Nga Rafael Floqi/

Në verën e vitit 1918, ndërsa Lufta e Parë Botërore po afrohej drejt fundit, në kontinentin amerikan ndodhte një ngjarje e vogël në dukje, por me pasoja të mëdha për fatet e Shqipërisë. Një prift ortodoks, intelektual dhe përfaqësues i diasporës shqiptare, me emrin Fan Stylian Noli, do të ndërmerrte një akt diplomatik që do të ndihmonte në ndryshimin e trajektores historike të vendit të tij.

Në një kohë kur Shqipëria ishte e ndarë, e pushtuar dhe e harruar nga fuqitë e mëdha, Noli arriti të sigurojë mbështetjen morale dhe politike të dy prej figurave më të mëdha të Shteteve të Bashkuara të Amerikës: Presidentit Woodrow Wilson dhe ish-presidentit Theodore Roosevelt. Kjo histori, e dokumentuar në artikullin “President Wilson and Ex-President Roosevelt for Albania”, botuar në The Adriatic Review në shtator 1918, është një dëshmi e jashtëzakonshme e diplomacisë së diasporës dhe e vizionit të gjerë të Nolit për kombin shqiptar.

Fakti që Noli po krijonte lidhje me liderët e dy partive kryesore, Wilsonit, demokrat dhe Rooseveltit republikan tregon se ai e shihte lobizmin jo me prirje partizane por si mundësi pёr të ndihmuar në çështjen shqiptare. Pasi lobimi i mirë nuk ka të bëjë me partishmërinë — ka të bëjë me marrëdhëniet, besimin dhe besueshmërinë nga të dyja anët e spektrit politik. Duke vepruar kështu apo zbatonte porosinë e Washingtonit : “Lobimi i mirë nuk ka të bëjë me përkatësinë politike — ka të bëjë me marrëdhëniet, besimin dhe besueshmërinë nga të dyja palët.”

Një komb në prag të zhdukjes

Në fillim të shekullit XX, Shqipëria ishte një entitet i brishtë. Pavarësia e shpallur në vitin 1912 në Vlorë nuk kishte marrë ende garanci ndërkombëtare të qëndrueshme. Lufta e Parë Botërore e kishte shndërruar vendin në një fushë betejash midis ushtrive të huaja, ndërsa fqinjët – Serbia, Greqia dhe Mali i Zi – kërkonin të copëtonin territorin shqiptar. Në këto rrethana dramatike, diaspora shqiptare në SHBA, e organizuar përmes Federatës Pan-Shqiptare “Vatra”, mori përsipër detyrën historike për të qenë zëri i Shqipërisë në arenën ndërkombëtare. Qendra e këtij aktiviteti ishte Boston-i, ku “Vatra” kishte selinë e saj, shtypshkronjën dhe revistën The Adriatic Review, e cila botohej në anglisht për t’u drejtuar opinionit amerikan dhe evropian.

Në krye të kësaj lëvizjeje qëndronte Fan Noli — një figurë komplekse që kombinonte në mënyrë të rrallë shpirtin fetar, mendimin politik, kulturën perëndimore dhe atdhedashurinë. Noli nuk ishte thjesht një aktivist; ai ishte një diplomat në kuptimin më modern të fjalës, një ndërmjetës mes kulturave dhe një strateg që e kuptonte fuqinë e fjalës dhe të shtypit në formësimin e politikës ndërkombëtare.

4 korriku 1918 – takimi me Presidentin Wilson

Një nga momentet më të rëndësishme të lobimit të Nolit ndodhi më 4 korrik 1918, në ceremoninë zyrtare të Ditës së Pavarësisë së SHBA-së në Mount Vernon, vendin ku prehej George Washingtoni. Presidenti Wilson kishte ftuar përfaqësues të tridhjetë e tre komuniteteve etnike që jetonin në Amerikë për të simbolizuar unitetin dhe përkushtimin ndaj idealeve të lirisë dhe të demokracisë.

Fan Noli ishte i ftuari i shqiptarëve dhe përfaqësues i “Vatrës”. Gjatë ceremonisë, çdo delegacion vendosi kurora mbi varrin e Washington-it dhe shprehu besnikërinë ndaj flamurit amerikan. Në emër të të gjitha komuniteteve foli delegati belg, Felix Streyckmans, i cili i shprehu Presidentit Wilson mirënjohje dhe vendosmërinë për të luftuar “derisa liria e qëndrueshme të sigurohet jo vetëm për këtë komb, por për të gjitha kombet nga të cilat ne e kemi origjinën”.

Pas fjalës së tij, Presidenti Wilson mbajti një nga fjalimet më të njohura të karrierës së tij, ku shpalli idealet që më vonë do të përmblidheshin në Kuadrin e Katërmbëdhjetë Pikave. Ai foli për fundin e autokracisë, për sundimin e ligjit në marrëdhëniet ndërkombëtare, për çlirimin e kombeve të vegjël dhe mbrojtjen e tyre nga “komplotet dhe interesat private”.

Në kthim, gjatë udhëtimit në jahtin presidencial Mayflower, Fan Noli pati mundësinë të takohej me Presidentin Wilson dhe me Zonjën e Parë. Sipas artikullit të The Adriatic Review, Noli i paraqiti shkurtimisht Presidentit çështjen shqiptare dhe kërkoi ndihmën e tij për rivendosjen e pavarësisë së Shqipërisë.

Presidenti Wilson, i njohur për ndershmërinë dhe idealizmin e tij, e dëgjoi me kujdes dhe u shpreh se e njihte rastin e Shqipërisë, ishte i bindur për drejtësinë e saj dhe se do të bënte çmos që të ndihmonte në mbrojtjen e saj në Kongresin e Paqes që pritej pas luftës. Ishte një premtim i heshtur, por i fuqishëm — dhe historia do të tregonte se ai do ta mbante.

