i njohur shqiptar në këtë rajon, gjithashtu mobilizoi njerëzit e Novi Pazarit duke i dërguar një telegram qeverisë osmane se ata nuk e mirëprisnin ardhjen e një konsulli rus. Kjo ishte arsyeja përse guvernatori osman i Kosovës ishte i bindur se hapja e konsullatës ruse do të ishte e mundur vetëm pasi disa individë të largoheshin nga rajoni. Faktori Isa Boletini duhej të merrej seriozisht.

Në anën tjetër, pala ruse do ta ngrinte shqetësimin për mospërmbushjen e premtimit të dhënë nga shteti osman për internimin e Isa Boletinit nga Mitrovica dhe dhënia e akreditimit për konsullin e emëruar. Në të njëjtën kohë, shteti rus kërcënonte se mosrealizimi i këtyre kërkesa do të thoshte ndërprerje e marrëdhënieve diplomatike me shtetin osman. Pas këtij kërcënimi, Isa Boletini do të largohej nga Mitrovica për në Stamboll, jo me metoda ushtarake, por me bindje, dhe ai do t’i jepej një detyrë prestigjioze nga Sulltani në lidhje me mbrojtjen e tij, por trazirat shqiptare në rajon nuk mundën të parandaloheshin.

Sulltan Abdul Hamidi gjithashtu i udhëzoi zyrtarët të bënin atë që ishte e nevojshme për të parandaluar përshkallëzimin e ngjarjeve. Kur Stambolli të kuptojë se nuk do të jetë në gjendje të parandalojë hapjen e konsullatës ruse, u përpoq të vonojë hapjen sa më shumë që të jetë e mundur, por në fund u pajtua për fillimin e punës së konsullit rus në Mitrovicë.

Shqerbin më në fund mbërriti në qytetin e Mitrovicës më 26 janar 1903 dhe menjëherë filloi aktivitetet e tij, duke vizituar fshatrat me popullatën ortodokse serbe në fshatrat përreth qytetit. Sipas një dokumenti osman, një aktivitet i tillë i konsullit rus Gregory Shqerbina kishte ngjallur shqetësimet e popullsisë shqiptare në rajon. Sipas Edith Durham, besohet se konsulli rus, i cili ishte në mesin e trupave osmane, personalisht qëlloi dhe vrau shumë shqiptarë dhe madje komandoi edhe baterinë e artilerisë osmane që ishte angazhuar për të shtypur një revoltë shqiptare. Thuhet se kjo sjellje e konsullit rus i kishte acaruar shqiptarët në ekstrem dhe në shenjë hakmarrje në mars të vitit 1903, deri ai po shëtiste jashtë qendrës së qytetit, ushtari osman Ibrahim bin Halid, e qëlloi për vdekje. Burimet shqiptare thonë se ushtari osman Ibrahim bin Halid (Ibrahim Haliti), ishte nga fshati Llashticë i rrethit të Gjilanit.

Kjo vrasje e konsullit rus ishte dëshmia më e mirë se përkundër gatishmërisë së Portës së lartë për t’i bërë koncesione shtetit perandorak rus, situata në Mitrovicë mbeti konfrontuese dhe epiqendër e rivaliteteve midis shteteve fqinje dhe atyre evropiane. Kjo duket qartë edhe nga reagimi i skajshëm i Serbisë ndaj njoftimit të kontit austriak Aehrental, ministër i Jashtëm, për ndërtimin e hekurudhës së Sanxhakut, e cila do të kalonte nëpër qytetin e Mitrovicës, ku jeta ishte e mbushur me rreziqe dhe pasiguri dhe ku gjatë historisë telashet midis shqiptarëve dhe serbëve e tërhoqën vëmendjen e opinionit publik më shumë se gjithandej në Kosovë.

