Valdete Dida Cenalia/

Ruajtja e gjuhës shqipe dhe kulturës kombëtare është angazhimi më i shenjtë e patriotik i mërgatës shqiptare kudo në botë. Mërgata e Amerikës ka dhënë gjithmonë shembuj të fuqishëm atdhetar. Shoqata e Strugës në New Jersey prej vitesh rrezaton patriotizëm e organizime të shkëlqyera edukative, sociale edukative e patriotike. Para 3 ditësh nxënës dhe mësues të QKSHA-Struga morën pjesë në takim me presidenten e Kosovës znj.Vjosa Osmani në New York. Presidentja shprehu vlerësime dhe mirënjohje për aktivitetet e tyre në mbrojtje dhe trashëgim të gjuhës dhe kulturës shqipe. Shkolla shqipe e QKSHA-Struga si shkollë ndër më të vjetrat dhe më e madhja në shtetin e Nju Xhersit u vlerësua nga presidentja Vjosa Osmani për kontrobutin që po jep gati për katër dekada. Kryetari i Qendrës Sinan Alimi dhe drejtoresha Gonxhe Meta – tha se do të përkrahim zhvillimin e proçesit mësimor të gjuhës shqipe, duke kontribuar kështu në ruajtjen e identitetit kombëtar shqiptar, gjuhësor, e kulturorë të fëmijëve tanë me vendin e origjinës. Nxënësit e shkollës shqipe nuk janë vetëm nga Struga por jam e lumtur që ka fëmijë nga të gjitha trojet shqiptare nga Shqipëria, Kosova, Mali i Zi dhe gjitha gjitha trojet shqiptare te Maqedonisë së Veriut.

Gjuha është pasqyra më e qartë e një kombi dhe e kulturës së tij. ( Eqrem Çabej)