Ndikimi i Pikave të Woodrow Wilson-it në Ballkan dhe Shqipëri

Në janar të vitit 1918, presidenti amerikan Woodrow Wilson shpalli programin e tij me Katërmbëdhjetë Pika, që synonte vendosjen e një paqejeje të drejtë dhe të qëndrueshme pas Luftës së Parë Botërore. Ky program përmbante parime të reja për marrëdhëniet ndërkombëtare, si vetëvendosja e kombeve, diplomacia e hapur dhe krijimi i një organizate ndërkombëtare për ruajtjen e paqes. Midis tyre, Pika 11 dhe Pika 12 kishin rëndësi të veçantë për Ballkanin dhe territoret e Perandorisë Osmane, pra edhe për Shqipërinë.

Pika 11 – Ballkani

Kjo pikë kërkonte rivendosjen e shteteve ballkanike dhe garantimin e pavarësisë së tyre politike dhe ekonomike. Wilson e konsideronte Ballkanin një rajon të brishtë, ku ndërhyrjet e fuqive të mëdha kishin ndezur konfliktet që çuan në luftë. Me këtë pikë, ai synonte t’u jepte popujve të Ballkanit të drejtën e vetëvendosjes dhe të krijimit të shteteve të qëndrueshme kombëtare.

Në praktikë, kjo pikë ndikoi në riformësimin e hartës politike të Ballkanit: u krijua Mbretëria e Serbëve, Kroatëve dhe Sllovenëve (më vonë Jugosllavia), ndërsa Rumania dhe Greqia zgjeruan kufijtë e tyre.

Megjithatë, zbatimi i parimit të vetëvendosjes nuk ishte i barabartë për të gjithë. Shqipëria, e cila kishte shpallur pavarësinë në vitin 1912, rrezikonte të copëtohej nga fqinjët e saj gjatë bisedimeve të paqes në Paris. Pikërisht këtu, qëndrimi parimor i Wilson-it për mbrojtjen e sovranitetit dhe të drejtën e çdo kombi për ekzistencë pati ndikim të madh. Ai kundërshtoi ndarjen e Shqipërisë dhe insistoi që ajo të njihej si shtet i pavarur.

Pika 12 – Perandoria Osmane dhe Dardanelet

Kjo pikë parashikonte që popujt joshqiptarë të Perandorisë Osmane të kishin të drejtën e vetëqeverisjes dhe që ngushtica e Dardaneleve të hapej për të gjitha kombet.

Në thelb, ajo shënoi fundin e Perandorisë Osmane dhe lindjen e shumë shteteve të reja në Lindjen e Mesme dhe Evropën Juglindore. Për Shqipërinë, kjo krijoi një realitet të ri politik: ajo nuk do të ishte më pjesë e ndonjë perandorie, por duhej të mbijetonte si shtet i pavarur midis interesave të mëdha europiane. Në përmbledhje, Pikat 11 dhe 12 të Wilson-it patën një ndikim të drejtpërdrejtë në formësimin e Ballkanit të pasluftës dhe në ruajtjen e pavarësisë shqiptare. Edhe pse shumë prej parimeve të tij nuk u zbatuan plotësisht nga fuqitë fituese, vizioni i Wilson-it për barazi midis kombeve dhe për drejtësi ndërkombëtare frymëzoi lëvizjet kombëtare dhe politikën e jashtme të shtetit shqiptar në vitet që pasuan.

Në këtë kuptim, programi i tij mbetet një gur themeli në historinë e së drejtës së popujve për vetëvendosje dhe në afirmimin e Shqipërisë si pjesë e barabartë e komunitetit ndërkombëtar.

Woodrow Wilson dhe çështja e Italisë në Vlorë

Pas përfundimit të Luftës së Parë Botërore (1918), Shqipëria ndodhej në një situatë shumë të vështirë. Edhe pse kishte shpallur pavarësinë në vitin 1912, ajo nuk kishte ende njohje të plotë ndërkombëtare dhe ishte e pushtuar nga ushtritë e huaja – veçanërisht Italia, e cila mbante Vlorën dhe një pjesë të bregdetit shqiptar. Italia, si një nga fuqitë fituese të luftës, kërkonte shpërblime territoriale në Adriatik. Me Traktatin e fshehtë të Londrës (1915), aleatët i kishin premtuar Italisë:Vlorën dhe zonën përreth si territor italian, dhe ndikim politik mbi Shqipërinë e Jugut. Pas luftës, Italia e zbarkoi ushtrinë në Vlorë (1919) dhe kërkoi ta mbante atë si pjesë të territorit të saj. Kjo ngjalli zemërim të madh tek shqiptarët dhe çoi në Luftën e Vlorës (1920) – një kryengritje kombëtare për çlirimin e qytetit.

Roli i Woodrow Wilson-it dhe 14 Pikat

Në këtë kohë, në Konferencën e Paqes në Paris (1919), ku po vendosej fati i shumë shteteve të vogla, Presidenti amerikan Woodrow Wilson mbrojti fuqishëm parimin e vetëvendosjes së popujve – një nga idetë kryesore të Katërmbëdhjetë Pikave të tij.

Wilson kundërshtoi hapur kërkesat e Italisë për Vlorën dhe për ndarjen e Shqipërisë midis fqinjëve. Ai deklaroi se Shqipëria duhet të ekzistojë si shtet i pavarur dhe sovran, dhe se nuk mund të ndahej sipas interesave të fuqive të mëdha.