Muri i Berlinit dhe përpjekja serbo-ruse për ndarjen e veriut të Kosovës më 1999

Me ngritjen e befasishme të Murit të Berlinit në gusht 1961, ndarja gjermane u çimentua – në kuptimin e vërtetë të fjalës dhe Lufta e Ftohtë arriti në pikën kritike. Bashkimi Sovjetik dhe Gjermania Lindore (RDGJ nuk kishin zgjidhje tjetër për të ndaluar fluksin e refugjatëve nga Gjermania Lindore në Perëndim. Në vitet e mëparshme kishin ikur tre milionë qytetarë, shpesh të rinj të kualifikuar, të cilët ia kthyen shpinën socializmit që ekzistonte në të vërtetë në tokën gjermano-lindore. SHBA-të reaguan me kujdes ndaj ndërtimit të murit. Pika e kontrollit Charlie – Kalimi kufitar në Friedrichstrasse ishte një simbol i dimensionit ndërkombëtar të konfliktit të Berlinit. Kur Berlini Lindor filloi ndërtimin e murit, shumë prisnin përfshirje më të madhe të SHBA-së. Por administrata Kennedy dhe politikanët gjermanë reaguan me maturi. Ata e dinin: bota ishte në prag të një lufte të re bërthamore.

Edhe në qershor të vitit 1999 bota ishte të një konfrontim të madh SHBA-Rusi, kur kreu ushtarak i Rusisë po bënte përpjekje që në mënyrë të njëanshme të krijonte në sektor ushtarak rus nga lumi Ibër e tutje. Millosheviqi edhe pse kishte pranuar Marrëveshjen Tekniko-Ushtarake të Kumanovës, po lëvizte të gjithë gurët për ndarjen e Kosovës. Në fakt, në kohën kur ende po vazhdonin bombardimet e NATO-s ndaj caqeve ushtarake serbe, diplomacia ruse kishte filluar presionet për një sektor rus paqeruajtës në veri të Kosovës. Më vonë presidenti Ahtisaari, i Finlandës, ka pohuar se përpjekja ruse për të kapur bazën ajrore të Sllatinës ishte krijuar për të mundur ndarjen e Kosovës si pjesë e një marrëveshjeje sekrete me Millosheviqin. Ai këmbëngulte se asnjë shpjegim tjetër nuk përfshin plotësisht ngjarjet konfuze të atyre ditëve dramatike.

“Unë jam i bindur se ishte rënë dakord midis forcave të armatosura ruse, si dhe shërbimeve të inteligjencës dhe udhëheqjes jugosllave që Rusia të merrte kontrollin e pjesës veriore të Kosovës dhe të formonte një sektor të vetin”.

Ahtisaari pohon se ky plan sekret shpjegon arsyen përse Millosheviqi pranoi marrëveshjen e paqes të cilën ai dhe Viktor Chernomyrdin ia kishin dorëzuar në Beograd, miratoi ofertën e paqes që ai solli në Beograd dhe pse rusët punuan për të ndaluar bisedimet ushtarako-teknike për të blerë më shumë kohë. Një pretendim i tillë serb mund të kuptohet edhe nga qëndrimi që përfaqësonte asokohe presidentit kroat Franjo Tugjman, i cili në një takim me ambasadorët e të G-8 në Kroaci në Zagreb më 22 maj 1999, pati deklaruar se „forcat serbe duhet të tërhiqeshin në pjesën veriore të Kosovës, ku duhet të vendoseshin edhe trupat e huaja, duke përfshirë njësitë ushtarake ruse“. Ndaj këtij propozimi të presidentit kroat pati reaguar e përditshmja e pavarur “Novi List”, e cila akuzoi se ideja e tij përbënte “një marrëveshje të Jaltës” ose ndarje të Kosovës.

Dështimi rus për të vendosur një vijë ndarëse mbi lumin Ibër përmes krijimit të një sektori rus, ishte pa dyshim meritë e shkathtësisë diplomatike të zëvendëssekretarit amerikan Strobe Talbott dhe ekipi i tij, të cilin sekretarja Medlin Albright e kishte dërguar në Moskë për finalizimin e detajeve të përfshirjes së Rusisë në KFOR.