 NGA  NDUE  BACAJ 

Në vitin 1860 nga  bjeshkët e Kelmendit  u shkëput një shkëmb , një shkëmb i madh e i fuqishem sa vetë  keshtjella  natyrale , Kelmendi , që  Krijuesi ju a kishte falur per fole zogjëve të shqipes.  Gjama e këtij shkëmbit që po binte  u dëgjua  jo vetëm në Malësi e Shqipëri ,por  edhe ndër fqinjët  malazez, të cilet nuk kishin mundur kurrë të shkelnin  mbi këto troje, pasi sa herë e kishin provuar e kishin paguar  shtrenjët , me dhjetra krena të prera e të thyera perball  “shkembit” Mem Smajli , i cili si një duhi moti  turrej  mbi  shovenet lakmues të këtyre bjeshkeve e trojeve të Kelmendit e Shqipërisë.. E natyrisht shkembi nga ana figurative bie, por diku zë vend për të treguar sa  ai është prapë , këtu në vendin e vet.  Kështu ka ndodhur edhe me “shkembin” Mem Smajli i cili ka zënë vend në  bjeshkët e Pojanicës , në këtë vorr murane ku pushon trupi i këtij trimi kreshnik e legjendar, varri i të cilet në vend që të zvoglohej nga  rrebeshet e kohës ai vetëm rritet si simbol i qendresës të këtyre trojeve që nuk kanë  nevojë për Muja e Halila të importuar apo improvizuar, pasi i kanë vetë, ku në krye qëndron  kreshniku Mem Smajli. Ndaj kot rroken sot e mot  krijues , studiuesë , historianë e gojtarë vendas apo te huaj të kerkojnë  e  t’u “kendojnë”  kreshnikëve larg këtyre trojeve , pasi do t’i “sfidojne” kreshnikët kelmendas e shqiptar.. Historia  jonë shumëshekullore është e jehonmadhe pikrisht se kishte për protogonist  kreshniket lavdi plot  të Kelmendit si Mem Smajli , Nora e Kelmendit , Turk Isuf  Hasani , Nikë Lekë Pepaj , Prelë Mema ,Turk  Shabi , Ujkë Gila , vellezerit Gjeto e Dedë Coku , Uc  Turku , Mark Vuksani , Prel Gjeloshi , Sadri  Keqi  e deri tek  piramida e gjallë  e kufijeve Prek Cali etjerë… Natyrisht nuk ishte rastësi që këta kreshnikë janë “zogjë” të kësaj foleje të shqipes , Kelmendit kreshnik , historia e të cilit ka bërë e bënë jo vetëm “xhiron” e  Ballkanit, por edhe të Europës e më gjerë… Historia e kelmendit mund të krahasohet (jo vetem nga ana figurative) me një kala vigane  të ngritur mbi  shkembinjë të “gjallë” shekullore , dhe Mem Smajli  ishte një nga këta.. Mema kishte lindur  në vitin 1790 në flamurin (bajrkaun) e njohur të Selces . Ishte sternip i Nikë Martinit, i cili njihet  si një luftëtar i zjarrtë në mbrojtje të trojeve të  Kelmendit e Shqiperisë të atyre kohëve . Madje  kjo shtëpi njihet si një bazë e fuqishme në mbështetje edhe  të aleancave ndërkombëtare kundër pushtuesve  turko-osman. Veprimtaria e  Nikë Martinit dhe  trashigimtarëve të kësaj shtëpie kulmon  me  gjysmën e dytë të shekullit XVI  duke vijuar pa nderprerje  deri në fundin e shekullit XVII , kur shqiptarëve u shtohej edhe një  armik tjetër, fatkeqësisht fqinjë , kur  Europa e kohës  nën  “diktatin” e Rusisë” pranoi  krijimin e provinces së vogël të Malit  Zi , që dalngadal do të bëhej shtet, duke u zgjeruar me trojet tona Iliro-Arbenore… Në këto kushte  shtëpia e Nikë Martinit , si i gjithë Kelmendi , Malësia e Shqiperia  u gjend në mes dy zjarreve, ndaj për të mos u “djegur” u desht  ti shmangej njerit , ku me këtë rast si shumica e shqiptarëve  zgjodhen disi ti shmangen zjarrit  të pushtuesve  aziatik të cilët si pushtues të largët dikur do të  iknin nga keto troje , ndersa fqinjët do të mbetnin këtu në perjetsi… Në këto kohë Nikë Martini njerit nga tre djemve të tij pasi e kishte pagzuar me emrin Lekë ja vë emrin Hasan (ndërsa dy të tjeret i pagëzon me emrat tradicional shqiptare ; Pellumb e Maç)..  Nga këta emra sot rrjellin mbiemrat apo fiset që i i njohim në Selcë.. Shtepia e  Hasan Nikës “dalngadal” u shtua dhe u shqua aq shumë sa sot në “emrin” tij  njihet një fis i tërë me  mbiemrin “HASANAJT” e Selcës.. Natyrisht që vlen të qartesohet se me këtë rast , dhe as më vonë që vijojnë emrat me tingëllim musliman , nuk tregojnë se  Seljanët e më gjërë kanë  ndryshuar as besimin dhe as atdhedashurin , per të cilën shkriu jetën edhe kreshniku Mem Smajli i Hasanajve…  Mem Smajli pa mbushur 14 vjeç merr pjesë si luftëtar  në mbrojtje të trojeve të Kelmendit nga  lakmit e Malazezeve. Ai duke u rritur fizikisht rritej edhe shpirterisht .Memi vazhdimisht  shquhej për guximin , por edhe për forcën e tij që e shoqeronte me një britëm me trajta të mbinatyrshme , që  bjeshket e shumfishonin. Ky kreshnik kapej fyta-fyt me malazez  duke treguar një forcë të jashtezakonshme , saqë shpesh luftonte për-njëherë me katër apo më shumë  malazez . Edhe në këto kushte  betejën e zhvillonte  ball  per ballë e kurrë pas shpine. Fitorja për vite e dekada  i kishte përkitur vetëm Mem Smajlit , per te cilin  thuhej se është  i pathyeshem dhe për këtë mendonin se kishte trajta hyjnore , dhe ishte përhapur fjala  se e ndihmonin  zanat e orët e bjeshkëve të Kelmendit.  Për këto cilësi të jashtezakonshme të një luftetari “zogjët” e shkinave  ishin frikësuar aq shumë , sa nuk deshironin të  ndesheshin kurr në Mem Smajlin  as në  kohë paqe. Edhe ushtima e bjeshkëve  u dukej  si ushtim e duhisë ku kalonte kreshniku i këtyre anëve. Mem Smajli luftoi  për mbrojtjen e bjeshkëve e trojeve të  Kelmendit  që nga viti 1804 deri në vitin 1860 që  nderroi jetë, pra plot 56 vite në roje  të lirisë, plot 56 vite luftë , sakrifica dhe kacafytje me fqinjët malazez , e veçanarisht me  Kuçasit e Vasojoviqet , që mjersiht në përgjithsi ishin shqiptarë të sllavizuar ndër shekuj. Vlen të kujtohet me këtë rast  se ky sllavizim kishte ndodhur atëherë kur  këta shqiptarë katolik , kishin pranuar të perqafojnë ortodoksin , duke e kujtuar si besim kristian , por që dalngadal perveç  besimit  u kishte “grabitur” edhe kombësinë… Memi  në roje të këtyre trojeve  mbi një gjysem shekulli e kishte kaluar në mes  bjeshkëve e luginave të  Kelmendit , ku shtroje kishte  tokën dhe për mbulesë pyjet e mbi to qiellin. Ai në këto kushte ndodhej kudo e kurdo  , saqë u bë tmerri jo vetem i shkjeve luftëtarë , por edhe i familjeve të tyre , grave e femijeve.. Tregojnë se kur një shkinë me emër po rrinte në mendime  nën hijen e freskët të një ahu dëgjon  që mbi koken e saj po këndonte i lumtur  një zog mali , dhe ajo u kujtua se ky zog  ishte i lirë e nuk kishte frikë Memin e Smajlit që kishte lënë shumë konakë të këtyre anëve  pa burra e djem në voter , dhe si pa e kuptuar filloj të kendoi:

“I lumi ti o zogu i malit

Që nuk nuk po i trembe Memit  t’Smajlit

Memi i Smajlit ba me  t’pa

Flutrim kishte me  t’vra

Çerdhen tande kishte me e tha

Si konaqet tona  n’ketë dynja..”