Falë qëndrimit të tij, projekti italian për ta shndërruar Vlorën në koloni u kundërshtua ndërkombëtarisht. Në një moment, kur Italia u largua përkohësisht nga konferenca për shkak të mospajtimeve, Wilson tha publikisht: “Ne nuk mund të pranojmë që parimi i drejtësisë të sakrifikohet për interesa të fshehta.” Kjo deklaratë ishte një fitore morale dhe diplomatike për Shqipërinë. Presidenti Woodrow Wilson konsiderohet një mbrojtës i madh i Shqipërisë në arenën ndërkombëtare. Ai refuzoi të nënshkruante ndarjen e saj dhe kundërshtoi kërkesat italiane për Vlorën.

Theodore Roosevelt – një mik i papritur i Shqipërisë

Në të njëjtën periudhë, Fan Noli zhvilloi një tjetër takim të rëndësishëm pak të njohur me Theodore Roosevelt, ish-presidentin karizmatik amerikan, në Harvard Club të Nju Jorkut. Ky takim u bë më 4 korrik 1918, gjatë një dreke në shtëpinë e gjeneralit Bird W. Spencer në Passaic, Nju Xhersi. Roosevelt mbajti atë ditë një fjalim për objektivat e Amerikës në luftë dhe përmendi në mënyrë të qartë Shqipërinë si një vend që duhej të rivendoste pavarësinë dhe të vihej nën garancinë e fuqive aleate.

Sipas dëshmisë së Nolit në The Adriatic Review, Roosevelt ishte jashtëzakonisht i informuar për historinë dhe problemet e Shqipërisë. Ai njihte ngjarje që shumë shqiptarë i kishin harruar dhe kishte formuar një qëndrim të qartë: Shqipëria duhet të zotërojë bregdetin e saj nga Mali i Zi deri në Greqi dhe kufijtë e saj duhet të përcaktohen mbi baza etnike, jo politike.

Në një mesazh që ia dha Nolit për t’ua përcjellë shqiptarëve, Roosevelt deklaronte:

“Pavarësia e Shqipërisë duhet të rivendoset në Kongresin e ardhshëm të Paqes dhe të vihet nën garancinë e paanshme të Fuqive Aleate. Do të bëj gjithçka që është në fuqinë time për arritjen e këtij qëllimi dhe për njohjen e kërkesave të drejta të racës së lashtë dhe trime shqiptare.”

Ky ishte një mesazh i rrallë, sepse vinte nga një burrë që gëzonte respekt të madh jo vetëm në SHBA, por edhe në Evropë. Roosevelt nuk kishte asnjë interes personal në Ballkan , mbështetja e tij vinte thjesht nga bindja morale se drejtësia dhe vetëvendosja ishin parime universale. Për Shqipërinë, kjo ishte një fitore e madhe diplomatike: për herë të parë, emri i saj përmendej publikisht në listën e vendeve që meritonin të riktheheshin në hartën e pavarur të botës.

“Vatra” dhe diplomacia e diasporës

Në sfondin e këtyre ngjarjeve qëndronte një organizatë e fuqishme: Federata Pan-Shqiptare “Vatra”, themeluar në 1912 në Boston. “Vatra” kishte arritur të bashkonte komunitetet shqiptare të Amerikës nën një platformë kombëtare të qartë: mbrojtjen e pavarësisë dhe unitetit territorial të Shqipërisë. Ajo organizonte fushata, mbledhje fondesh, botime dhe protesta për të ndikuar në opinionin publik amerikan.

Revista The Adriatic Review, organi i saj zyrtar në gjuhën angleze, u bë një tribunë ndërkombëtare ku shqiptarët mund të flisnin drejtpërdrejt me botën. Përmes saj, Fan Noli dhe bashkëpunëtorët e tij, si Faik Konica, paraqitën Shqipërinë si një komb të lashtë evropian, të denjë për liri dhe të aftë për vetëqeverisje. Artikujt ishin të menduar për të fituar simpatinë e opinionit publik amerikan dhe për të ndikuar indirekt në politikën e jashtme të SHBA-së.

Nga fjalët në vepra: ndikimi në Konferencën e Paqes

Kur Lufta e Parë Botërore përfundoi në nëntor 1918, bota u përgatit për Konferencën e Paqes në Paris, ku do të përcaktoheshin kufijtë e rinj të Evropës. Për Shqipërinë, ishte një moment vendimtar: fqinjët e saj kërkonin ndarjen e territorit shqiptar mes tyre.

Në atë moment, ndërhyrja e Presidentit Wilson u bë thelbësore. Ai refuzoi të nënshkruante çdo marrëveshje që parashikonte copëtimin e Shqipërisë, duke u shprehur se kombet e vogla kishin të drejtë të ekzistonin po aq sa të mëdhatë. Pikërisht kjo qëndresë e tij në Konferencën e Paqes i dha mundësi Shqipërisë të ruante ekzistencën e saj si shtet sovran.

Shumë studiues e kanë quajtur këtë një nga frytet më të dukshëm të lobimit të Nolit dhe Vatrës në Amerikë. Pa ndërgjegjësimin që krijoi Noli në qarqet politike dhe intelektuale amerikane, ndoshta Shqipëria nuk do të kishte gjetur mbështetjen e Wilson-it në momentin më të rëndësishëm të historisë së saj moderne.

Një prift, një diplomat, një strateg kombëtar

Veprimtaria e Fan Nolit në SHBA në vitet 1917–1920 tregon se diplomacia nuk bëhet vetëm me poste zyrtare, por edhe me vizion, kulturë dhe guxim intelektual. Ai e kuptoi se për të fituar mbështetjen e Amerikës, duhej të paraqiste Shqipërinë si një çështje të drejtësisë universale dhe jo si një problem lokal ballkanik.

