Dr. Dorian Koçi/

Shpallja e Pavarësisë së Shqipërisë më 28 nëntor 1912 përbën një nga momentet më të ndritura dhe më vendimtare të historisë sonë kombëtare. Pas shekujsh pushtimi, përpjekjesh, sakrificash dhe lëvizjesh të pareshtura atdhetare, një grup burrash të guximshëm, të udhëhequr nga Ismail Qemal Vlora, bënë hapin e madh drejt themelimit të shtetit shqiptar. Ky akt historik nuk ishte i rastësishëm, por rezultat i një procesi të gjatë diplomatik, politik dhe kombëtar, i cili u intensifikua gjatë vjeshtës së vitit 1912, në kulmin e Luftërave Ballkanike dhe në rrezikun e copëtimit të trojeve shqiptare nga shtetet fqinje. Rrugëtimi i Pavarësisë së Shqipërisë fillon nga mbledhjet e para të patriotëve shqiptarë në Bukuresht, vijuar me udhëtimet diplomatike të Ismail Qemalit në kryeqytetet evropiane, deri te mbërritja e tij në Vlorë dhe zhvillimi i Kuvendit historik. Përmes kësaj pasqyre kronologjike, mund të vërehen hap pas hapi përpjekjet, shqetësimet, rreziqet dhe vendosmërinë e atdhetarëve tanë, të cilët në një kohë të trazuar arritën të ruanin interesat kombëtare dhe të themelonin Qeverinë e Përkohshme të Shqipërisë.

Kjo rrugë drejt lirisë ishte e mbushur me sfida, me udhëtime të rrezikshme, me vendime shtetformuese dhe me diplomaci të hollë. Por mbi të gjitha, ishte një rrugë e udhëhequr nga një ideal i përbashkët: lindja e Shqipërisë së lirë dhe të pavarur. Në vijim, paraqiten momentet kyçe që shënuan këtë proces historik dhe që i dhanë kombit shqiptar ditën e tij më të madhe — 28 Nëntorin e Pavarësisë.

Kronologjia e shpalljes së Pavarësisë.

1- Më 5 nëntor 1912, Ismail Qemali mblodhi patriotët shqiptarë në hotelin Continental të Bukureshtit, ku diskutuan për pavarësinë e Shqipërisë. Në fjalën e tij, ai theksoi “Tjetër shpëtim për Shqipërinë nuk ka, përveçse të gjenden ca atdhetarë me guxim dhe bashkë me mua të hyjmë në Shqipëri dhe të kasnecojmë vetëqeverimin e saj”. Figurat më të rëndësishme të kësaj mbledhjeje qenë Asdreni, Spiridon Ilo, Vasil Zografi, Pandeli Evangjeli, Luigj Gurakuqi, Dhimitër Berati, etj. Ata vendosën që të mbahej Kuvendi Kombëtar me përfaqësues nga të gjitha krahinat e Shqipërisë. Në mbledhje u diskutua për flamurin kombëtar dhe u vendos që të ishte ai flamur që ngriti Gjergj Kastrioti në Krujë.

2- Më 7 nëntor 1912, Ismail Qemali u nis me tren nga Bukureshti për në Vjenë, për një vizitë diplomatike, qëllimi i së cilës ishte të fitonte mbështetjen e Austro-Hungarisë për pavarësinë e Shqipërisë. Me të arritur në Vjenë, ai u vendos në Grand Hotel. Më 10 nëntor 1912, u takua me ambasadorin anglez, Sir Fairfax Cartëright, i cili ishte ndoshta diplomati i huaj më në zë i kohës.

3- Më 12 nëntor 1912, Ismail Qemali udhëtoi me tren drejt Budapestit, ku takoi ministrin e Jashtëm të Austro-Hungarisë, kontin Bertold, i cili e siguroi se qeveria e tij kishte biseduar edhe me qeveritë italiane e gjermane për këtë qëllim dhe së bashku nuk e shihnin me sy të mirë një shtrirje të Malit te Zi dhe Serbisë në jug të Ballkanit.

4- Më 19 nëntor 1912, bashkë me Luigj Gurakuqin, Ismail Qemali arriti në Trieste, qytet që në atë kohë ishte një port i Austro-Hungarisë. Spiridon Ilo, Dhimitër Berati, Pandeli Mborja dhe Dhimitër Zografi u nisën disa ditë më vonë për t’u takuar po aty me Ismail Qemalin. Po nga Triestja do bëhej nisja për në Durrës, me anijen “Baron Bruck” që ua siguroi Bertholdi.

5- Natën e 20 nëntorit, duke u gdhirë data 21, avulloret “Brunn” dhe “Graf Ëurmbrand” u takuan në Gjirin e Rodonit për të bërë kalimin e Ismail Qemalit dhe njerëzve të tij nga njëra anije tek tjetra.

6- Ismail Qemali dhe burrat e tjerë e kaluan natën në “Graf Ëurmbrand”, e cila arriti mëngjesin e datës 21 nëntor në Durrës dhe u prit në qelën e Dom Nikollë Kacorrit, i cili, pas një jave, do të ishte edhe zëvendëskryeministri i parë i Qeverisë së Përkohshme të Vlorës.

7- Më 23 nëntor 1912, Ismail Qemali u niset me një karrocë me kuaj nga Durrësi. Gjatë rrugëtimit të karvanit të Ismail Qemalit për në Vlorë, gjenerali i divizionit turk, Kara Sait Pasha, që kontrollonte zonën midis Lushnjës, Fierit dhe Beratit, dha urdhër të arrestohej Ismail Qemali me të gjithë shoqëruesit e tij. Për këtë arsye karvani nuk u fut në Lushnjë, por e kaloi natën në Çermë, në çifligun e Dervish bej Biçakut.

8- Më 24 nëntor Ismail Qemali kaloi në Fier, e bujti tek Omer Pashë Vrioni. Me ndihmën e patriotëve vendas, karvani kaloi nga Mifoli dhe pas shumë peripecive, në pasditen e 27 nëntorit 1912, Ismail Qemali mbërriti në Vlorë.

9- Punimet e Kuvendit të Vlorës filluan më 28 nëntor 1912, në orën 15:30 në sarajet e familjes Vlora, me pjesëmarrjen e 78 delegatëve. Kuvendi i Vlorës vendosi që “Shqipëria të bahet më vehte, e lirë dhe e mosvarme”. Pas nënshkrimit të aktit të shpalljes së Pavarësisë, Ismail Qemali, në orën 17:30 të datës 28 nëntor 1912, doli në ballkonin e shtëpisë ku zhvilloi punimet kuvendi dhe valëviti lart flamurin kombëtar, të cilin e kishte ngritur dikur Gjergj Kastrioti në Krujë.

Fjalimi i Ismail Qemalit i mbajtur me 28 nëntor 1912 në Mitingun e Madh në Vlorë me rastin e ngritjes së flamurit

Oh! Sa të lumtur që e ndiej vehten sot, që shoh, këtu në Vlorë, kaqë burra Shqipëtarë të mbledhur tok, tuke pritur me kureshti e padurim përfundimin e kësaj mbledhjeje historike, për fatin e Atdheut tonë të dashur. Plot me gaz e me lot ndër sy, nga mallëngjimi, pra, po dal këtu para jush që t’ju gëzoj me sihariqin e madh, se sot, edhe këtë minutë, Kongresi çpalli mëvehtësinë e Shqipërisë, tuke lajmëruar gjithë botën mbarë për këtë punë e duke më ngarkuar mua kryesin’ e qeveris së përkohshme të Shqipërisë së lirë.