Pa mbaruar mirë shkina këto vargje, Memi i kudondodhur e qellon zogun e malit , i cili bien  i vrarë në prehrin e shkinës , e cila pas tronditjes qet kushtrimin  e kësaj  ndodhie, që  për dekada vazhdoi të përhapet duke marrë trajtat e një legjende që nuk u shua kurrë. Mem Smajli thuhet se në të gjitha  betejat (e dyluftimet) me shkjetë  ka vrarë rreth 200 lakmues e zollumqarë të këtyre trojeve , ku rreth pesëdhjetëve nga këta  u ka prerë kokat.. Memi shpesh  tregohej në trajtat e “mbinjeriut” , pasi paraqitej i kudondodhur , i palodhur , i fuqishem dhe i shpejtë si vetima , madje shpesh thuhej se ishte i padukshëm, e për këtë konsiderohej se ishte njeri me orë , shpesh duke marrur edhe gjakun e shokëve  brenda në Kuç  apo në Vasojeviq , e duke shpëtuar për mrekulli edhe kur ai ishte i rrethuar tmerrësisht.. Populli i Kelmendin këtij trimi kreshnik ja “perjetësoi” veprën  në legjenda e këngë,  (Memi ishte vetë lahutar dhe kengëtar)… Njera nga këngët më të spikatura që njihet edhe sot është:

Mem Smajli djal  duhi

Po pisket permbi Velikë

Ik o shkja se jena Shqipni

Ta baj dekën në dekik

Ik vojnik e shko te nana

Se këto janë trojet e mia

Pisket Mema bash si zana

Permbi shkije po ban çudina…  

Është interesant se  vdekja e Memës merr trajtat e një vdekje  që kishte lidhje me orët e malit . Për këtë tregojnë  se një ditë kur Memi  po  zgjohej nga gjumi që kishte bërë nën hijen e një ahu , nga zhguni që e kishte përdorë si jastek del një gjarpër  që mendoi se po e sulmon , ndaj  ai  me shpejtësi i pret kokën  me jatagan gjarprit. Në atë moment, Memit ju dukt se degjojë nje zë  që i tha , mos he tu thafshin krahët se preve orën tënde.. Dhe kjo ju vertetua kur  pas pak kohësh një femij  i kusherinjeve të tij  e  kishte qelluar Memin nga mbrapa vetëm me një plumb të kobures të të  jatit , dhe trimi duhi ishte plagosur rendë duke u rrëzuar përtok… Mbasi mblidhen fisi i Memit e më gjërë , ai u thotë me sillni fëminë këtu se nuk më ka vra ai , por kam vra vehten se para do kohëve i kam  pre kryet orës sime (gjarperit).. Është  interesant se ai kur  e  pa se do të vdiste  u la amanet ta varrosin në Pojanicë. Se aty ishte një vend i dukshem , dhe  Kuçi e Vasojeviqi  do t’ja kishin frikën edhe në vorr, e  për këtë  tha Memi sa herë që të qesin kushtrimin këto troje shqiptare  do të çohem prej vorrit për të luftuar  kundër malazezëve… Pasi nderroi jetë Memi , të  afermeve të tij  vendi i vorrit që la amanet  ju dukt i pa pershtateshem (gati si rrugë), ndaj menduan  t’i  hapin vorrin në një vend më të pershtateshëm, por kudo që e provuan doli vetëm shkambë, duke i detyruar të afermit e Memit t’a hapin vorrin vetem aty ku e kishte lënë amanet ai,  pra këtu ku e shohim edhe sot, që nga viti 1860  në Pojanicë, në roje  të këtyre bjeshkëve e trojeve  të Vermoshit, të Kelmendit e Shqipërisë. Vorri i ngjanë  një shkëmbi- piramidë që  rritet bashkë me vitet që kalojnë  nga ajo kohë heroike  e kreshnikut të  pa harruar  Mem Smajli… Vorret në pergjithsi  janë një kujtim i të shkuares , por vorret e kreshnikëve u përkasin të gjitha kohëve, ndaj ky vorr  kreshniku na kujton e dëshmon se jemi popull kreshnikësh , e kreshnikët nuk lindin kudo… Vorri i kreshnikut  Mem Smajli në gusht të vitit 2010 është rikonstruktua  në bjeshkët e Pojanicës, ndaj vorri i kreshnikut  Mem Smajli  vijon t’i ngjasojnë një shkembi të pa lëkundur, të futur thellë  në themelet e shtetit shqiptar… Trupi i Memit pushoft në  paqe , ndërsa shpirti ju bëftë dritë  këtyre bjeshkëve e trojeve , pa të cilat Shqiperia e sotme do ti ngjante një trupi pa “krye…”. 

Bibliografi:

1.Ndër Malet tona ,Kerkime të At Gjon Karmes S.J…

2.Krishterimi ndër shqiptarë ,simpozium nderkombetarë ,Tiranë 16-22 nentor 1999.

3.Aleksander Stipçeviç ,ILIRET ,historia ,jeta ,kultura dhe simbolet e kultit.

4.Zhan Klod Faveirial ,Historia më e vjeter e Shqiperisë.

5.Atë Marin Sirdani , Ndriçime  të historisë ,të kultures dhe të artit shqiptar.

6.Edwin Jacques ,SHQIPTARET…

7.Gjovalin Gjeloshi , Brezni të Kelmendit ,Hasanajt e Selces.

8.Ludwig von Thalloczy ,Të ndodhunat e Shqipnisë prej një Gege që e don vendin e vet.

9.Halil Buçpapaj ,Kreshta historie në Kelmend..

10.Mark Milani ,Jeta dhe zakonet e shqiptareve..

11.Fulvio Kordinjano ,Shqiperia permes  vepres dhe shkrimeve te misionarit të madh italian At Domeniko Pazzi, vll.I +vll.II.

12.At Kolë Berishaj ,Etnografi-3-

13.Tajar Zavalani ,Historia e Shqiperisë.

14.Dokumente të shekujve XVI-XVIII per historinë e Shqiperisë ,vll.III-IV.