Përmes fjalimeve, shkrimeve dhe takimeve të tij, Noli arriti të lidhë kauzën shqiptare me idealet amerikane të lirisë, demokracisë dhe vetëvendosjes. Në një kohë kur kombet e vogla trajtoheshin shpesh si objekte pazari diplomatik, ai arriti të bëjë që Shqipëria të dëgjohej në tryezën e të mëdhenjve.

Pas viteve të lobimit, ai do të kthehej në Shqipëri dhe do të merrte pjesë drejtpërdrejt në jetën politike të vendit, por veprimtaria e tij në Amerikë mbetet kulmi i misionit të tij ndërkombëtar. Noli nuk ishte vetëm një prift që predikonte; ai ishte një njeri që e shndërroi fenë dhe moralin në instrument diplomatik, një intelektual që e kuptoi se liria politike është po aq e shenjtë sa edhe liria shpirtërore.

Trashëgimia e një lobimi të suksesshëm

Sot, më shumë se një shekull më vonë, lobimi i Fan Nolit në SHBA mbetet një model i rrallë i diplomacisë së diasporës. Ai tregoi se një komb i vogël mund të mbrojë interesat e veta përmes inteligjencës, argumentit moral dhe komunikimit efektiv me botën.

Mbështetja që siguroi nga Wilson dhe Roosevelt nuk ishte rastësi. Ishte rezultat i një pune të vazhdueshme për të edukuar opinionin publik amerikan mbi realitetin shqiptar dhe për ta lidhur Shqipërinë me idealet që amerikanët i ndjenin si të vetat — liria, pavarësia, drejtësia.

Në këtë kuptim, Fan Noli mund të quhet me plot gojën arkitekti i imazhit ndërkombëtar të Shqipërisë në fillim të shekullit XX. Ai nuk kërkoi ndihmë me lutje, por me argumente. Ai nuk foli në emër të interesave të ngushta, por në emër të një ideali më të madh – të drejtës për të ekzistuar si komb i lirë midis kombeve të tjera.

Përfundim

Historia e lobimit të Fan Nolit në SHBA është një histori frymëzuese për çdo shqiptar që beson në fuqinë e mendimit dhe të veprimit intelektual. Në vitet e errëta të 1918-s, kur shumë kombe të vegjël ishin në rrezik zhdukjeje, një prift shqiptar arriti të bëjë që dy presidentë amerikanë të mbështesin publikisht kauzën e Shqipërisë.

Kjo ishte jo vetëm një fitore diplomatike, por edhe një triumf i idealizmit mbi cinizmin politik. Falë përpjekjeve të Nolit dhe të “Vatrës”, Shqipëria hyri në hartën e botës si një komb që meritonte të jetonte, dhe emri i saj u bë pjesë e debatit ndërkombëtar për drejtësinë dhe vetëvendosjen.

Fan Noli mbetet, për këtë arsye, jo vetëm një figurë historike, por një simbol i përjetshëm i përpjekjes shqiptare për dinjitet dhe liri — një njeri që tregoi se edhe nga një zë i vogël mund të lindë një jehonë që arrin deri në sallat e historisë.

———————————————–

Literatura

“President Wilson and Ex-President Roosevelt for Albania”, botuar në The Adriatic Review në shtator 1918

Cohen, S. F. (2000). Woodrow Wilson and the Rebirth of Eastern Europe. New York, NY: Oxford University Press.

Puto, A. (2009). Historia e diplomacisë shqiptare, 1912–1939. Tiranë: Toena.

Skendi, S. (1967). The Albanian National Awakening: 1878–1912. Princeton, NJ: Princeton University Press.

Wilson, W. (1918). Address to Congress: The Fourteen Points. Washington, DC: Government Printing Office.

Zickel, R., & Iwaskiw, W. R. (Eds.). (1994). Albania: A Country Study. Washington, DC: Library of Congress, Federal Research Division.

Please join the Albanian American community in celebrating the 113th Anniversary of Albanian Independence in NYC at the upcoming…

NYC Flag-Raising Ceremony – Wall Street Charging Bull

with NYC Mayor Eric Adams

NEW DATE: Tuesday, December 9, 2025

Time: Arrive at 1:30 PM, program starts at 2:00 PM SHARP

Location: 25 Broadway, New York, NY, 10004

(FREE: OPEN TO THE PUBLIC)

Dr. Elmi Berisha/

Sot kujtojmë me nderim dhe mirënjohje të thellë 81-vjetorin e lindjes së Presidentit Historik të Republikës së Kosovës, Dr. Ibrahim Rugova, simbolin e paqes, urtësisë dhe vizionit që udhëhoqi rrugën tonë drejt lirisë dhe pavarësisë.

Presidenti Rugova ishte më shumë se një udhëheqës.

Ai ishte zëri i qetë i popullit të tij, por i fuqishëm dhe i vendosur në mbrojtjen e të drejtave dhe aspiratave tona kombëtare.

Në këtë ditë, duke kujtuar lindjen e tij, ne përulemi para idealit të tij të madh dhe të palëkundur: Kosovën shtet të pavarur e sovran, të integruar në Bashkimin Evropian e NATO dhe të lidhur me miqësinë e përhershme me Shtetet e Bashkuara të Amerikës.

Sot në këtë ditë të shënuar, uroj nga zemra Ukë Ibrahim Rugovën për kandidaturën për deputet të Kuvendit të Republikës, pas shumë viteve sfidash, gjuetije shtrigash ndaj tij dhe familjes Rugova, Uka fillon sot vazhdimësinë e rrugës së idealit të madh, i palëkundur, i pastër dhe më i fortë se kurrë me shpresën dhe besimin e mijëra rugovistëve që e duan Kosovën siq e ideoj arkitekti i shtetit të pavarur të Kosovës presidenti Historik Dr. Ibrahim Rugova.