Porsi ëndër më duket ky ndryshim i madh i vendit t’onë, që hoqi e voi të zezat e të lirit pesëqind vjet me radhë ndënë sundimin turk, por që tani në kohët e fundit, ishte gati të jepte shpirtin përgjithënjë, të shuhej e të çfarrosej krejtësisht nga faqia e dheut, këjo Shqipëri, që, dikur, shkëlqente nga trimërija e pashoqe e bijve të saj; kjo Shqipëri, që kur i kërcënohej rreziku Europës nga pushtimet e Turqisë, ndënë kryetrimin e pavdekur të saj, Skënderbejnë, u bë porta e hekurtë kundra sulmeve më të tërbuara të sulltanëve më t’egër që ka pas Turqija.

Mirëpo, desh Zoti, që me punën, me trimërinë dhe guximin e pashoq të Shqipëtarëvet, sot e tutje të marrin fund mjerimet dhe vuajtjet e Atdheut t’onë, sepse, këtu e kështu, jemi të LIRË të PAVARUR dhe MËVEHTE, prandaj: qeshni e gëzoni! Për t’ia arrijtur kësaj dite të bardhë e të madhe, na ka ndihmuar gjaku i dëshmorëvet dhe puna e vlefshme e patriotëve t’anë dhe e të gjithë shokëve që muarrnë pjesë në këtë mbledhje dhe e të gjithë juve, që tani po ju gufon zemëra nga gazi i madh që ndieni; mirëpo mbledhja si më plak që jam, m’a ngarkoi mua Ngritjen e shënjtë të shënjës t’onë Kombëtare, të flamurit t’onë të ëndërruar e të dashur (nxjerr Flamurin, të cilin e ka të vendosur në një shtizë hekuri, natyrisht të vogël, dhe të pshehur nën pallto dhe passi e mba një sekondë në dorë e ngul në shtyllat e ballkonit. Amatorët, posa e shohin Flamurin thërrasin me gëzim e me zë të lartë: Rroftë Flamuri, Rroftë Shqipërija e Lirë).

Ja, pra, ky është Flamuri Ynë i kuq e me shqiponjën dykrenare të zezë në mest. Dhe tani, të gjithë bashkë, si një trup i tërë dhe i pandarë, le të punojmë për t’a mburuar, për t’a përparuar e për t’a qytetëruar si i ka hije Atdhenë t’onë të Lirë.

Tuke përfunduar, s’më mbetet gjë, veçse t’i drejtoj një lutje Zotit të Madh, që, bashkë me bekimet e Tij që i lipij të na japë për të qenë të denjë të kësaj dite, të pranojë që këtej e tutje të jem unë dëshmori më i parë i Atdheut, ashtu siç pata nderin dhe fatin që të jem i pari ta puth e ta bëj të valvitet i Lirë. Flamuri i ynë, n’atdhenë t’onë të lirë.

Rroftë Flamuri! Rroftë Shqipërija!

28.11.1912

Kuvendi i Vlorës shpalli Pavarësinë e Shqipërisë dhe Qeverinë e Përkohshme, e cila përbëhej nga 10 anëtarë:

1-Ismail Qemali, kryeministër dhe ministër i Punëve të Jashtme.

2-Dom Nikoll Kaçorri, zëvendëskryeministër.

3-Myfit Libohova, ministër i Brendshëm.

4-Dr. Petro Poga, ministër i Drejtësisë.

5-Pandeli Cale, ministër i Bujqësisë.

6-Abdi Toptani, ministër i Financave.

7-Luigj Gurakuqi, ministër i Arsimit.

8-Mehmet Dërralla, ministër i Luftës.

9-Mit’hat Frashëri, ministër i Punëve Botore.

10-Lef Nosi, ministër i Postë-Telegrafës.

Kryetari i Qeverisë së Përkohshme, Ismail Qemali, ngarkoi ministrin e Postë-Telegrafës, Lef Nosin, që të njoftonte Fuqitë e Mëdha, Anglinë, Austro-Hungarinë, Francën, Gjermaninë dhe Rusinë, si dhe vendet ballkanike, Rumaninë, Serbinë, Bulgarinë, Greqinë dhe Turqinë, me qëllim që ata të njihnin aktin e shpallje së Pavarësisë. Ky akt përbëhet prej një faqeje e gjysmë, ku ndër të tjera thuhet: “Kam nderin t’i njoftoj Shkëlqësitë tuaja se delegatët e të gjithë krahinave shqiptare, pa dallim feje, të mbledhur dje në Asamblenë Kombëtare në qytetin e Vlorës, shpallën pavarësinë e Shqipërisë dhe kanë ngritur një Qeveri të Përkohshme.

Shqiptarët po gëzohen që mundën të hyjnë në familjen e popujve të lirë të Orientit, duke mos pasur për qëllim tjetër, veçse të jetojnë në paqe dhe harmoni me të gjitha shtetet fqinje; shpresojmë se ky ndryshim i jetës politike dhe kombëtare i Qeverisë së Përkohshme të Shqipërisë ka për t’u njohur prej qeverive tuaja dhe europiane”. Kuvendi, duke pasur parasysh ekuilibrin e raporteve fetare, vendosi që qeveria të përbëhej prej 5 të krishterëve dhe 5 myslimanëve. Kjo qeveri funksionoi prej datës 4 dhjetor 1912 e deri më 22 janar 1914.

Me rastin e festave, eksluzivisht për gazetën “Dielli”

Nga Hektor Çiftja, Universiteti “A.Xhuvani”, Elbasan

Një shtatore e harruar që ringjallet

Në panteonin e heronjve shqiptarë, disa figura kanë qëndruar në hije, si shtatore të mbuluara nga pluhuri, që presin një ag të ri për të zbuluar formën e tyre të vërtetë. Lef Nosi (1877–1946) është një nga këto figura. Për dekada me radhë, emri i tij qe thuajse fshirë nga historitë zyrtare, i fshehur në errësirën e shekullit të trazuar shqiptar. E megjithatë, koha di të lustrojë mermerin e vërtetë. Teksa Shqipëria kremton mbi një shekull pavarësi, trashëgimia e Nosit shkëlqen më bukur e më krenare se kurrë, e rilindur për t’u admiruar nga një brez i ri. Historia e tij na kujton se vlerat e atyre që punojnë pa u lodhur për kombin e tyre janë, pa dyshim, të pavdekshme. Lavdia që vjen me vonesë, pas një heshtjeje të gjatë, shpesh del të jetë më e sigurt dhe më fisnikja nga të gjitha.

Sot, kontributet e Lef Nosit po dalin sërish në dritë. Më shumë se patriot a intelektual, ai ishte një arkitekt vizionar i shtetit shqiptar dhe një aktivist shoqëror i palodhur. Ai nuk kërkoi kurrë shpërblim personal për shërbimin e vet; përkundrazi, ia kushtoi gjeninë e tij një kauze të madhe: lindjes dhe mbijetesës së një Shqipërie të lirë. Duke e sjellë sot historinë e tij, ne soditim një pamje prekëse — si një kryevepër e humbur që nxirret më në fund nga hijet. Shembulli i Nosit na flet drejtpërdrejt, sidomos të rinjve shqiptarë nëpër botë, duke na shtyrë të kuptojmë se të shërbesh një kauzë të madhe me përulësi është forma më e lartë e atdhetarisë.