15.At Gjergj Fishta ,Lahuta e Malesisë

16. Hyacinthe Hecquard ,Historia dhe pershkrimi i Shqiperisë së Eperme ose i Gegerisë.

17.Trashigimi gojore të mbledhura  ndër bonoret e sotem të Kelmendit nga autori..

V00: Kjo është një kumtese e imja e mbajtur  me 26 gusht 2010 në Pajonicë të Vermoshit (Kelmend), kushtuar kreshnikut Mem  Smajli, aktivitet i organizuar nga Gjergj Palok Dajani (lindë e rritë në Gjermani). Ky aktivitet do të bëhej për një televisor gjerman. Fotot e asaj dite fakeqësish më kanë humbur, ndersa fotoja e vorrit të Memit është marrë nga internet.

Artan Nati/

Shumë thonë se nuk besojnë në Zot. Megjithatë, ata shijojnë perëndimin e diellit dhe e vlerësojnë artin dhe letërsinë nëpërmjet ndjenjave, të cilat nuk kanë lidhje me evolucionin e Darvinit apo racionalitetin njerëzor. Unë besoj se nuk mund të krijosh art pa besuar në hyjnoren. Disa thonë se feja është diçka që ne nuk mund ta vërtetojmë, sepse ne e pranojmë fenë përmes ndjenjave tona, kryesisht ndjenjës sonë të besimit, ose të habisë dhe frikës, duke ndjerë se duhet të ketë një qenie ose krijues të lartë. A mund të ketë art pa besim në hyjnoren dhe a mund të ketë fe pa art? Kjo pyetje është me të vërtetë thelbësore sepse shpesh mendohet se ato janë antagoniste dhe rrallë është menduar që feja dhe arti të jenë të ndërthurura. Sidoqoftë, a mund të ketë vërtet fe pa art, sepse si do t’i transmetonin njerëzit historitë e asaj që kanë parë e përjetuar pa art apo shkrim. Ka shumë mënyra se si feja dhe arti mund të ndërthuren. Për shembull, simbolet për të shprehur emocione të forta. Arti krijoi simbole për llojet e ndryshme të feve. Në të vërtetë këtë diskutim e solli Papa Françesku në fillim të këtij muaji, ku Ai u shpreh se leximi i romaneve dhe poezive është i vlefshëm në “rrugën e dikujt drejt të pjekurisë personale” dhe duhet të inkurajohet në trajnimin e priftërinjve të ardhshëm.

Unë besoj se feja, filozofia dhe letërsia janë thelbësore për përparimin njerëzor, sepse ato gjurmojnë të gjithë realitetin në çdo aspekt të jetës. Feja, filozofia dhe letërsia janë unike si dhe janë prezente e ndikojnë në jetën e njerëzve dhe në kulturën bashkëkohore, duke u mundësuar kështu njerëzve të ndjejnë dhe shohin realitetin e jetës. Disiplina të tilla u mundësojnë njerëzve të mendojnë për origjinën dhe kuptimin e jetës. Filozofia i mbështet pa masë njerëzit që të racionalizojnë jetën. Unë mendoj se filozofia, letërsia dhe feja janë mjete të vetë-zbulimit dhe të vetë-ekzaminimit që gërmojnë nën rrafshin e mendimit drejt sigurisë dhe së vërtetës. Tema të tilla ofrojnë zbulim filozofik, reflektim fetar dhe hipoteza letrare për jetën.

Njerëzit kanë zhvilluar besime dhe ide të ndryshme për të shpjeguar kuptimin e jetës. Njerëzit janë angazhuar në ideologji fetare, justifikim letrar dhe hipoteza filozofike për të zbuluar dhe kuptuar misteret e jetës njerëzore dhe botës.

Feja i udhëzon njerëzit drejt një rendi më të lartë ekzistence nëpërmjet organizimit kolektiv të besimeve, identiteteve kulturore dhe pikëpamjeve të botës. Feja kërkon të përcaktojë kuptimin e jetës dhe ekzistencës njerëzore përmes tregimeve historike, simboleve dhe besimit. Që nga lindja e feve, këto kanë përvetësuar një fokus qendror të mënyrës së jetesës së njerëzve, zgjedhjeve të stilit të tyre të jetesës dhe kufijve të tyre. Duke vepruar kështu, feja është përdorur si një temë kryesore në veprat e letërsisë që nga bota antike, pasi pjesa më e madhe e teksteve të para të shkruara ishin tregime fetare.

Ishte mjeshtëria artistike e Vaso Pashës që duke bashkërenduar artin me fenë i dha kuptim qëllimeve hyjonre për egzistencën dhe identitetin e vetëm të kombit shqiptar, pavarësisht besimeve të ndryshme fetare, të cilat në vetvete ishin përbërës të një identiteti. “Feja e shqiptarit osht shqiptaria” do të ishte motua e shqiptarisë e cila motivoi kombin dhe u kurorëzua me fitoren e pavarësisë në 1912. Kjo traditë e bashkërendimit të artit me fenë si edhe idealit hyjnor në shërbim të kombit vazhdoi më tej te shoqata mbarëkombëtare Vatra. Ishte ky qëllim final që bashkoi të gjithë shqiptarët të besimeve të ndryshme nën flamurin e shqiptarisë, që nën frymëzimin dhe bashkërendimin e fesë me artin si dhe të bashkëpunimit të Nolit me Konicën, i dhanë jetë kombit dhe shtetit shqiptar.