Akademik, Prof. Dr. Beqir Meta/

Pjesa I

Në dekadat e para të shekullit të kaluar Federata Panshqiptare “Vatra” e Amerikës  ishte organizata më e fuqishme dhe njëkohësisht edhe më progresive e moderne e emigracionit politik shqiptar. Ajo u themelua në vitin 1912 dhe ndiqte modelin e shoqërive të diasporave më të avancuara në SHBA, por edhe të organizatave të tjera joqeveritare në këtë vend. Gjatë viteve 1912-1920 ajo ishte organizata që dha kontributin më të spikatur në Lëvizjen Kombëtare Shqiptare, duke i bërë shërbime të paçmuara kombit tonë. Pikërisht për këtë arsye, është me interes të veçantë që të shqyrtojmë edhe qëndrimin e saj ndaj shtetit  të ri shqiptar që u rikrijua me shumë vështirësi e peripeci nga Kongresi Kombëtar i Lushnjes.

          Gjatë viteve 1920-1921 Federata Vatra u përpoq të orientonte dhe ndihmonte shtetin e ri shqiptar dhe të forconte pozitat e tij në arenën ndërkombëtare. Ajo luajti një rol domethënës për të nxitur qeverinë amerikane që të njihte shtetin e ri shqiptar dhe qeverinë e tij legjitime, duke u përpjekur të tejkalonte ngurrimin e Departamentit të Shtetit në këtë drejtim, i cili donte prova të mjaftueshme se ky shtet kishte një qeveri qendrore efektive dhe ishte i aftë për ekzistencë të qëndrueshme.  Delegati i Vatrës në Washington dhe njëherazi komisari i shtetit shqiptar atje Kostandin Çekrezi u përpoq për të mbrojtur tërësinë territoriale të Shqipërisë, e cila vijonte të ishte e rrezikuar. Ai kundërshtoi me forcë tentativat e lobeve greke në Senatin Amerikan për të mbështetur pretendimet  e tyre aneksioniste ndaj Shqipërisë së Jugut.[1]  Gjithashtu ai u përpoq pranë Departamentit të Shtetit dhe Presidentit Wilson që të bënte të qarta kërkesat shqiptare përpara Konferencës së San Remos ku do të diskutohej çështja e Adriatikut.[2]

           Vatra ndiqte me shumë vëmendje edhe situatën ndërkombëtare. Ajo në këtë kohë, ashtu si shumica e opinionit evropian, konsideroi si rrezik kryesor për Ballkanin dhe Evropën lëvizjen komuniste. Në këtë kontekst dhe rrjedhojë të kësaj situate shihte ajo edhe krijimin e Aleancës Ballkanike ose Paktit të Antantës së Vogël, të iniciuar dhe mbështetur me forcë nga Franca.[3] Kjo situatë e re konsiderohej e dobishme për shqiptarët dhe i bëhej thirrje qeverisë të aderonte në të. Po, para se Shqipëria të bashkohej me aleanca politike, duhej të caktoheshin kufijtë dhe Serbia të largonte ushtrinë e saj që nga kufijtë e vitit 1913 dhe njëkohësisht “të japë sigurinë për vëllezërit tanë të robëruar”. Ky moment konsiderohej tepër i favorshëm nga Vatra.[4] Çështja e kufijve ende të pacaktuar konsiderohej një rrezik i madh për Shqipërinë, i cili “i mban grekomanët dhe serbomanët   me shpresë të madhe, i forcon përpjekjet e armiqve dhe na lë midis valës dhe zjarrit”.[5]  Qeverisë i bëhej thirrje të ishte tepër e kujdesshme, veçanërisht nga pasojat që vinin prej Traktatit  të Kapshticës.[6]

        Menjëherë Vatra i përqendroi më së shumti energjitë e saj për të mbështetur shtetin dhe shoqërinë shqiptare që të bënin reforma politike progresive dhe për ta orientuar vendin drejt Perëndimit.

Ajo shkoi edhe përtej kësaj. Duke parë vështirësitë e mëdha ekonomike e financiare me të cilat përballej shtetit i ri, të cilat përbënin një nga sfidat kryesore të tij, vendosi që ti jepte atij edhe mbështetje financiare, duke organizuar Huanë Kombëtare, prej së cilës u sigurua një shumë prej 183.000 dollarësh.[7]  

          Vatra u angazhua drejtpërdrejt edhe në sferën e sigurisë së shtetit të ri. Në fillim të vitit 1920 ajo dërgoi në Shqipëri disa trupa ushtarake shqiptare të stërvitura qysh gjatë Luftës së Parë Botërore, me synimin për tu rreshtuar në anën e Aleatëve të Antantës. Këto forca drejtoheshin nga një ushtarak dhe një nga aktivistët e shquar të Vatrës, Aqif Përmeti, i cili u pushkatua nga komunistët në vitin 1945.[8] Dërgimi i këtyre forcave me disiplinë dhe kulturë tashmë perëndimore nga Vatra, bëhej me synimin që të modernizoheshin dhe të rritej cilësia e forcave të sigurisë në Shqipëri për ti shërbyer shtetit dhe qytetarëve, me një frymë perëndimore, larg stilit, mendësisë e praktikave osmane që trashëgonte vendi.