“Uashingtoni këshilloi mençur Strobe Talbotin t’i zhyste rusët në diskutim dhe t’i mbajë aty derisa sa të miratohet rezoluta një Nju Jork,“ thotë Wesly Clark, i cili po ashtu ishte kundërshtari më i madh që rusëve t’u jepet një sektor i veçantë. Por, meqë Rezoluta e OKB-së nuk e qartësoi rolin e Rusisë brenda KFOR-it, ekipi rus nën drejtimin e ministrit të Mbrojtjes Sergei Ivanov me ushtarakët e lartë Anatoli Kvashnin, Leonid Ivashov, gjenerali Ivashov dhe Viktor Zavarzin dhe këshilltari politik Vladimir Putin ia dolën dinakërisht të fusnin në Prishtinë, e më pas në bazën ushtarake të Sllatinës kontingjentin e trupave ruse të dërguara nga Bosnja. Kjo situatë kritike nxiti angazhimin urgjent të presidentit amerikan Bill Clintoin, zëvendëspresidentit Al Gore, sekretares Medline Albright, Sekretari të Mbrojtjes, William Cohen gjeneralëve Hug Shelton, Wesly Clark dhe të shumë diplomatëve dhe ushtarakëve të tjerë amerikanë, të cilën me vendosmëri e dështuan plani serbo-rus për ndarjen e Kosovës.

Talbot i tha ministrit rus të Mbrojtjes: “Nuk mund të kemi ndarje. Synimi ynë nuk është ta ndajmë Kosovën, por sapo të vendosim një vijë, kemi ndarje. Të gjithë serbët do të derdhen në sektorin rus”. Ndërsa, kryeministri i ri, Sergei Stepashin, i cili kishte punuar në nivele të larta në shërbimet e inteligjencës ruse, në takim me Talbotin theksoi: “Duket se ne kemi shmangur një përshkallëzim në Kosovë ashtu siç kemi shmangur një përshkallëzim të tillë në krizën e Kubës shumë kohë më parë”. Në anën tjetër, lidershipi i BE-së në Samitin e Kölnit vazhdonte të merrte për vete meritat e përfundimit të luftës në Kosovë.

Pas shumë netëve të gjata dhe negociatave të vështira të pafundme, SHBA dhe Rusia më 18 qershor 1999 arritën marrëveshjen për pjesëmarrjen e trupave ruse në KFOR. Përfundimi: Rusisë nuk do t’i jepej asnjë sektor më vete. Trupat ruse do të shpërndaheshin në mes të 45,000 paqeruajtësve të NATO-s dhe do t’u përgjigjeshin komandantëve kombëtarë të NATO-s. Konfigurimi përfundimtar paqeruajtës, ishte shumë i ngjashëm si në Bosnjë. Ndoshta për çështje balance, veriu i takoi Francës.

Dialogu për çështje trafiku dhe vazhdimësia e “revolucionit të drunjve”

Që nga paslufta veriu i vendit u bë oazë krimi, ku shqiptarët dhe serbët bashkëpjesëmarrës të zellshëm. Në anën tjetër, kalimi mbi Urën e lumit Iber të Mitrovicës u pika më e nxehtë e Kosovë, ajo herë bllokohej me gjëra të rënda herë bëhej e pakalueshme nga mbyllja që bëhej prej KFOR-it. Është e qartë se shpresa e vetme ishte dialogu i Brukselit, që filloi në vitin 2011 për normalizimin e marrëdhënieve me Serbinë. Por, tani qe jemi në vitin 2024, as nuk kemi normalizim marrëdhëniesh, as marrëveshje finale dhe as hapje të plotë të urës mbi Ibër. Përjashto Asociacionin, ku ka një përkushtim dhe vendosmëri ndërkombëtare, Procesi i Brukselit ka degraduar në telenovelë trafiku. Nëntë vjet më vonë, në tetor 2015 ishte arritur Marrëveshja e Brukselit për heqjen e barrikadës dhe rivitalizimin e urës së Ibrit. Bashkimi Evropian, përkatësisht Zyra e BE-së në Kosovë, që është kompetent për zbatimin e kësaj marrëveshje, kishte nisur punimet e rivitalizimit të urës e cila ishte parashikuar se do të zgjasë deri në qershor të vitit 2016, dhe më pas pritej që ura e Mitrovicës do të hapej për lëvizje të plotë të lirë, për këmbësor dhe automjete. Dhe tani kur Qeverisë së Kosovës doli me nismën për hapjen e Urës së Ibrit për qarkullimin e veturave, pos shtetit fqinj të Vuçiqit, dolën kundër edhe ndërkombëtarët.