Disa njerëz besojnë se arti mund të zëvendësojë fenë, ose se arti dhe feja kanë ndërruar vendet në hierarki. Arti mund të jetë një përvojë që ndryshon jetën që mund të sigurojë një ndjenjë rehatie dhe paqeje, ose të na sfidojë. Mund të jetë gjithashtu një vend për të medituar, reflektuar mbi jetën dhe për të përpunuar filozofi personale. Disa thonë se vazhdimi i artit bashkëkohor mund të ndihet si një fe, me pjesëmarrjen në hapjet e ekspozitave dhe gjetjen e hapësirave të reja duke u ndjerë si një pelegrinazh ritual. Të tjerë thonë se arti është një fe mbizotëruese e vetë-shprehjes, e cila duhet të ketë të bëjë me njohjen e vetvetes, rezistencën ndaj institucioneve dhe shprehjen e ndjenjave.

Disa thonë se arti mund të zëvendësojë fenë dhe të na afrojë me Zotin. Arti mund të na frymëzojë, sfidojë, ngushëllojë dhe mund të na ndihmojë të lidhemi me Zotin. Për shembull, disa thonë se arti mund të na ndihmojë të pranojmë nevojën tonë për shpresë, dashuri dhe shëlbim dhe të na kujtojë vendin tonë në historinë e Perëndisë. Të tjerë thonë se procesi i krijimit të artit mund të na hapë për t’u lidhur me Zotin dhe se arti mund të jetë një dhuratë shpirtërore që na sjell në një marrëdhënie më të thellë me Zotin.

Arti dhe tregimet e shkëlqyera mund të na ndihmojnë të pranojmë gjendjen tonë të thyer dhe nevojën tonë për shpresë, dashuri dhe devotshmëri. Në fund të fundit, arti i madh dhe historitë e shkëlqyera mund të na kujtojnë vendin tonë në histori dhe univers që shpesh drejtohen nga forca të pashpjegueshme ose hyjnore. Ato mund të na ndihmojnë të kujtojmë se edhe kur ndihet sikur errësira mbizotëron, ekzistojnë forca të fuqishme të së mirës në punë në botën tonë dhe ato do të kenë gjithmonë fjalën e fundit.

Është kjo arësyeja që vepra të tilla si “Krimi dhe Ndëshkimi” dhe “Vëllezërit Karamazov” të Dostoevsky-it apo “Lufta dhe Paqja” e Tolstoy-it si dhe poemat e besimit të përshkruara te “Komedia Hyjnore” dhe “Parajsa e Humbur”, njerëzimi edhe sot i studion si veprat më të mira të kohërave dhe gjen përgjigje për shumë pyetje të egzistencës sonë në planet dhe kuptimit të jetës së njeriut si dhe raportin e besimit me artin. Është kjo arësyeja, që mohimi i natyrës njerëzore dhe besimi i njerëzve në një fuqi të mbinatyrshme si dhe raportet e tij me artin, sollën në botë dy nga tragjeditë më të mëdha në botë si fashizmin dhe komunizmin.

Në kontekstin kapitalist të shoqërisë tonë moderne në Shqipëri, paraja supozohet të jetë më e shenjtë se arti dhe besimi, por kjo është marrëzi sepse paraja është vetëm fuqia për të bërë këtë apo atë, gjë që ngre vetëm pyetjen ekzistenciale se çfarë duhet bërë me para dhe pushtet. Këtu përsëri arti dhe besimi dalin në plan të parë në vlerësimin se si paratë dhe pushteti shpërdorohen ose përdoren, se ato janë qëllim në vetvete apo funksion i egzistencës tonë dhe kuptimit të egzistencës sonë dhe i qëllimit tonë në jetë.

Bujar Leskaj/

Sot, më 28.08.2024 shënohen 100 vjet nga lindja e At Zef Pllumit, Nder i Kombit. Ndonëse 17 vite më parë, në 2007 ai u nda nga kjo botë, vepra e tij është një jehonë buçitëse në ndërgjegjen e çdo shqiptari, një akuzë dhe një thirrje për katarsisin aq të nevojshëm për shqiptarët.

Me kryeveprën e tij “Rrno vetëm për me tregue” At Zef Pllumi dha një kontribut të jashtëzakonshëm, të pakrahasueshëm në rrëfimin e historisë së vërtetë, aq të dhimbshme të Shqipërisë nën regjimin komunist.

At Zef Pllumi ishte qëndresa përballë përbindëshve komunistë, ishte mëshira në dyluftim me krimet e torturat mizore, ishte falja përballë hakmarrjes, ishte dashuria përballë urrejtjes, ishte e mira përballë të keqes, ishte drita përballë errësirës, ishte dija përballë padijes vulgare.

Ai përfaqësonte qytetërimin përballë injorancës e mizorisë komuniste.

Ishte jeta përballë vdekjes, ishte drejtësia përballë padrejtësisë, ishte kujtesa përballë harresës, ishte liria përballë prangave.

At Zef Pllumi (Bogë, 28 gusht 1924 – Romë, 26 shtator 2007) ka qenë frat françeskan, publicist e shkrimtar memuarist shqiptar.

Kur qe 22 vjeç, më 14 dhjetor 1946 u arrestua dhe u dënua me tre vjet burgim që e vuajti pranë Burgut të Madh të Shkodrës dhe në kampet famëkeqe të Bedenit në Myzeqe, dhe Orman-Pojanit në Maliq.