          Bashkë me vullnetarët shkoi edhe Banda Muzikore “Vatra”, e udhëhequr nga muzikanti i talentuar Profesor Thoma Nassi, e cila dha shumë koncerte me muzikë klasike e popullore shqiptare në shumë qytete të Shqipërisë. Ajo ringjalli dhe ngriti në një nivel më të lartë muzikën qytetare shqiptare, krijoi një atmosferë të mrekullueshme hareje, gëzimi e ringjallje në këtë agim të ringritjes së shtetit të ri kombëtar, kultivoi ndjenjat dhe shijet muzikore sa kombëtare, aq edhe moderne në popullsinë e gjerë shqiptare, etj. Por mbi të gjitha, ajo ndikoi shumë për të rritur ndërgjegjen kombëtare shqiptare me këngët dhe veprimtarinë e saj, si dhe entuziazmin për fillimin e një jetë të re të lirë nën flamurin kombëtar. Prandaj koncertet e saj mbetën të pashlyera në kujtesën popullore shqiptare, si asnjë trupë apo aktivitet tjetër muzikor artistik para ose pas saj.

          Vatra vendosi të përfshihej drejtpërdrejt edhe në jetën politike të shtetit shqiptar. Ky ishte një hap me rëndësi por njëkohësisht edhe mjaft delikat, pasi përfshirja e diasporave në institucionet politike të një shteti kërkon një shkallë të lartë maturimi të këtyre institucioneve, por edhe përgatitje e njohuri politike të përfaqësuesve politikë të diasporës. Kuvendi i Vatrës i 11 korrikut 1920 i propozoi qeverisë shqiptare që të dërgonte si përfaqësues të saj në parlamentin e parë shqiptar ose Këshillin Kombëtar të zgjedhur nga Kongresi i Lushnjes, Fan Nolin. Noli shkoi në Shqipëri por nuk u lejua të hynte në vend, me ndërhyrjen e kundërshtarit të tij të vjetër Sotir Pecit, i cili e bindi Këshillin e Naltë se ai mund të krijonte përçarje politike.  Më 29 tetor 1920 Këshilli Kombëtar i “Vatrës” protestoi ndaj qeverisë shqiptare për ndalimin e tij. Me ndërhyrjen e Ahmet Zogut, konflikti u zgjidh nga qeveria , e cila e dërgoi Nolin në Lidhjen e Kombeve në Gjenevë si përfaqësues të saj. Atje Noli shkëlqeu si një orator i zoti në mbrojtje të së drejtës së vendit të tij për tu njohur si shtet i pavarur dhe për tu pranuar si anëtar i LK. Pasi kreu detyrën në Gjenevë, Noli u pranua nga qeveria si deputet i “Vatrës” që do të përfaqësonte shqiptarët e Amerikës në Parlamentin e Shqipërisë. Ndërsa në zgjedhjet e para politike të vitit 1921 ai u zgjodh ligjërisht deputet i Parlamentit shqiptar. Tashmë edhe Vatra vendosi që të përkrahte Partinë Popullore të cilën e kryesonte vetë Noli.[9]

         Në vijim të aksionit të saj politik në Shqipëri, po në vitin 1920 “Vatra” iu kthye projektit të saj të mëhershëm për themelimin e një partie politike në Shqipëri. Në nëntor të këtij viti njerëzit e saj themeluan Federatën “Vatra e Shqipërisë” me qendër në Korçë.[10] Por Vatra e Korçës, për shkak të vështirësive financiare dhe ngaqë nuk mori ndihmat e mjaftueshme nga Bostoni, nuk pati vijueshmëri. [11] Gjithsesi kjo tentativë ka një rëndësi, si një shembull i parë dhe i fundit i diasporës për tu angazhuar përmes një force të vetën politike në jetën politike të vendit. Dështimi i saj, përveç të tjerash, dëshmonte faktin se vatranët  ishin një forcë progresive por pa shumë mbështetje në terrenin shqiptar dhe gjithashtu edhe vetë Federata “Vatra” e Amerikës nuk kishte kapacitetet e duhura politike e organizative për ta realizuar me sukses dhe efektivitet një lëvizje të tillë në Shqipëri.

             Gjithsesi duhet nënvizuar se në fillim të viteve 1920, shumë shqiptarë u larguan nga Amerika për në Shqipëri. Shteti i ri shqiptar kishte nevojë për njerëz të kualifikuar dhe me mendësi të reja. Llogaritet se deri në vitin 1925 u kthyen në atdhe nga Amerika rreth 30.000 shqiptarë.[12] Shumica e të kthyerve i përkiste viteve 1921-1922. Kjo përbënte një lëvizje të madhe në raport me numrin e përgjithshëm të shqiptarëve që kishin shkuar deri atëherë në Amerikë. Nxitja kryesore e këtij procesi ishte entuziazmi dhe besimi i madh se Shqipëria e re e pavarur do të ecte me shpejtësi në rrugën e progresit dhe prosperitetit. Këta emigrantë filluan të zënë vende me rëndësi në administratën shtetërore, në arsim dhe në kisha.[13] Të gjithë emigrantët e kthyer nga Amerika sillnin me vete edhe idetë liberale e demokratike, të njëjta me ato që zbatoheshin në SHBA.