Një gjeni i të shërbyerit ndaj kombit

Si e masim përmasën e gjeniut? Jo të gjithë gjenitë lënë pas romane epike apo monumente me emrin e tyre. Disa, si Lef Nosi, janë gjenitë e shërbimit, arkitektë të heshtur të përparimit, vepra e të cilëve është endur në indin e kombit. Të kujtosh një njeri të tillë është një detyrë e delikate: të ndash atë që shkroi nga mënyra si jetoi do të thotë ta shtrembërosh karakterin e tij. Gjenia e tij e vërtetë nuk qëndron te vetëlavdërimi, por te përkushtimi pa interes. Historia e Shqipërisë nuk do të ishte ajo që është pa këtë lloj heroi të pashpërblyer.

Lef Nosi ishte vërtet një nga etërit themelues i shtetit shqiptar, por një themelues ndryshe, i atij lloji që rrëfimet e zakonshme shpesh e lënë në hije. Ai nuk kërkoi dritat e skenës në ballë të ngjarjeve të mëdha, por qe gjithnjë aty, duke i bërë të mundura ato ngjarje prapa kuintave. Mendimi humanist perëndimor do ta quante një “gjeni riprodhues”: një njeri, gjenialiteti i të cilit shfaqej në ushqimin dhe ndërtimin e ideve të të tjerëve, duke mundësuar rilindjen e një kombi të tërë. Që ta çmojmë si duhet Nosin, duhet të kthejmë vështrimin nga parada e figurave gjigante dhe të njohim fuqinë e “gjenive të heshtur” të historisë, atyre që dalin përpara kudo e kurdo që kërkohet, ndërtuesve pa pretendime. Lef Nosi e mishëroi këtë lloj heroizmi dhe, nëpërmjet tij, na sfidon të rishohim se ç’do të thotë madhështia e vërtetë.

Rolet e shumta të një heroi të pashpërblyer

Nëse ndonjëherë një njeri i vetëm ka marrë përsipër shumë rrole në shërbim të vendit, ai ishte Lef Nosi. Herë pas here, ai vinte në dispozicion talentet e veta për të mbushur çdo boshllëk atje ku Shqipëria kishte më shumë nevojë, duke provuar se atdhetaria do të thotë punë, jo lavdi. Kontributet e tij formojnë një listë frymëmarrëse:

Arsimtar dhe shtetndërtues: Që i ri, Nosi ndihmoi në hedhjen e themeleve të arsimit shqiptar. Ai ishte organizator kyç i Kongresit të Elbasanit (1909), që themeloi Shkollën Normale të Elbasanit, shkollën e parë kombëtare të mësuesve. Edhe vetë dha mësim në kurset e mbrëmjes në Normalen e sapohapur, duke ushqyer brezin e ri me gjuhën dhe historinë e vet. Kështu, ai i dha një populli të copëtuar dhuratën e dijes dhe të unitetit.

Modernizues i komunikimeve: Kur Shqipëria shpalli pavarësinë më 1912 dhe duhej të vihej në funksion si shtet, Nosi pranoi të shërbente si Ministër i Postë-Telegrafëve. Në atë rol, ai lidhte shqiptarët përmes një rrjeti kombëtar komunikimesh. Nën drejtimin e tij, Shqipëria lëshoi pullat e para postare, mbi pulla osmane të mbishkruara me shqiponjën dykrenare, që një shtet sapolindur të mund t’i dërgonte fjalën botës se ishte i pavarur. Një popull i izoluar më parë mund të fliste, më në fund, me një zë.

Përkujdesës i ekonomisë: Pas Luftës së Parë Botërore, Shqipëria rrezikonte urinë dhe shembjen ekonomike. Nosi u hodh sërish në vijën e parë, si Ministër i Ushqimit dhe Ekonomisë Kombëtare në qeverinë e përkohshme të 1919-s. Ishte një detyrë e mundimshme, herkuliane. Ai punoi pareshtur për të siguruar drithë e furnizime, dhe u përpoq të vinte në rregull financat e shtetit të ri. Falë edhe përpjekjeve të tij, Shqipëria e kaloi njërën nga periudhat më të brishta pa u shkrirë në kaos.

Gardian i historisë dhe kulturës: Në një kohë kur Shqipëria pothuajse nuk kishte institucione për ruajtjen e së kaluarës, Nosi mori përsipër të bëhej arkivist dhe antikuar. Ai mblodhi me durim mijëra dokumente historike, libra të rrallë, këngë popullore, legjenda e madje edhe artefakte antikiteti. Në vitet 1920, botoi “Dokumenta Historike”, fletoret e para të historisë sonë të shkruara nga dora shqiptare, ku përfshiu edhe tekstin origjinal të Aktit të Pavarësisë 1912. Ai ruajti kujtesën e kombit kur vetë kujtesa rrezikonte të zbehej. Në thelb, ai ndërtoi arkivat e Shqipërisë para se të ekzistonin zyrtarisht, që brezat të dinin kush janë dhe nga vijnë.

Gazetar dhe botues: Duke njohur fuqinë e penës, Nosi themeloi në 1910 gazetën “Tomorri”, të pagëzuar me emrin e malit të shenjtë Tomorr, për t’i dhënë zë aspiratave të popullit. Ai dhe bashkëpunëtorët e tij mbrojtën gjuhën shqipe dhe unitetin kombëtar në shtyp. Më vonë, mblodhi e botoi vëllime me folklor dhe fjalë të urta, duke ndriçuar shpirtin e kulturës shqiptare. Jo rrallë, ai përkthente e përmblidhte lajmet botërore për lexuesin vendas, duke lidhur Shqipërinë me opinionin ndërkombëtar. Në një epokë kur, siç thumbonte Faik Konica, shumë jepnin mend pa bërë punë, Nosi ngrihej e punonte, krijonte botime që informonin, edukonin dhe frymëzonin.

Studiues i përulur: Megjithë prodhimtarinë e tij si mbledhës e shkrues, emri i Nosit rrallë dilte me gërma të mëdha. Ai nënshkruante thjesht si mbledhës ose përgatitës, duke lënë që të shkëlqejë përmbajtja, jo egoja. Fokus i tij mbeti kauza, përparimi i dijes dhe atdhetarisë, jo fama personale. Kjo përulësi shkencore ishte e vetëdijshme: ai donte që shqiptarët të mbanin mend idetë dhe faktet, jo domosdo njeriun që i mblodhi.

Diplomat i Shqipërisë: Pas Luftës së Parë Botërore, kur vetë mbijetesa e shtetit varej në fije, Nosi iu bashkua një delegacioni të vogël në Konferencën e Paqes në Paris (1919). Edhe pse të paftuar nga Fuqitë e Mëdha, ai dhe kolegët, krah për krah me figura si Imzot Fan Noli dhe Luigj Bumçi, lobuan me këmbëngulje që bota të njihte pavarësinë dhe tërësinë territoriale të Shqipërisë. Pa një trupë të mirëfilltë diplomatike, ai u bë diplomati. Thuhej se Nosi, veterani i pavarësisë së Vlorës, u shndërrua në “krye-propoganduesin e Shqipërisë së Pavarur” në arenën ndërkombëtare, duke mbrojtur çështjen kombëtare me pasion dhe arsye.