Ndërsa, zëdhënësi i BE-së, Peter Stano, ndonëse e pranon se urat janë për bashkim të njerëzve, thotë se Ura e Ibrit është “çështje shpërthyese dhe problematike” dhe “nëse keni një problem, atëherë e zgjidhni me dialog, jo me vendime të njëanshme”. Mund të mos na pëlqejë, por ky qëndrim i ndërkombëtarëve është imponim i një zgjidhjeje kundër vullnetit të shumicës, kur pakica serbe është kundër, atëherë nuk është i rëndësishëm vullneti i shumicës edhe atëherë kur kemi të bëjmë me rregullat e trafikut dhe jo vetëm me ndryshimet kushtetuese. Ndoshta mënyra se si mund të kuptohet Kosova sot është nëpërmjet qëndrimit të ndërkombëtarëve për urën e Mitrovicë. Nëse parafrazojmë mendimin e Talbot-it se “por sapo të vendosim një vijë, kemi ndarje”, atëherë duhet kuptuar që tani se pikërisht aty nesër mund të jetë kufiri i Asociacionit të Komunave me Shumicë Serbe. Ky opsion do të shënonte momentin lapidar të ndarjes së brendshme të Kosovës.

Vazhdimi i telenovelës të Urës së Mitrovicës, që ndan pjesën veriore të qytetit e cila është e banuar me shumicë serbe pas spastrimit etnik të shqiptarëve dhe pjesën jugore që është me shumicë shqiptare, ndoshta është simbolika më e keqe e dështimit të etablimit të Perëndimit në Kosovë dhe rajon. Nëse vazhdohet me këtë qasje ndërkombëtare, kur vendimi Qeverisë së Kosovës konsiderohet i njëanshëm edhe përballë strukturave ilegale të Serbisë, vazhdon të funksionojë në praktikë strategjia e komunikimit të drejtpërdrejtë të serbëve të Kosovës me Beogradin, që nënkupton dëgjueshmërinë e tyre vetëm ndaj Beogradit. Si mund të ndodhë integrimi i serbëve në sistemin e Kosovës përderisa vendimet e Kosovës: për targat e automjeteve, për zhbërjen e strukturave ilegale serbe, për ndalimin e dinarit serb, për mosnjohjen e pasaportave ilegale dhe për ndalimin e funksionimit të paligjshëm të Postës së Serbisë në territorin e Republikës së Kosovës, konsiderohen të njëanshme.

Nëse është kështu, atëherë i bie që operimi dhe vendimet e Qeverisë së Serbisë që kanë të bëjnë me Kosovën nuk janë të njëanshme! Në këtë kontekst, çfarë kuptimi ka referenca nga Marrëveshja Themelore më 27 shkurt 2023 dhe Aneksi i Zbatimit të 18 marsit 2023, që parashikon se: “Palët do të zhvillojnë marrëdhënie normale, të fqinjësisë së mirë me njëra-tjetrën në bazë të të drejtave të barabarta”. Të gjitha veprimet e paligjshme e deritanishme të Serbisë, jo vetëm që paraqesin shkelje serioze të parimeve të fqinjësisë së mirë, por ato krejt hapur synojnë ta minojnë funksionalitetin e shtetit të Kosovës.

Ndërsa, thirrja e serbëve lokalë për ta penguar hapjen e urës përbënë cenim të rendit kushtetues, që nënkupton nevojën e veprimit të shtetit dhe institucioneve të rendit. Nëse i referohemi nenit 155 të kushtetutës së Spanjës, të një vendi anëtar të BE-së, në rast se një komunitet i Spanjës nuk e respekton Kushtetutën, atëherë qeveria është e detyruar që ta obligojë atë me forcë e ligjit që ta bëjë atë. Për çfarë vetëm në rastin e Kosovës çdoherë duhet pasur përjashtime.