Në vitin 1958 shugurohet meshtar. Më tej, për 12 vjet shërben si meshtar i Dukagjinit me qendër në Shosh.

Më 1967 u arrestua dhe për 23 vjet vuan dënimin në burgje dhe kampe të ndryshme. 1967–1989, për 23 vjet rresht, u burgos përsëri dhe vuan dënimin në Spaç, Reps, Skrofotinë të Vlorës, Ballsh, Zejmen-Shënkoll, Shën Vasil dhe Tiranë.

Ndërroi jetë më 25 shtator të vitit 2007 në spitalin Gemelli, Romë, dhe u varros më 30 shtator 2007 në Shkodër.

Në Shqipëri vepra e tij u njoh gjerësisht pas vitit 1992.

Mua më vjen mirë që në cilësinë e Ministrit të Kulturës gjatë viteve 2005-2007 promovova veprën e tij edhe në Kosovë, që gjatë detyrës sime si ministër i kulturës u vlerësua me çmimin “Penda e Artë” dhe që pas propozimit tim Presidenti i Shqipërisë, Alfred Moisiu, në vitin 2006 e dekoroi Pllumin me Urdhrin “Nderi i Kombit”..

Më shumë se një dekret presidencial për mua vlen vlerësimi i At Zef Pllumit, i cili shprehu mirënjohjen në një letër, të cilën më dërgoi pas marrjes së çmimit. (Më poshtë faksimilja e letrës.)

Në një speciale të gazetës “55” në 27 shtator 2007 kam shkruar: “Vepra e tij monumentale “Rrno vetëm për me tregues” e të tjera “Histori të shkrueme ” janë një sinor i përjetshëm, ato “dëshmojnë para botës se asnjë njeri nuk është i detyruar prej rrethanave të bëhet i keq, i ulët, të humbasë humanizmin e tij. At Zef Pllumi tregon me jetën e tij se edhe ne shqiptarët mund ta kalojmë provën e zjarrit, atë që ndan mënjanë arin e kulluar dhe ndan mënjanë skoriet e kombit. At Zef Pllumi, nxënësi i Fishtës, Harapit, Shllakut, mësuesve të përjetshëm të këtij kombi, sot më shumë se kurrë më ngjan me Diogjenin, filozofin grek, “atij s’mund t’i marrësh asgjë, pse s’ka asgjë të vetën dhe s’mund t’i japësh asgjë që i mungon, pse ai ka zemrën plot e përplot me dashuri!…”

At Zef Pllumi la një trashëgimi të jashtëzakonshme, veprat, jetën dhe mësimet e tij të vyera sesi njeriu nuk duhet ta humbasë kurrë shpresën, besimin dhe shpirtin, por të qëndrojë, te rezistojë dhe të mos i nënshtrohet asnjëherë të keqes.

Zekerija Idrizi: nga dorëshkrimi “Portrete shkrimtarësh”/

Në kushtet e sotme të komunikimit global dhe internetit nuk është lehtë të gjesh biografi studiuesish të shquar në fushë të shkencave, por për një studiues si Prof. Dr. Begzad Dhe Myrvete Baliu, nuk është vështirë të gjesh të dhëna të shumta për jetën dhe sidomos veprën e tij. Faqja e tij e fejsbukut, faqe të tëra kulturore e shkencore vendore dhe ndërkombëtare, janë të mbushura, për të mos thënë përditësuara, me studime, vlerësime, artikuj për kulturën, krijime letrare, kritike e intelektuale. Kjo është arsyeja pse edhe këtë biografi nuk e kishim vështirë ta shkruajmë dhe përgatisim për botimin tonë të veprës me biografi të krijuesve dhe studiuesve të kohës, me titull “Portrete shkrimtarësh”. Prof. Begzad Baliu është profesor universitar, albanolog, publicist, shkrimtar dhe botues. Prej biografisë së tij jetësore dhe bibliografisë së tij shkencore e profesionale, mund të shihet se ai ka ligjëruar në disa universitete, ka marrë pjesë në konferenca shkencore kombëtare, rajonale dhe ndërkombëtare. Ai është autor i shumë veprave studimore nga fusha e gjuhësisë, letërsisë, historisë dhe kulturës shqiptare. Në punën e tij prej organizatori, ligjëruesi e studiuesi, ai ka organizuar dhe koordinuar shumë konferencave ndërkombëtare në institucionet universitare dhe shkencore të Prishtinës, Prizrenit, Shkupit, Tiranës, Korçës, Shkodrës, Varshavës, Turunit, Gjirokastrës, Budapestit etj.

Krijimtarinë e tij letrare e ka filluar në fushë të poezisë dhe dramës, në fushë të publicistikës me ese dhe artikuj të karakterit historik, ndërsa në fushë të shkencës me studime të natyrës gjuhësore dhe historiko-letrare. Tekstet e tij të para letrare i ka botuar te e përditshmja “Rilindja” dhe e përjavshmja “Zëri”. Por më tej i është përkushtuar kërkimit shkencor dhe punës në profilizimin e tij në fushë të gjuhësisë, – studimet në fushë të magjistraturës (Fakulteti i Filologjisë në Universitetin e Prishtinës) e doktoratës (Instituti Albanologjik i Prishtinës), përkatësisht në studimet e onomastikës, punës në Sektorin e Onomastikës në Institutin Albanologjik të Prishtinës.