Rikthyes i shteshmërisë dhe institucionalizimit: Në shtrëngatën e Luftës II Botërore, kur Shqipëria ishte e pushtuar dhe e ardhmja e saj e paqartë, Nosi iu përgjigj thirrjes sërish. Në 1943, pas kapitullimit të Italisë Fashiste, ai u bashkua me një komitet nacionalist që ri-pohoi pavarësinë e Shqipërisë. Duke shërbyer për pak kohë si Kryeministër në një regjim të përkohshëm, ai nënshkroi dekrete që e shkëputën Shqipërinë nga kontrolli i huaj, duke mbrojtur de facto sovranitetin e insititucioneve në mes të kaosit. Ish sikur historia të kthehej në vitin 1912, dhe Nosi ishte aty sërish që Shqipëria të mos zhdukej. Edhe pse ai konfigurim lufte qe jetëshkurtër, ai ruajti idenë juridike dhe morale të Shqipërisë së lirë deri sa furtuna të qetësohej.

Kjo listë e jashtëzakonshme vetëm sa nis të përshkruajë ndikimin e Lef Nosit. Ai shfaqej kudo ku nevoja ishte më e madhe — si një ndërtues i vetëm institucionesh që mbushte boshllëqet e lëna nga pesë shekuj sundim i huaj. Fliste shumë gjuhë (shqip, turqisht, greqisht, frëngjisht, gjermanisht, italisht), por gjuha që zotëronte më mirë ishte gjuha e shërbimit. Në vend që të shkruante vëllime të trasha për të bërë emër, ai shkruante fatin e kombit me veprat e veta. Në një moshë kur heronjtë shpesh mbanin uniforma ushtarake ose tituj mbretërorë, Lef Nosi mbante rrobat e thjeshta të mësuesit, nëpunësit, bibliotekarit — dhe nëpërmjet këtyre roleve të përulura, u bë një nga mirëbërësit më të mëdhenj që ka njohur Shqipëria.

Martirizimi për kombin

Për patriotët e Rilindjes Kombëtare, Shqiptaria ishte më shumë se një synim politik; ajo ishte thuajse një thirrje e shenjtë, një lloj “feje” laike e identitetit dhe lirisë kombëtare. Dhe, si çdo fe, pati martirët e vet. Jeta e shërbimit e Lef Nosit, fatkeqësisht, mori një fund martiri. Në moshën 69-vjeçare, pas një jete të dhënies, ai pagoi çmimin suprem nga duart e një regjimi të ri që nuk arriti të kuptonte pastërtinë e qëllimeve të tij.

Ish viti 1945. Lufta e Dytë Botërore sapo kishte mbaruar, dhe në Shqipëri erdhi në pushtet një qeveri komuniste, e cila mbështetej nga Jugosllavia. Nosi, po ai njeri që më 1912 kishte bërë kaq shumë për të penguar copëtimin e Shqipërisë nga fqinjët, u shpall tani “armik” nga një regjim që u shërbente po atyre fqinjëve. “Faji” i tij i vetëm ishte se mbeti besnik ndaj idealeve që kishte pasur gjithnjë: që Shqipëria duhej të mbetej e pavarur dhe e lidhur me botën e lirë, jo të binte sërish nën zgjedhë të huaj. Me një ironi të hidhur, heroi që kishte ruajtur flamurin dhe sovranitetin shqiptar u ekzekutua për “tradhti”, kur në të vërtetë ishte “fajtor” veç për atdhetari të palëkundur.

Në një ditë shkurti 1946, Lef Nosi u çua para skuadrës së pushkatimit, krah dy drejtuesve të tjerë të komitetit nacionalist të kohës së luftës. Autoritetet komuniste e dënuan për bashkëpunim me pushtuesit, por në mbrojtjen e tij Nosi argumentoi se gjithçka që kishte bërë ishte për të mbrojtur interesat e Shqipërisë në një kohë të rrezikshme. Dëshmitë e kohës tregojnë se ai e përballoi fundin me dinjitet. Në atë çast, Nosi iu bashkua radhëve të martirëve të Shqipërisë, atyre që u sakrifikuan, siç kishte bërë ai përherë, për ëndrrën e një Shqipërie të plotë, të lirë dhe të vërtetë ndaj vetvetes.

Për gati gjysmë shekulli pas kësaj, emri i tij u varros, përmendej vetëm me përçmim në tekstet zyrtare. Por, si çdo e vërtetë e madhe, shtypja qe e përkohshme. Kujtesa e një kombi, në fund, vetë-përmirësohet. Pas rënies së komunizmit, shqiptarët nisën ngadalë t’i fshijnë pluhurin shtatores së Nosit dhe ta shohin sërish qartë. Njeriu që dha gjithçka, madje edhe jetën, në shërbim të flamurit, tani njihet si patriot i shkallës më të lartë: viktimë e padrejtësive të historisë, por fitimtar në gjykimin e kohës. Martirizimi i tij na mëson një mësim të dhimbshëm: besnikëria ndaj parimeve mund të kërkojë sakrificë të madhe, por ajo sakrificë nuk shkon dëm nëse kauza është e drejtë. Siç thotë e moçmja: gjaku i martirëve është fara e kombit. Gjaku i Lef Nosit ushqeu idealin e lirisë shqiptare, i cili vijon të jetojë deri sot.

Mësimi i qëndrueshëm i shërbimit pa interes ndaj kombit

Ç’mund të mësojmë ne, në shekullin XXI, sidomos ne të rinjtë shqiptarë të shpërndarë nëpër botë, nga jeta e Lef Nosit? Nuk e mësojmë nga ndonjë libër i vetëm që ai shkroi (sepse ai nuk kërkoi të kurorëzohej si autor-hero). E mësojmë nga karakteri dhe zgjedhjet e tij. E gjithë jeta e tij “flet”, si një predikim i heshtur mbi detyrën dhe përulësinë. Thelbi i atij mesazhi është i thjeshtë: forma më e lartë e atdhetarisë dhe e virtytit qytetar është t’i shërbesh komunitetit pa kërkuar lavdi apo shpërblim. Dhurata më e çmuar që mund t’i japësh vendit a njerëzve të tu është dhurata pa emër, që lind nga dashuria dhe përgjegjësia.

Trashëgimia e Lef Nosit është një mësim i lartë shërbimi pa interes. Ai tregoi se atdhetaria nuk është medalje për t’u vënë në kraharor; është dritë që e mban brenda dhe që të udhëheq veprimet përditë, në të mëdha dhe të vogla. Ai pati mundësi të pasurohej apo të vetëlavdërohej, por nuk i mori kurrë. Përkundrazi, energjinë e tij e investoi në institucione, në arsim, në kulturë, në rritjen e të tjerëve. Ai na kujton se të jesh krenar si shqiptar (ose si qytetar i çdo kombi) nuk do të thotë të mburresh me trashëgiminë, por ta përmirësosh atë përmes kontributeve të tua.