Kundërshtimi, sidomos ai evropian, i hapjes së urës, insistimi për ruajtjen e strukturave ilegale të shtetit serb brenda territorit të Kosovës, kërkesa për rikthimin e valutës së shtetit serbe dhe së fundi edhe njohja e njëanshme nga BE-ja e pasaportave të qendrës koordinuese ilegale serbe, tregon BE-ja se po ndjek një “zgjidhje”, edhe pse ajo kundërshtohet nga pozita dhe opozita dhe shumica e qytetarëve të Kosovë, që e shpi dialogun në një ngërç dhe njëkohësisht e forcon pozicionin kundërshtues të përfaqësuesve radikalë serbë në Kosovë kundër integrimit në sistemin shtetëror kosovar.

Për më tepër, sipas logjikës së Stanos, i cili natyrisht me këtë rast nuk përfaqëson qëndrimin personal, por të BE-së, në çdo shtet të rajonit mund të gjendej një komunitet etnik që do të kërkonte të mbante një rrugë apo urë të mbyllur si shenjë e sfidimit të pushtetit qendror. Por, ai dhe ndonjë zyrtar evropian është mirë ta kuptojnë se bllokimi i rrugëve është “armë” e njohur e Beogradit, kur në gushtit të vitit 1990 serbët e Kroacisë patën bllokuar rrugët përreth qytetit kroat Kninit, duke vendosur mjete të rënda transportuese, por edhe zhavorr e drunj, në atë që quhej si “revolucioni i drunjve.”

Dhe nëse edhe pas tridhjetë e katër vjetëve vazhdojmë të normalizojmë logjikën e “revolucionit të drunjve,” atëherë i tërë procesi i Brukselit fillon t’i ngjajë stilit të bisedimeve për çështjen e arsimit në Gjenevë në kuadrin e konferencës për ish-Jugosllavinë në fillim të viteve 1990-ta, i cili sipas ambasadorit Gerht Ahrens, drejtues i këtij procesi, shqiptarëve ua krijonim përshtypjen se problemi i Kosovës ishte ndërkombëtarizuar, ndërsa serbëve se tema e arsimit është një çështje e brendshme e Serbisë, ndërkohë që qëllimi i vërtetë ishte përgatitja e terrenit për hapjen e negociatave politike për statusin e Kosovës. Nëse është kështu, atëherë na del se krejt marrëveshjet e Brukselit janë një instrument për paketimin diplomatik të status quo-së dhe të negociatave të pa fund, përkatësisht derisa të krijohet një momentum i ri për realizimin e një ndarje të brendshme të Kosovës në vija etnike, në Kosovën serbe dhe Kosovën multientike, por askund shqiptare.

Rasti i ndarjes së brendshme territoriale të Bosnjës-Hercegovinës me shumicë myslimane tregon se ato e dobësojnë dhe e pengojnë funksionimin e shteteve. Megjithëse Serbia, që i nisi tri lufta dhe i humbi ato, që nga qershori i vitit 1999 bashkë me miqtë e saj nisi një fushatë për ta kthyer përmbysë të vërtetën e asaj që ndodhi në Kosovë, ajo ka punuar pareshtur për të mohuar krimet e kryera në Kosovë dhe gjetiu, duke ekzagjeruar dhe vetëviktimizuar serbët e Kosovës, Bosnjë dhe të Kroacisë.

Kësisoj, ajo krijoi qëllimisht kundër-narrativë, sipas së cilës kishte viktima, përfshirë edhe kriminelë, nga të gjitha anët. Kështu Serbia, megjithëse krimet e saj u kualifikuan si më të rënda që nga përfundimi i Luftës së Dytë Botërore, në fund ajo përfitoi nga krimet e luftës, sepse ruajti territorin e RS dhe ende kontrollon veriun e Kosovës, duke thurur plane për t’ia aneksuar fillimisht atë pjesë Serbisë. Kjo s’është fantazi, është e shkruar, e formuluar qartë, është doktrinë që pret orën e saj. Gjithashtu, siç pohonte shkrimtari shqiptar, Ismail Kadare, “bombat e NATO-s ndëshkuan Serbinë me 1999, por jo edhe doktrinën e saj”.