        Vtranët e pritën me pakënaqësi dhe shqetësim rënien e qeverisë së S. Delvinës në fund të vitit 1920. Dielli fajësonte si shkaktare të kësaj situate Rregjencën, për të cilën theksonte se “u kthye në diktatore dhe u zgjat përtej kufirit që i caktoi Mbledhja e Lushnjes”. Bëhej thirrje që në fushatën zgjedhore që do të zhvillohej “nacionalistët duhet të veprojnë, duhet të përdorin forcën e tyre për një reformë të krejtë, për një shkulje nga rrënja, e cila të kënaqë shumicën e popullit dhe jo “demagogët”, ata që përpara ambicieve personale  shkelin çdo parim tjetër, sado i shenjtë që të jetë.” Sipas Diellit zgjedhjet legjislative i donin “konservativët, ata që i lënë punët për të nesërmen, kurse mbledhje konstituonte duan patriotët e rinj ay grup që dëshiron një Shqipëri moderne, një Shqipëri evropiane”. [14]

           Dielli e konsideronte rënien e qeverisë së S. Delvinës një humbje për Shqipërinë. Veçanërisht humbje e madhe konsiderohej mungesa e A. Zogut në qeverinë e re, i cili vlerësohej pozitivisht pasi “për një kohë të shkurtër e nxori Shqipërinë nga bota e zezë në të cilën e kishin futur të huajt, nga një rrëmujë, në një gjendje të dukshme. Hodhi themelet e shtetit shqiptar. Vendosi qetësinë, përmbysi kryengritjen esadiste. Theksohej se Ahmet Zogu është njeriu për të cilin qan sot Shqipëria, dhe ky njeri nuk mund të qëndrojë larg influencës së popullit.”[15]

      Një tipar tjetër i mendimit politik të shprehur në gazetën Dielli ishte mbështetja e sistemit politik pluripartiak, të cilin e quante “sot për sot sistemin më të goditur” pasi partitë parlamentare do të qeverisnin vendin sipas dëshirës së popullit.[16] Mithat Frashëri vlerësonte dhe përkrahte krijimin e partive politike moderne por në qoftë se ato nuk vinin në plan të parë interesin e kombit dhe interesat partiake nuk ia nënshtronin atij atëherë ishte më mirë të mos krijoheshin fare.[17]

        Shumë vatranë në Amerikë, duke ndjekur me shqetësim krizën dhe paqëndrueshmërinë politike të fillim vitit 1921, kërkuan nga Vatra të organizonte një kuvend për “bashkimin pa kondita të qarkut të lartë të udhëheqësve tonë”, të cilin e konsideronte si mënyrën e vetme e zgjidhjes së krizës.[18]        

           “Vatra” ishte kampione e lirisë së shtypit. Ajo kritikoi pengesat që i nxori qarkullimit të gazetës “Dielli” qeveria e I. Vrionit[19], dhe paralajmërimet ndaj gazetës së “Korçës” për ta mbyllur, pasi botonte artikuj që kritikonin qeverinë.[20]

               Vatra nuk e shkëputi për asnjë çast vëmendjen nga çështja e kishës autoqefale në Shqipëri, duke mbrojtur me konsekuencë autoqefalinë e saj edhe para se kjo të shpallej në Kongresin e Beratit.[21] Po kështu, përshëndeti reformat e sektit Bektashian për t’a bërë fenë e tyre plotësisht kombëtare autoqefale, çka cilësohej “një vepër patriotike që tregon se Shqipëria do të bëhet vend model i Ballkanit”.[22] Këto reforma konsideroheshin si arritje me rëndësi në hapat e para të shtet-formimit.

       Në faqet e Diellit kritikohej plaga e lokalizmit, duke bërë thirrje që “ky rrezik duhet të zhduket nga rrethi ynë para se të zërë rrënjë, para se të bëhet gangrenë. Ashtu siç luftuam sëmundjen e fanatizmës fetare, jemi në gjendje të luftojmë dhe lokalizmin.”[23]

---

[1] AQSH, F. 151, V. 1920, D. 34/1, fl. 360-363, Letër e Kostë Çekrezit dërguar Ministrit të Punëve të Jashtme, Mehmet Konica, Washington,, 15 mars 1920.

[2] Po aty, D. 31, fl. 62-65, Kostë Çekrezi për Ministrin e Jashtëm M. Konica, Washington, 27 prill 1920

[3] “Dielli”, 04.02.1921, Aleanca Ballkanike

[4] “Dielli”, 04.02.1921, Aleanca Ballkanike

[5] “Dielli”, 07.02.1921, Gabime fatale për kohën e sotme

[6] “Dielli”, 07.02.1921, Gabime fatale për kohën e sotme

[7] Refat Xh. Gurrazezi, Historia e Federatës Vatra, Tiranë, Glogus R, 2006, f. 113-115. Federata Vatra kontribuoi me 7.000 dollarë kurse emigrantët e tjerë blenë sasi të ndryshme bondesh. Vlera e një bondi ishte 50 fr. Ar ose 10 dollarë. Rekordin e huasë e mbanin dy vatranë të njohur –Halit Qyteza me 6.000 dollarë (të cilin më vonë e dënuan komunistët dhe vdiq në burgun e Korçës) dhe Fazlli Panariti me 5.000 dollarë.

[8] Po aty, f. 81

[9] AQSH, F. Fan Noli, viti 1921, dosja 116, fl. 15-20, Letër e sekretarit të Federatës Vatra, Kristo Isak, drejtuar kryedelegatit të kësaj shoqërie në Konferencën e Paqes, Mehmet Konica, Boston , gusht 1921.

[10] Kanunore e shoqërisë “Federata Vatra e Shqipërisë”, miratuar nga komisioni nismëtar, Korçë, 23 tetor 1920.

[11] Refat Xh. Gurrazezi, Historia e Federatës Vatra,…, f. 128-129

[12] Haris Silajxhiç, Shqipëria dhe SHBA në arkivat e Washingtonit, Tiranë, Dituria, 1999, f. 38

[13] Po aty.

[14] “Dielli”, 07.01.1921, Reforma nga rruga

[15] “Dielli”, 24.01.1921, Shqipëria qan për Zogun

[16] “Dielli”, 19.01.1921, Partitë e Shqipërisë

[17]  “Dielli”, 11.04.1921 Lumo Skëndo –Për një Parti Politike

[18]  “Dielli”, 03.02.1921. S. Aliko,  Bashkimi i udhëheqësve tanë, i nevojshëm

[19]  “Dielli”, 27.01.1921.