Për ju të rinj shqiptarë në diasporë, larg tokës që Nosi deshi: historia e tij është edhe historia juaj. Mos harroni se diaspora shqiptare ka qenë pjesë e pandarë e udhëtimit të Shqipërisë. Vetë Nosi udhëtoi në Boston dhe New York në 1908 për të mbledhur bashkatdhetarët tanë jashtë. Ai korespondoi pa u lodhur me komunitetet shqiptare në Amerikë, Europë e më gjerë për ta mbajtur të gjallë flakën e pavarësisë. Shkolla e parë shqipe në Amerikë, shoqëritë e para të diasporës, të gjitha lidhen me punën e brezit të Nosit. Ashtu si ata shtrinë dorën përtej oqeaneve për të ndihmuar atdheun, edhe ju sot e mbani atë përgjegjësi dhe privilegj.

Në një botë ku mund të ndiheni të ndarë mes identiteteve, shembulli i Nosit tregon se përqafimi i rrënjëve i pasuron si ju, ashtu edhe komunitetin tuaj pritës. Ai ishte njeri besimi (ortodoks i devotshëm), por vendosi kultin e Shqiptarisë mbi gjithçka, duke provuar se dashuria për trashëgiminë mund t’i bashkojë njerëzit e besimeve të ndryshme. Ai punoi krah për krah me myslimanë, katolikë dhe laikë, duke kapërcyer ndasitë për një qëllim të përbashkët. Po kështu, ju, si shqiptaro-amerikanë ose shqiptaro-europianë, mund ta nderoni trashëgiminë tuaj duke lulëzuar në shoqëri pluraliste. Dy-gjuhësia dhe dy-kulturësia juaj janë mjete që Nosi do t’i kishte patur zili, ura për të lidhur njerëz, jo mure për t’i ndarë.

Jeta e Lef Nosit na mëson edhe angazhimin qytetar në formën më të pastër. Ai nuk priti kushte të përkryera për t’u përfshirë; sa herë pa një vakum, ai hyri dhe bëri ndryshim. Ai nuk pyeti “Çfarë do të marr unë?”, por “Nëse jo unë, kush?”. Qoftë kur hapte një gazetë për të edukuar të tjerët, qoftë kur ruante një dorëshkrim të vjetër për pasardhësit, qoftë kur negocionte ndihma ushqimore për një qytet të uritur, asnjë detyrë nuk ishte nën dinjitetin e tij nëse i shërbente popullit. Mendoni sikur secili prej nesh të përvetësonte qoftë një grimcë të asaj mendësie në komunitetet tona. Angazhimi qytetar mund të thotë të organizosh kurse të gjuhës shqipe në qendrën tuaj komunitare, të vullnetarizosh në një festival kulturor, të mentorosh një më të ri, ose thjesht të informohesh dhe të ngresh zërin për çështjet shqiptare në botë. Këto veprime, të bëra pa bujë, forcojnë fijet e identitetit dhe të komunitetit. Ato e mbajnë të gjallë flakën që ndezën Nosi dhe bashkëkohësit e tij.

Në fund, historia e Lef Nosit nuk është thjesht rrëfimi i një patrioti të dikurshëm; është thirrje për të gjithë ne sot. Ajo na kujton se historia mbahet gjallë nga njerëz të zakonshëm që bëjnë gjëra të jashtëzakonshme, qetësisht. Ajo na tregon se përkatësia nuk është një gjendje pasive, por një angazhim aktiv, një angazhim për ta mbajtur më të mirën e trashëgimisë tënde dhe për t’i dhënë diçka mbrapsht shoqërisë ku jeton. Nosi i përkiste plotësisht popullit të vet, dhe, në kthim, populli i tij tashmë, më në fund, e njeh si një ndër më të mëdhenjtë.

Prandaj, merrni zemër nga udhëtimi i Lef Nosit. Le të frymëzojë secilin të gjejë “shtatoret në hije” në komunitetin tuaj, mentorët e pashquar, organizatorët e qetë, pleqtë që mbajnë kujtime të vjetra, dhe t’i nderoni, të mësoni prej tyre, ndoshta madje të bëheni njëri prej tyre. Identiteti ynë shqiptar, sidomos në diasporë, është si një pishtar që kalon nga një dorë në tjetrën. Falë heronjve si Nosi, ky pishtar nuk u shua kurrë, as në kohët më të errëta. Tani ai qëndron në duart tona. Mund ta mbajmë lart me krenari dhe ta çojmë përpara me përulësi, duke ditur se madhështia e vërtetë nuk qëndron te kërkimi i njohjes, por te meritimi i saj përmes shërbimit.

Lef Nosi dha gjithçka nga vetja dhe nuk kërkoi asgjë mbrapsht. Duke bërë kështu, u bë një pjesë e pavdekshme e gjithçkaje që ne çmojmë si shqiptarë, gjuhës, lirisë, shpirtit tonë kulturor. Qoftë kujtimi i tij një flakadan i përjetshëm, që ndriçon rrugën tonë kudo që të jemi, nga Tirana në New York, nga Elbasani në Londër. Dhe të përpiqemi të mishërojmë qoftë një pjesë të përkushtimit të tij. Sepse, në historinë e Lef Nosit, shohim të vërtetën e thellë: t’u shërbesh të tjerëve është të përmbushësh qëllimin më të lartë të vetvetes.

Mesazh personal për të rinjtë shqiptarë jashtë atdheut: Identiteti juaj është një thesar, dhe përkatësia juaj është një urë, ruajeni të parin dhe forconi të dytën. Si Lef Nosi, mos kini frikë të “bëni shumë rrole” në shërbim të asaj që doni. Angazhohuni me trashëgiminë dhe komunitetin tuaj me zemër të hapur. Mund të mos shihni menjëherë vlerësim a shpërblim, por kujtoni shtatoren e harruar që, kur më në fund u zbulua, shkëlqeu edhe më fisnikërisht pse pati duruar provën e kohës. Kontributet tuaja, sado të qeta, janë lënda e së ardhmes sonë të përbashkët. Mbani flakën shqiptare gjallë brenda jush dhe lëreni t’ju udhëheqë për të bërë mirë për të tjerët. Në këtë mënyrë, kudo që t’ju çojë jeta, do të jeni gjithmonë në shtëpi, në vlerat që mbani dhe në veprat që bëni për të mirën e të gjithëve.

Dr. Nikollë Loka/

Drejtues i kryengritjeve antiosname, veprimtar i shquar i Pavarësisë

Abdi Toptani lindi më 28 gusht 1864, në Tiranë, në familjen e njohur Toptani, një derë me ndikim të gjerë në zonën e Tiranës, Krujës dhe viseve përreth, e cila luajti një rol të rëndësishëm në proceset politiko-shoqërore që çuan drejt pavarësisë së Shqipërisë. Arsimin fillestar e mori në mejtep, ndërsa të mesmen e përfundoi në Stamboll, ku u njoh me figurat e Rilindjes si Sami Frashëri e Shahin Kolonja, të cilët ushtruan ndikim të dukshëm në formimin e tij politik. Pas kthimit në atdhe më 1895, ai u lidh ngushtë me veprimtarinë patriotike. Në fillim të shekullit XX, Abdi Toptani u angazhua fuqishëm në strukturat e rezistencës shqiptare kundër sundimit osman. Në dhjetor 1901, ai u zgjodh kryetar i Komitetit të Rezistencës në Tiranë, duke bashkëpunuar ngushtë me Murat e Refik Toptanin, Imzot Nikollë Kaçorrin dhe Mustafë Ali Beshirin. Ibrahim Dalliu, për veprimtarinë atdhetare dhe luftarake të Abdi beut në ato vite, në librin “Patriotizma në Tiranë”, ka shkruar: “Një çetë e madhe nën kryesinë e Abdi Toptanit e çqetësoi vendin dhe i tronditi turqit për së tepërmi”.