Dhe pikërisht mbi këto premisa duhet kërkuar interpretimin e politikës hegjemoniste serbe ndaj Kosovës, e cila pikënisjen e saj në fundin e shekullit 19 dhe fillimin e shekullit 20, përkatësisht problemi me konsullin rus, i cili kishte zbarkuar në një qytet kosovar një agjendë serbe dhe që po krijonte rrëmujë dhe shqetësime si për popullatën vendore shqiptare, ashtu edhe për autoritetet e shtetit osman. Ishte pikërisht koha kur shteti serb po bënte gjithçka për të penguar konsolidimin e lëvizjes kombëtare shqiptare dhe ndërtimin e një aleance me shtetin perandorak të Austro-Hungarisë, një fuqi evropiane që po mbështeste krijimin e një shteti etnik shqiptar në Ballkan që e shihte si digë kundër depërtimit të influencës sllave.

Ngjashëm si atëherë, Serbia që nga paslufta është orvatur që përmes dimensionit rus të shkaktojë trazira në brendësi në territorin e Kosovës. Kështu, Serbia dhe Rusia po udhëheqin me sukses projektin e pengimit të etablimit të Perëndimit në Ballkan dhe në veçanti në Kosovë. Por, ndoshta tani, kur Perëndimi është i përqendruar në luftën e Ukrainës, në luftën e Gazës dhe në krizat e reja që duken në horizont, rreziku i projektit serb, të cilin asokohe e parandaluan amerikanët, duket po aq i madh sa në qershor të vitit 1999. Dhe, nëse ajo çfarë është fituar në fushëbetejën diplomatike amerikane-ruse në bisedimet e Moskës dhe Helsinkit në qershor të 1999, të rrezikohet përmes procesit infinitiv të Brukselit, atëherë ky do të ishte një dështim i madh i NATO-s dhe i Perëndimit për etablimin e suksesshëm në Kosovë dhe në rajon.

Pragmatizmi, si exit strategji

Nëse edhe pas njëzet e pesë vjetëve ura mbi Ibër vazhdon të mbahet e mbyllur, kjo dëshmon ose dështimin e BE-së ose fjala është për ndonjë skenar të panjohur për ne. Ky është një mister i madh për mua. BE-së nuk i mungon kreativiteti, por të thuash se hapja e urës nxit rebelimin e komunitetit serb, duket skandaloze për aq kohë sa dizajnuese e turbullirave të tilla ka qenë dhe mbetet lidershipi i politik e shtetëror i Beogradit, i cili ndjek strategji të njëjtë me atë të Millosheviqit në vitet 1980, duke i thirrur serbët për padëgjueshmërinë ndaj Qeverisë së Kosovës.

Prandaj, në këtë situatë delikate Qeveria e Kosovës për shumë arsye duhet të lëvizë me shpejtësi për të evituar një përplasje serioze me Perëndimin, para së gjithash me SHBA-në, ngase krijohet perceptimi i gabuar se pala problematike nuk na qenka Beogradi, por Prishtina. Dhe nëse duam të shmangim këtë kurth, mendoj se Qeveria duhet të bëjë një tërheqje të sërishme nga pozicioni i tanishëm.

Pra, pavarësisht se BE-ja ka dështuar ta përmbushë këtë marrëveshje që nga qershori i vitit 2016, Qeveria e Kosovës ka një varg arsyesh që të tregohet më e kujdesshme për shmangien e një diskursi konfrontues me partnerët ndërkombëtarë, sidomos me SHBA-në, që janë garantues të vetëm të stabilitetit në Kosovë dhe regjion.

Është e vërtetë që aleatët e mëdhenj të Kosovës – SHBA dhe BE, janë seriozisht të pakënaqur që nuk po gjejnë tek udhëheqja aktuale e Kosovës atë bindshmëri që e kanë gjetur në qeveritë e mëparshme. Kjo është pjesë e traditës diplomatike mes fuqive të mëdha dhe shteteve më të vogla dhe ka peshën e vet në funksionimin e sistemit ndërkombëtar. Të mësuar me këtë mendësi, aleatët perëndimorë nuk është çudi se shohin si provokim vendimin e Qeverisë së Kosovës për hapjen e urës mbi lumin Ibër, për të cilën më 2015 BE-ja premtoi se do të hapej brenda vitit 2016.