Kjo bëri që interesimet për gjuhësinë në përgjithësi dhe onomastikën në veçanti t’i specializojë drejt dijes klasike dhe të krahasuar edhe me gjuhët tjera fqinje, sllavishten, greqishten e latinishten; ndërsa me letërsinë të merret gjerësisht nga krijimi i saj në poezi, prozë dhe dramë deri te kritika dhe historia e letërsisë, të cilat bashkohen me fushën e madhe kombëtare – albanologjinë.

Studimet e gjertanishme për veprën e tij nga shumë studiues janë ndarë në disa fusha gjuhësore dhe letrare. Sikur mund të shihet vendin e parë e zënë veprat me studime nga albanologjia, ndërsa në mesin e tyre janë veprat:

– “Gustav Majer dhe albanologjia” 2000;

– “Semantika e fjalësit (Vepra albanologjike e Zenun Gjocajt)”, 2009;

– “Kërkime albanologjike”, 2010;

– “Referenca albanologjike”, 2010;

– “Hulumtime albanologjike”, 2015;

– “Testamenti shkencor i Profesor Jup Kastratit”, 2016;

– “Sprovë për një histori të albanologjisë”, 2016;

– “Rrapi shekullor – Akademik Idriz Ajeti” (bashk.), 2017; “

– “Studime për historinë e albanologjisë” (Sprovë për një histori të albanologjisë), Shkup, 2018;

– “Albanologji: Periudha, autorë, studime dhe dokumente”, 2020;

– “Në kërkim të historisë së gjuhës”, Prishtinë, 2022;

– “Kërkime filologjike në veprën e Profesor Bahtijar Kryeziut” etj.

Janë me shumë interes veprat e tij në fushë të onomastikës për të cilën ka treguar interesim që nga vitet studentore, kur jo vetëm mblidhte vullnetarisht mirotoponimet e vendlindjes dhe fshatrave përreth, por që në këtë kohë u bë bashkëpunëtorë i Seksionit të onomastikës në Institutin Albanologjik. Në vitet ‘90, kur pushteti okupator serb mbylli të gjitha institucionet akademike dhe shkollore, Begzad Baliu, së bashkë me një grup të rinjsh, në Kishin Katolike të Prishtinës themeluan Shoqatën kulturore “Pjetër Bogdani”, ndërsa brenda saj edhe disa seksione letrare e të mësimit të gjuhëve të huaja, si dhe revistën letrare për të rinjtë “Shpresa”. Brenda kësaj shoqate Prof. Baliu krijoi Seksionin e onomastikës “Eqrem Çabej”. Prej këtyre viteve organizoi shumë aktivitete në fushë të onomastikës, ndërsa kulmin e këtij angazhimi paraqet angazhimi në Komisionin e Standardizimit të Emërvendeve të Kosovës, menjëherë pas çlirimit të Kosovës nga Serbia dhe tashmë angazhimi në Komisionin për Standardizimit të Emrave të Rrugëve në Maqedoni. Rezultat i këtyre angazhimeve dhe kërkimeve shkencore janë veprat e tij:

– “Regjistri i standardizuar i emërvendeve të Kosovës” (bashk.), 2005;

– “Onomastika e Kosovës – ndërmjet miteve dhe identiteteve”, 2009;

– “Onomastikë dhe identitet”, 2012;

– “Gjendja e toponimisë shqiptare në Ballkan”, 2014; – ““Onomastika e Gallapit, I”, 2016;

– “Onomastika dhe dokumenti”, 2016;

– “Politikat e standardizimit të toponimisë në Ballkan, Prishtinë, 2024 (shqip-anglisht) etj.

Prej vitesh Profesor Begzad Baliu ka shprehur interesimet e tij në fushë të leksikografisë, e kjo do të thotë përgatitjen e Korpusit të Madh të Leksikut të Shqipes. Rezultat i këtij interesimi dhe hulumtimi janë kërkimet e leksikut historik, etnografik dhe letrare. Viteve të fundit ai po punon në një Fjalor historik të shqipes, nga Formula e Pagëzimit (1462) deri te Fjalori i gjuhës shqipe (1954) dhe një Fjalor të përrallës shqipe (në shtyp). Rezultat i kësaj pune janë vëllimet:

– “Fjalor i veprës letrare të Ymer Elshanit”, 2021 (bashk.);

– “Semantika e varietetit” (Leksiku i veprës letrare të Beqir Musliut), 2021 (bashk.);

– “Leksiku i veprës letrare të Martin Camajt”, 2022 (bashk.);

– “Demitizimi dhe standardizimi i onomastikës së Kosovës”, Tiranë, 2006;

– “Dy dorëshkrime leksikografike të pastorit kroat Emanuel Krajinoviq”, 2022;

– “Fjalëshpejta në gjuhën shqipe, Prishtinë, 2024;

– “Leksiku, denduria dhe konkordancat e romanit të Adem Demaçit i Gjarpijt e gjakut, I-III, Prishtinë, 2024.

Pasionant kërkimesh ndër arkiva dhe sikur e thotë ai vetë, i nxitur nga Profesori e miku i tij i madh Profesor Jup Kastrati, që nga fillimet e tij shkencore në Institutin Albanologjik, është angazhuar në mbledhjen dhe sistemimin e një bibliografie albanologjike, rezultat i të cilës janë vëllimet bibliografike e dokumentare:

– “Mbi autorësinë e veprës “Bibliografia e Skënderbeut”, 2005;

– “Çabej 1” (Bibliografi e studimeve për veprën e profesor Eqrem Çabejt në Kosovë), 2006;

– “Bibliografia përmbajtjesore e Seminarit Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare”, 2008 dhe madje monografia e parë shkencore e kësaj natyre në fushë të albanologjisë, – “Vepra bibliografike e profesor Jup Kastratit”, 2005.