Përveç veprimtarisë së tij politike, ai punoi për përhapjen e arsimit shqip dhe të alfabetit latin të Kongresit të Manastirit, duke ngritur shkolla dhe duke mbështetur mësimin e gjuhës shqipe në zonën e Tiranës. Abdi Toptani mbante letërkëmbim të rregullt me Hasan Prishtinën, me qëllim që programi i këtij të fundit për shtrirjen e kryengritjes shqiptare në të gjithë vendin të vihej në zbatim. Në një nga letrat drejtuar Hasan Prishtinës, ai shkruante: “Hasan bej, në mos gabohem, që prej kryengritjes sonë, asht e katërta kjo qi po të dërgoj. Me lajmin e parë qi më dërguet, unë bashkë me dy vëllaznit dhe me kushërinjtë e mij Fuad e Refik beun dualëm në mal dhe qëllimi ashtë me luftue kundra fatkeqësive e robënisë qi po heqë kombi jonë.” U zgjodh kryetar i Komitetit të Përgjithshëm të Kryengritjes për Shqipërinë e Mesme, me qendër në Krujë.

Më 2 korrik 1912, ky Komitet i bëri thirrje popullit të ngrihej në kryengritje të përgjithshme. Nën drejtimin e tij u zhvilluan të gjitha veprimet luftarake në Trevën midis Kavajës, Tiranës e Krujës. Abdi Toptani ishte gjithashtu anëtar i Komitetit të Shpëtimit Kombëtar, së bashku me figura të rëndësishme si Mithat Frashëri, Sali Gjuka, Rexhep Mitrovica, Bedri Pejani, Nikollë Kaçorri dhe Murat Toptani. Pikërisht në shtëpinë e tij u artikulua ideja që, për shpëtimin e Shqipërisë, t’i kërkohej mbrojtje Austro-Hungarisë. Në gusht të vitit 1912, ai mori pjesë si delegat në Kuvendin e Shkupit, ku kërkoi që Shqipëria të shpallte pavarësinë.

Në nëntor 1912, së bashku me vëllain Muratin dhe atdhetarë të tjerë priti në Durrës Ismail Qemalin dhe e shoqëroi atë deri në Vlorë, ku morën pjesë në ngritjen e flamurit si delegatë të Tiranës dhe janë dy nga nënshkruesit e aktit të Pavarësisë. Më 13 të vjeshtës së tretë 1328/1912, ai, së bashku me Mustafa Krujën, iu kanë dërguar telegraf kryesisë së bashkisë së Tiranës dhe Krujës: “Shqiptarët shpallën indipendencën. Memorandumin qi po shkruajmë këtu poshtë, ia dërgoni sa ma parë komandantëve të ushtrive të hueja qi janë nisë drejt për aty, me anë të nji komisioni të posaçëm edhe të nënshkruem prej kryetarit të Sundimit Kombëtar të Përkohshëm e të Këshillës Administratore.

Personalitet i rëndësishëm i politikës shqiptare(1913-1924)

U zgjodh Ministër i Financave në qeverinë e parë shqiptare të formuar në Vlorë më 4 dhjetor 1912, nën drejtimin e Ismail bej Qemalit. Në këtë detyrë, Abdi Toptani mori përsipër një nga përgjegjësitë më të ndërlikuara të shtetit të sapoformuar: organizimin e financave publike dhe krijimin e strukturave të para ekonomike të Shqipërisë së pavarur.

Abdi, Murat dhe Refik Toptani u pozicionuan hapur kundër qëndrimeve politike të Esad Pashë Toptanit, i cili kishte mbledhur në Tiranë parinë e vendit dhe të Shqipërisë së Mesme për t’i bindur të përkrahnin projektin e tij mbi mënyrën e qeverisjes së Shqipërisë dhe idenë e vendosjes së një princi mysliman në krye të shtetit.

Kundërshtimi i tyre ishte i vendosur dhe buronte nga një vizion tjetër për të ardhmen politike të vendit. Gazeta “Koha”, duke vlerësuar qëndrimin atdhetar të Abdi Toptanit në këtë përballje, shkruante: “Në kohën e sundimit të Esadit, Abdi Toptani, duke mbajtur gjithnji nalt idealin e atdheut, ishte më i rreptë armik i kushëririt të vet”.

Më 20 maj 1914 ai u emërua Ministër i Bujqësisë në qeverinë e Turhan Pashës dhe komandant i batalionit të Tiranës gjatë thirrjes së rezervistëve. Gjatë vitit 1915 ndodhej në Zvicër, ku u bë nismëtar i botimit të gazetës “Albania”. Pa kaluar shumë kohë, u rikthye në Shqipëri për të marrë pjesë në ristrukturimin e jetës politike.

Abdi Toptani njihej gjerësisht si një nga prijësit më me ndikim patriotik në Shqipërinë e Mesme, duke u renditur përkrah figurave të fuqishme të kohës si Aqif Pashë Biçaku në Elbasan, Bajram Curri në Malësinë e Gjakovës dhe Ahmet Zogunë Mat. Ai ishte jo vetëm një autoritet lokal me bazë të gjerë mbështetjeje, por edhe një personalitet me peshë morale dhe politike, i aftë të mobilizonte popullin në rrethana të vështira.

Pas ndryshimeve të bëra në qeverinë e Turhan Pashës, më 20 maj 1914, Abdi Toptani u emërua Ministër i Bujqësisë, duke marrë një detyrë të rëndësishme në qeverinë e përkohshme shqiptare në një periudhë të trazuar për vendin. Me shpërthimin e kryengritjes së majit 1914, ku historianët nënvizojnë edhe rolin përçarës të Esad Pashë Toptanit, qeveria urdhëroi mobilizimin e rezervistëve për të garantuar rendin dhe sigurinë. Abdi bej Toptani u caktua komandant i batalionit të Tiranës, si një figure kyçe në përpjekjen për të ruajtur stabilitetin në vend.

Më 19 dhjetor 1918, në mbledhjen e thirrur në Tiranë, Abdi beu u zgjodh kryetar i Kongresit të Tiranës, ku u miratuan vendime të rëndësishme për organizimin e pushtetit vendor, pajtimin e gjaqeve dhe përgatitjen e delegacionit shqiptar për Konferencën e Paqes në Paris. Ai ishte gjithashtu delegat i Tiranës në Kongresin e Durrësit (25 dhjetor 1918).

Abdi bej Toptani ka qenë delegat i Tiranës në Kongresin e Durrësit, më 25 dhjetor 1918, megjithëse mungoi në mbledhjen e parë. Ai mori pjesë edhe në Kongresin e Lushnjës si delegat i Tiranës dhe u vlerësua si një nga “aktivistët kryesorë” të punimeve të kongresit.