Shumë qendra ndërkombëtare të vendosjes perëndimore, të kënaqura me përmbysjen e Millosheviqit, besojnë se Serbisë duhet t’i njihet një peshë e veçantë në Ballkan, veçanërisht duke pasur parasysh intencën për shkëputjen e saj nga influenca e Rusisë si dhe për shkak të luftës në Ukrainë. Por, është tepër naive të besohet që një vend si Serbia, që luhatet mes Lindjes dhe Perëndimi, mund të shërbejë si faktor stabiliteti në rajon.

Nuk mund të besohet se pikërisht një vend si Serbia, e cila historikisht që nga krijimi si shtet ka operuar midis Lindjes dhe Perëndimit, mund të shkëputet nga koncepti hegjemonist, nëse nuk përballet me vendosmërinë e Perëndimit. Prandaj, është jo serioze kur BE-ja e politizon dhe shkakton përhap panik sikur ura mbi Ibër të ishte ekuivalenti i Murit të Berlinit.

Meqë synimi i Qeverisë së Kosovës për hapjen e urës nga vendet e QUINT-it, Shtetet e Bashkuara, Britania, Franca, Gjermania dhe Italia, është cilësuar si i njëanshëm, vendi ka nevojë për një qasje më pragmatike, që do të nënkuptonte një tërheqje me marrëveshje të afatizuar sesa të kemi një tërheqje imponuar dhe pa asnjë benefit.

Qeveria e Kosovës do të duhej para vendeve të Qunit-it dhe NATO-s të prezantonte një koncept realist dhe një shtyrje të limituar kohore, të paktën deri pas zgjedhjeve nacionale në vend, për implementimin e pakushtëzuar të vendimit për hapjen e urës mbi Ibër, sepse kjo urë nuk është as nuk mund të bëhet më e fortë se Muri i Berlini. Njëkohësisht, një lëvizje pragmatike e Qeverisë së Kosovës do të ishte një exit-strategji për evitimin e kurthit të Beogradit për vetëviktimizimin e komunitetit serb në vend, dhe gjithashtu evitimin e perceptimit të gabuar, se nuk është Serbia, por Kosova fajtori i mungesës së procesin e Brukselit.

Por, një lëvizje e Qeverisë së Kosovës duhet të ishte në mënyrë kategorike e limituar në kohë: të paktën të shtyhej deri në pranverë e vitit që vjen, domethënë derisa në SHBA të jetë përmbyllur procesi zgjedhor për lidershipin e ri. Sepse, sa për evropianët, bazuar nga eksperienca e viteve 1990, mund të themi se BE-ja nuk ka vullnet ose nuk dëshiron apo edhe nuk mundet që ta “nxjerr macen nga përsheshi”.

Kjo qasje bëhet edhe e nevojshme edhe për shkak të rrethanave në vend, në rend të parë, për të shmangur çfarëdo alibie për mospjesëmarrjen e serbëve lokal në zgjedhjet parlamentare, të cilat pritet të mbahen brenda pak muajve. Në këtë mënyrë, Prishtina do ta dekonstruktonte strategjinë e Beogradit që pas krijimit të vakumit institucional në veri, të shtynte përfaqësuesit e partive politike serbe t’i bojkotonin zgjedhjet nacionale dhe kjo automatikisht do i linte serbët të pa përfaqësuar edhe në nivelin qendror. Dhe në një rast të tillë, saga e vetëviktimizuese do të bëhej më agresive dhe njëkohësisht Kosova do të shikoj si palë problematike dhe automatikisht do të fuqizonte pozicionin serb në dialogun e Brukselit. Kësisoj do të shtohej vendosmëria ndërkombëtare për formimin e Asociacionit të komunave me shumicë serbe, një institucion një etnik, i cili do të hapte shtegun për ndarjen e brendshme të Kosovës në vija etnike sipas modelit boshnjak. Dhe pas kësaj, Beogradi do të kishte në dorë një levë tepër të fuqishme për kontestimin e shtetit të Kosovës, jo vetëm nga jashtë, por edhe nga brenda.