Studimet e letërsisë dhe të krijimtarisë letrare janë interesimet e tij të para. Si pak autorë të letrave shqipe, Begzad Baliu dy veprat e para i bëri publike në fushë të dramës. Në vitin 1994 shkroi dramën “Flamuri vjen nga Kosova”, të cilën e shfaqi një trup studentësh e nxënësit në Prishtinë. Në të njëjtën kohë kishte shkruar edhe dramën “Kafeneja ballkanike”, të cilën e botoi në vitin 1996, e cila u përkthye edhe në kroatisht, italisht dhe holandisht dhe pati dy herë paraqitje të saj në skenat e Kosovës, ndërsa një herë të Holandës. Po këtë vit ai botoi edhe një vëllim me poezi të cilat i kishte shkruar kryesisht si nxënës në Gjimnazin e Gjilanit, me titull “Grua e dashuruar”. Më tej, pas çlirimit të Kosovës autori botoi edhe veprat me ese, krijime letrare dhe studime, sikur janë vëllimet:

– “Pesha e komunikimit” (bashk.), 2010;

– “Dhembje e bukur’(bashk.), 2012;

– “Kujtesa letrare”, 2013;

– “Struktura e vlerave përfaqësuese”, 2014;

– “Vjeshta e lutjeve, Tiranë, 2016 etj.

Periudhës së parë të botimit të teksteve të tij letrare, historike e publicistike, i takon një seri e artikujve të tij me biografi dëshmorësh, me titull: “Gjaku i lirisë” (1981-1995) I-IV, 1996/2000; një vëllim i përzgjedhur i teksteve për Kosovën, me titull: Jup Kastrati për Kosovën (bashk.), 2004; një vëllim me polemika letrare dhe kulturore për Profesor Qosjen me titull: “Vareni kryengritësin e shenjtëruar”, 2010; një vëllim me artikuj historiko-publicistik me titull: “Mbileximi i kujtesës historike”, 2016; dhe një monografi për dëshmorin Agim Ramadani, me titull: “Dëshmori i qiellit me pëllumba”, 2016, një version i të cilit ishte botuar pjesërisht në revistën e Shoqatës për të Rënët e Kombit Shqiptar, “Për mëmëdhenë”, në Tiranë, 1992.

Duke qenë Profesor ordinar në Fakultetin e Edukimit të Universitetit “Hasan Prishtina”, në Prishtinë, dhe sigurisht duke parë nevojat e domosdoshme për të dhënë kontributin e tij në fushë të mësimdhënies, Begzad Baliu ju bashkua grupit të autorëve të shtëpisë botuese “Albas”, në Tiranë, për të përgatitur tekstet për mësimdhënien edhe mësimnxënien e gjuhës shqipe në shkollat e mesme. Rezultat i këtij angazhimi janë tekste shkollore: Gjuha shqipe, 10, për Gjimnazin e filologjisë (bashka.), 2019; Gjuha shqipe, 10, për Gjimnazin e shkencave të natyrës (bashka.), 2019; Gjuha shqipe, 11, për Gjimnazin e filologjisë(bashka.), 2019; Gjuha shqipe, 11, për Gjimnazin e shkencave të natyrës (bashka.), 2019; Gjuha shqipe, 12, për Gjimnazin e shkencave të natyrës (bashka.), 2022; Gjuha shqipe, 11, për Gjimnazin e shkencave shoqërore (bashka.), 2022.

Duke e përmbyllur këtë tekst biografik për Profesor Begzad Balin, i cili është rezultat i bisedave të mija me autorin dhe gjetjeve në internet, dua të theksoj edhe një fakt me interes për ata që duan të njohin të plotë portretin e tij dhe përmbajtjen letrare e shkencore të tij, se për këtë autor janë botuar jo vetëm disa dhjetëra e dhjetëra artikuj kritik e shkencor po edhe disa vepra të veçanta të autorëve: Prof. dr. Bahtijar Kryeziu, “Qasje shumëdimensionale në studimet albanologjike (Begzad Baliu dhe studimet albanologjike të tij), “Era”, 2021; Dr. Faton Krasniqi, “Albanologu dhe albanologjia” (Kërkime në veprën albanologjike të Prof. dr. Begzad Baliu), 2021, Bilall Maliqi, Kërkime në veprën e Profesor Begzad Baliut, 2023.

Le të thuhet këtu se në punën e tij prej më shumë se tri dekadash i është besuar përgatitja e shumë veprave të autorëve dhe trashëgimisë albanologjike: Profesor Jup Kastratit, Profesor Eqrem Çabejt, Profesor Shefki Sjediut, Zenun Gjocajt, Ruzhdi Ushakut dhe shumë konferencave shkencore, por me interes është puna që po bën ai për përgatitjen e monografive kushtuar Profesor Idriz Ajetin, Jup Kastratin, Shefki Sejdiun, Ruzhdi Ushakun etj.

Uroj nga zemra që profesor Begzat Balliu të ketë shëndet, mirëqenie dhe suksese rë radhës në fushën e studimeve dhe botimeve albanologjike!

Me respekt dhe konsideratë të veçantë për këtë figurë poliedrike:

Zekirija Idrizi Shkup

shkrimtar