Gjatë Kongresit të Lushnjës, Abdi Toptani përfaqësoi Tiranën dhe, në mbledhjen e katërt të mbajtur më 30 janar 1920, kongresi e zgjodhi atë anëtar të Këshillit të Lartë, së bashku me Imzot Bumçin, Aqif Pashë Elbasanin dhe Dr. Turtullin. Në dhjetor 1921, pasi Aqif Pashë Elbasani dhe Imzot Bumçi u shkarkuan nga Parlamenti si anëtarë të Këshillit të Lartë, të akuzuar për pjesëmarrje në komplotin që rrëzoi qeverinë e Pandeli Vangjelit, Abdi Toptani dhe Dr. Turtulli paraqitën dorëheqjen. Ata e konsideruan shkarkimin e dy kolegëve të tyre si shkelje të Statutit të Lushnjës. Në vend të tyre u zgjodhën Refik Toptani dhe Sotir Peci.

Gjatë viteve 1922-1924, Abdi Toptani u pozicionua hapur kundër tendencave gjithnjë e më autoritare të Ahmet Zogut dhe kundër përqendrimit të pushtetit në duart e tij. Ai përkrahu kryengritjen e marsit 1922, të udhëhequr nga Bajram Curri dhe Elez Isuf Ndreu, një lëvizje që synonte kufizimin e ndikimit politik të Zogut dhe rivendosjen e një ekuilibri më demokratik në qeverisje. Sipas Eqrem bej Vlorës, Abdi dhe Hamit Toptani synonin t’i jepnin fund modelit të sundimit personal të Zogut, i cili po konsolidohej me shpejtësi në atë periudhë.

Në zgjedhjet parlamentare të vitit 1923, Abdi Toptani u rreshtua hapur me opozitën, duke u pozicionuar kundër grupimit politik të Zogut dhe duke mbështetur forcat që kërkonin reforma më të gjera politike. Ndwrsa pas ngjarjeve të qershorit 1924, që sollën përmbysjen e përkohshme të Zogut dhe më pas rikthimin e tij në pushtet me ndihmë të jashtme, Abdi Toptani u vendos në listën e kundërshtarëve kryesorë të regjimit. Ai u dënua me vdekje, por vendimi nuk u ekzekutua për shkak të reagimit të gjerë publik dhe presionit moral ndaj autoriteteve të kohës. Këto zhvillime shënuan fundin e angazhimit të tij aktiv në politikë; pas vitit 1924, Abdi Toptani u tërhoq përfundimisht nga jeta publike.

Një mbrëmje e Flamurit, Besës dhe Dritës Shqiptare.

Në mbrëmjen e 23 nëntorit, kur drita e Teqesë së Baba Rexhepit në Miçigan lartohej si një qiri i ndezur për kombin, shqiptarët u mblodhën nën hijen e flamurit kuq e zi, për të nderuar ditën më të bukur të historisë sonë — 28 Nëntorin, Ditën e Pavarësisë, Ditën e Shpirtit Shqiptar. Aty, ku besa takon dritën shpirtërore, ku tradita takon kujtesën, u mblodhën veprimtarë, besimtarë, familje e fëmijë, nga të gjitha trojet shqiptare duke sjellë me vete aromën e dheut amtar, rininë e shpirtit shqiptar dhe mallin e pashtershëm për Atdheun.

Salla, e purpurt nga ngjyrat e flamurit, dukej sikur rrihte në të njëjtin ritëm me zemrat e të pranishmëve. Çdo simbol kombëtar, çdo varg kënge, çdo hap valleje ishte një përkulje para historisë sonë të shenjtë. Mbrëmja u moderua me profesionalizëm nga Ervin Tota.

Bekimi i unitetit dhe kujtesa e shenjtë

Në fjalën e hapjes, Baba Eliton Pashaj, me zërin e tij si një uratë e butë mbi këtë mbrëmje solemne, theksoi se 28 Nëntori është drita që na bashkon, dita kur shqiponja nuk vdes kurrë, dita që na kujton se ne jemi bij të një toke të bekuar dhe një gjuhe hyjnore. Falënderoj zotin që na bëri shqiptarë , theksoi ai

Ai bekoi tryezën dhe bashkimin e shqiptarëve, duke ritheksuar se kjo ditë është një amanet brezash — një thirrje e shenjtë për të mos harruar se kush jemi.

Mbrëmja vijoi me himnet e dy kombeve – amerikan dhe shqiptar – kënduar me solemnitet të thellë.

Vallet e vajzave të Qendrës Ballkanike u ndezën si flakadan i traditës, ndërsa zëri i Përparim Mefajës mbushi sallën me tingujt e mallëngjyeshëm të këngës shqiptare.

Pjesëmarrja e drejtuesve fetarë dhe komunitarë përforcoi mesazhin e bashkimit kombëtar. Imam Shuaip Gërguri i Qendrës i Qendrës Islamike solli fjalë të ndritura mbi rolin e kësaj dite në ruajtjen e identitetit, duke falënderuar Zotin që na dhuroi bekimin e të qenit shqiptarë.

Përfaqsuesit e Degës së Vatrës kryesoheshin nga kryetari i Degëve Mondi Rakaj dhe , kol . Dritan Demiraj nga më shumë se 150 anëtarë të cilët së bashku me anëtarët e Teqesë formuan një unison patriotik,

Ndërkohë, përfaqësuesit e Kongresit të Miçiganit dhe guvernatorja Gretchen Whitmer nderuan Teqenë e Baba Rexhepit me një Proklamatë të veçantë, një akt mirënjohjeje për punën e saj patriotike dhe misionin e pandërprerë në shërbim të komunitetit, që e paraqiti z Phil Peters.

Amaneti i flamurit dhe zëri i përjetësisë shqiptare**

Fjalimi emocional i Rafael Floqit, në emër të Federatës “Vatra”, dhe televizionit ALBTVUSA u ngrit si një himn i ri mbi muret e sallës. Fjalët e tij nuk ishin thjesht fjalë — ishin gjëmime emocionale zemre, ishin flatra shqiponje. “28 Nëntori,” tha ai, “është rrezja hyjnore që prek çdo zemër shqiptari kudo në botë. Nuk është datë kalendari, por rilindja e kombit tonë, ringritja e dinjitetit, thirrja e gjakut tonë të përbashkët.”

Ai foli për Vlorën e 1912-s, për burrat që ngritën flamurin mbi erërat e kohës, për sakrificat e brezave që derdhën gjak që ne të jetonim të lirë. Zëri i tij u thellua kur tha: “Shqiptari është i pandarë: nga Preveza në Shkodër, nga Ulqini në Prishtinë, nga Tetova në Çamëri.

Kombi ynë është një, dhe flamuri ynë është drita që na mëson se liria e shqiptarëve është e shtrenjtë, por e shenjtë.” Ai kujtoi martirët e Kosovës, sakrificat e diasporës, rolin e Vatrës ndër shekuj, dhe vlerwsoi Presidentin Wilson që e konsolidoi pavarësinë dhe mbylli fjalën me një thirrje që ngriti duartrokitjet e të gjithëve: “Endrra e një Shqipërie të bashkuar shpirtërisht vazhdon të rrahë.