[20]  “Dielli”, 03.02.1921

[21] “Dielli”, 31.01.1921

[22] “Dielli”, 26.02.1921, Reforma të lipsura

[23] “Dielli”, 23.02.1921, Mikrobin shtype sa është i mbyllur

Dr. Evarist Beqiri/

“Njeriu i zgjuar i përket të gjitha vendeve, sepse atdheu i një shpirti të madh është bota mbarë.” – Karl R. Popper

Në pranverën e vitit 1900, në moshën 56-vjeçare, Ismail Qemal Vlora mori vendimin që t’i jepte fund karrierës në Perandorinë Osmane. Në këtë mënyrë, ai do të kishte mundësi që ta shfrytëzonte më tepër lirinë vetjake për të bërë diçka të dobishme për vendlindjen e tij, Shqipërinë. Nëse, më parë ai e kishte fshehur luftën për kauzën shqiptare nën petkun e dhënies, së më shumë lirive e të drejtave popujve të ndryshëm të Perandorisë Osmane, duke filluar që nga ky moment ai luftoi haptazi për idenë e shtetit shqiptar.

Në vitet 1900-1908, Ismail beu e vendosi vendbanimin e tij në Bruksel, në Avenue Louise. Aty, ai jetoi me shumë sakrifica së bashku me tre djemtë e tij, të cilët vijonin studimet. Ndërkohë, bashkëshortja e tij Kleoniqi Vlora dhe gjashtë fëmijët e tjerë jetonin në Turqi. Në kryeqendrën europiane, Ismail Qemal Vlora realizoi një veprimtari të jashtëzakonshme patriotike. Kjo periudhë ishte një gur i rëndë themeli në përgatitjen e Pavarësisë së Shqipërisë.

Nga kjo periudhë na vjen sot, një përshkrim i jashtëzakonshëm i poetit dhe publicistit të njohur, belg Roland de Marès (1874-1955). Ja çfarë shkruan ai më, 14 Prill 1909, në një artikull për të famshmen “Le Matin” (*shkrimi u përkthye nga frëngjishtja nga Evarist Beqiri): “Një figurë tjetër që del në pah është ajo e Ismail Qemal Beut, i cili kaloi tetë vjet në mërgim në Bruksel. Pa u ndikuar nga miqësia shumë e vjetër që na lidh, mendoj se nuk po shkoj shumë larg duke thënë se Ismail Qemal Beu është një politikan i klasit të parë. Ai kishte marrë tashmë pjesë shumë aktivisht në lëvizjen e vitit 1876. Ai kishte qenë vali i Bejrutit dhe guvernator i Tripolit. Një administrator i shquar, një njeri me parime. Ai vuajti shumë për idetë liberale. Ishte ai që, duke e ditur se kishte gjithçka për t’u frikësuar nga rrethimi i ngushtë i Sulltanit, u strehua një ditë në bordin e anijes stacionare angleze. Atij iu ofrua e mundura dhe e pamundura për ta bindur të mos largohej nga Perandoria, por Ismail Qemal Beu u largua nën mbrojtjen e topave anglezë dhe nuk u kthye më në vendin e tij deri ditën pas rivendosjes së regjimit kushtetues.

Ai është një burrë kurioz, me një inteligjencë jashtëzakonisht të gjallë. Pavarësisht flokëve dhe mjekrës së tij të bardhë, fytyra e tij ka ruajtur një shprehje të bukur rinore. Brukseli ishte, si të thuash, porti i tij i ankorimit, por ai ishte kudo, në Paris, Londër, Berlin. Ndonjëherë zhdukej për një javë, pastaj një mbrëmje shfaqej papritur në shtëpinë time dhe për orë të tëra më tregonte për shpresat e tij për një triumf të afërt. Ai ishte në kontakt me të gjithë ata që kishin një emër në politikën ndërkombëtare. Ai korrespondonte miqësisht me ministra dhe ish-ministra, gjithmonë me një aktivitet disi të ethshëm, duke e mbushur ekspozimin e ideve të tij me anekdota të këndshme rreth burrave të kohës së tij. Ai shpjegonte me një saktësi të habitshme anën e fshehtë, ndonjëherë zbavitëse të ngjarjeve më serioze politike.

Kur ndodhën incidentet e para ushtarake në Maqedoni, drejt fundit të regjimit të vjetër, kur askush nuk kishte guxuar ende të dyshonte për një revolucion, ai më bëri të kuptoj me një fjalë të thjeshtë se “kaq ishte”. Me përvojën e tij të gjatë në politikën lindore, njohuritë e tij për njerëzit dhe ndjenjat atje, ai e kishte parë menjëherë se fundi i absolutizmit, kundër të cilit kishte luftuar kaq shumë, kishte ardhur. I zgjedhur deputet i Beratit, i adhuruar nga bashkatdhetarët e tij shqiptarë, ai menjëherë e vendosi veten si udhëheqës i partisë liberale konstitucionale. Tani ai është kryetar i Dhomës. Së shpejti, pa dyshim, ai do të jetë Ministër i Punëve të Jashtme. Këto janë surprizat e politikës lindore: dje armik, sot udhëheqës partie, nesër vezir. Ajo që mund të thuhet pa frikë se do të kundërshtohet nga ngjarjet është, se kauza liberale është në duar të mira nëse i besohet udhëheqjes së Ismail Qemal Beut. Dhe unë, që e kam parë atë nga afër në punë në ditët më të errëta, jam i sigurt se ky luftëtar i shkëlqyer do të dëshmohet i aftë për detyrën e rëndë që i ka rënë mbi krye.”