Në të njëjtën kohë, Perëndimi, SHBA dhe BE, nëse sinqerisht janë kundër bosnjëzimit të Kosovës, në komunikim me palën problematike, domethënë me Serbinë, duke ia bërë të qartë se ndarje të brendshme të Kosovës nuk mund të ketë. Ndryshe, një qëndrim i luhatur, siç ka ndodhur në shumicën e rasteve që nga paslufta, do të ishte një inkurajim për strukturat kriminale dhe rrjedhimisht kjo situatë do të ndikonte në rritjen e tensioneve në veri të Kosovës. Dhe çdo përshkallëzim eventual do të ishte një dhuratë e madhe për Rusinë, e cila si askund tjetër në rajon, në Kosovë e minon me vendosmëri projektin e etablimit të Perëndimit dhe njëkohësisht përmes vetos së saj e mban të mbyllur derën e Këshillit të Sigurimit si instrument bllokues për integrimin e plotë të shtetit të Kosovës në sistemin ndërkombëtar.

Në anën tjetër, kundërshtimi, sidomos i evropianëve, për hapjen e urës, pavarësisht motiveve të zyrtarëve të Brukselit, nga sfiduesit e rendit kushtetues të Kosovës, në rend të parë nga lidershipi i shtetit fqinj, po shfrytëzohet me agresivitet propagandistik për koncesione të reja dhe realizimin me sukses të strategjisë së mosdëgjueshmërisë së serbëve lokalë ndaj institucioneve të Kosovës. Inkurajon ruajtjen e mëtutjeshme të strukturave ilegale serbe brenda territorit të shtetit të Kosovës. Në këtë mënyrë, Beogradi po gëzon benefite të dyfishta: një njërën anë, me paratë e BE-së po financon strukturat paralele në Kosovë dhe në anën tjetër po kërkon dhe marrë koncesione përmes Procesit të Brukselit, si Asociacioni apo akomodime të reja për Kishën ortodokse serbe të Kosovës.

Kërkesa më anakronike e Brukselit kundër aplikimit të euros në transaksionet bankare, pasi kjo formë “shkakton krizë humanitare”, dhe mirëkuptimi ndaj kërkesës së Vuçiqit për rikthimin e valutës së shtetit serb brenda Kosovës dhe së fundi njohja e njëanshme e pasaportave të qendrës koordinuese ilegale serbe, tregon se BE-ja po ndjek një “zgjidhje”, e cila çështjen e normalizimit të raporteve Kosovë-Serbi e ka zhvendosur në periferi dhe as që duket në horizont. Me kërkesa të tilla të njëanshme ndaj Kosovës, BE-ja njëkohësisht ka forcuar pozicionin e përfaqësuesve radikalë serbë në Kosovë për kundërshtimin e integrimit të serbëve.

Me këtë qasje, me apo pa dashje BE-ja po krijon përshtypjen sikur marrëveshjet e paimplementuara të Brukselit dhe i gjithë procesi i dialogut po merr një formë të re, përtej asaj që e ishte specifikuar me rezoluta e OKB-së në shtator të vitit 2010, dhe, tani në vend të normalizimit të marrëdhënieve Kosovë-Serbi, gjithnjë e më shumë ka një tendencë të sforcuar që përmes strategjisë së lodhjes të mbahet gjallë ideja se shtetësia e Kosova nuk është e përmbyllur dhe rrjedhimisht edhe statusi i saj është i diskutueshëm, e që në fakt dhe për ironi përputhet me parimin serb të përkohshmërisë së çdo gjëje në Kosovë. Kjo përshtypje po ndërtohet mbi premisën se vetë BE-ja marrëveshjet e arritura në Bruksel, Aneksin e Ohrit apo Marrëveshjen për Lëvizjen e Lirës dhe për Targat e të tjera po i përdor më shumë si strategji për blerjen e kohës sesa si intencë që në një kohë reale të përmbyllë dialogun për normalizim të plotë të marrëdhënieve në mes dy shteteve të vogla dhe fqinje të Ballkanit Perëndimor përmes një Marrëveshjeje Gjithëpërfshirëse, finale dhe ligjërisht të detyrueshme.

“Koha.net“