Ne jemi rojet e kësaj ëndrre. E ardhmja e kombit shqiptar është e lavdishme — sepse rrënjët tona janë të shenjta, dhe ne i mbajmë në zemër.”

Teksa këngët patriotike e popullore shoqëruan orët e fundit të mbrëmjes, një ndjenjë e shenjtë qarkullonte mes të pranishmëve: 28 Nëntori nuk është vetëm një festë — është një betim.

Një betim se do të ruajmë gjuhën, flamurin, traditën, identitetin dhe unitetin tonë për aq sa të rrahë zemra shqiptare edhe këtu në diasporë.

Dhe kështu, nën dritën e flamurit kuq e zi, u mbyll një mbrëmje që la gjurmë, njё mbrëmje e dritës, e dashurisë kombëtare, e krenarisë dhe besës shqiptare. Një përkujtim i denjë për ditën që na bashkon të gjithëve.

________________________________________

Nga korrespondenti i “Diellit”

Elez Biberaj*/

Thirty-five years after Albania’s emergence from one of Europe’s most repressive communist regimes, the country’s democratic trajectory remains emblematic of post-authoritarian transformation, reflecting the promise of political renewal while exposing the challenges of durable consolidation. In this context, the May 2025 parliamentary elections stand out as a test of Albania’s resilience and a measure of its capacity to translate reform dynamics into democratic practice. 

Prime Minister Edi Rama’s Socialist Party secured a sweeping victory, winning 83 of 140 parliamentary seats, while the opposition, led by Sali Berisha’s Democratic Party, suffered a significant setback with only 50 seats. International observers judged the elections technically well-administered, yet emphasized the deeply polarized environment and uneven playing field. ODIHR’s final report cited misuse of state resources, vote buying, intimidation of opposition supporters, and unequal media access. These irregularities highlight the persistent vulnerabilities of Albania’s political order.

In the coming years, and particularly over the next four-year mandate, Albania’s democratic trajectory will hinge on whether reform momentum can be sustained while systemic constraints are addressed. This interplay provides the framework for assessing Rama’s record of achievements and the broader dynamics of power and fragility that define Albania’s political landscape.

Rama’s Record of Achievements

Rama begins an unprecedented fourth term with a commanding mandate, presenting his victory as a historic opportunity to advance judicial reform, administrative modernization, and Albania’s accession to the European Union.

Over the past decade, Albania has undergone significant transformations, experiencing steady economic growth with GDP averaging around 4 percent in recent years, a reduction in poverty, and the expansion of tourism. Infrastructure projects – from highways and energy connectivity to port modernization – have reshaped the country’s economic landscape. Judicial reforms, particularly the vetting of judges and prosecutors, have strengthened the credibility of the justice system, while administrative reforms have streamlined governance. These efforts have earned Albania international recognition and positioned Rama as an influential regional statesman.

Building on these accomplishments, Rama aims to prepare the country for full EU membership by 2030. The European Commission’s 2025 Enlargement Report praised Albania’s reform drive and signaled that EU membership within the next five years is a realistic goal. This optimism reflects not only domestic reforms but also Albania’s foreign policy posture. As a NATO member since 2009, Albania has maintained a proactive role in alliance operations and regional security, while aligning closely with EU foreign and security policy. Albania is seen as a frontrunner in accession negotiations, having advanced through a significant number of negotiating chapters.

Rama’s fourth term is guided by the government plan approved by parliament in September 2025, which sets EU accession as Albania’s strategic anchor. The plan prioritizes closing all negotiating chapters by 2027, deepening rule of law and anti-corruption reforms, strengthening media freedom and institutional resilience, and modernizing public administration.

Nonetheless, democracy assessments highlight persistent fragility. Freedom House continues to classify Albania as “partly free,” and the Economist Intelligence Unit ranks it as a “hybrid regime.” Transparency International’s 2024 Corruption Perceptions Index ranks Albania 80^th globally, a modest improvement over previous years, but still among the most corrupt in Europe. These assessments underscore that Albania’s democratic institutions, while showing reform momentum, continue to exhibit structural fragility.

Power Consolidated, Democracy Eroded

Rama’s consolidation of power is unprecedented, extending across nearly all levers of governance at both national and local levels. His leadership style – a blend of charismatic command, media-savvy messaging, and tight executive control – has proven effective in mobilizing support and sustaining political momentum. But beneath this consolidation lies a fragile framework of governance, hollowed by personalized decision-making, weakened institutions, corruption, media influence, and entrenched clientelism.

Rama governs in a highly insulated environment, where limited transparency and weakened accountability define the political landscape. Decision-making has become highly personalized, with parliament reduced to a rubber-stamp and the Socialist Party functioning largely as an extension of his authority. Debate is minimal, consultations rare, and dissent actively discouraged. Most recently, the government’s program and cabinet were approved without parliamentary discussion. Cabinet appointments were made unilaterally, with ministers reportedly learning of their roles during Rama’s public addresses. Genuine political competition has eroded, as a divided opposition struggles to remain relevant. 

Although personalization of power may expedite legislation and streamline decision-making, it magnifies the risk of executive overreach and erodes the principle of collective governance – the idea that authority should be shared, deliberative, and accountable.

Political unaccountability has deepened the country’s socioeconomic vulnerabilities. Institutions remain ill-equipped to address poverty, inequality, and the exodus of human capital. Albania remains one of Europe’s poorest countries, with more than one-fifth of the population living below the relative poverty line. Wealth is concentrated among a narrow elite tied to political and business networks, while healthcare and education remain underfunded and unevenly distributed. Persistent underinvestment has widened the skills gap and accelerated brain drain, with some 700,000 Albanians, mostly young professionals, emigrating in the past fifteen years. 

These socioeconomic vulnerabilities are compounded by corruption, which has further eroded institutional credibility. Rama’s administration has entrenched a system of political favoritism, opaque contracting, and elite enrichment. The fusion of political and economic interests has fostered a kleptocratic dynamic, enabling systemic graft, opening the door for organized crime to penetrate state institutions, and weakening judicial and media independence.

Public tenders and infrastructure projects have frequently served as vehicles for rent-seeking, enriching senior officials and networks close to the government. High-profile scandals involving figures such as Saimir Tahiri, Arben Ahmetaj, Ilir Beqja, Lefter Koka, Erion Veliaj, and Belinda Balluku reveal a broader pattern of elite misconduct. In September, Rama reappointed Balluku as Deputy Prime Minister and Minister of Infrastructure and Energy, the cabinet’s second most important post, despite persistent allegations of corruption. Following her indictment for allegedly rigging public tenders in the Llogara Tunnel project, he dismissed calls for her resignation, signaling a readiness to shield loyalists even at the expense of institutional credibility. That stance proved a precarious, self-inflicted wound: the Special Court for Combating Corruption and Organized Crime dismissed Balluku from her post – a humiliating outcome that exposes Rama’s inability to act decisively, even in cases that can turn into a boomerang against his own leadership.

Balluku and other high-profile cases cast doubt on Rama’s professed commitment to clean governance and highlight the inescapable burden of his political responsibility. These cases are not isolated; they reflect a broader pattern that underscores a culture of impunity at the highest levels of government, where senior officials exploit public office for personal gain. Misconduct has become normalized, with accountability mechanisms steadily weakened. While Rama has consistently denied personal wrongdoing, as prime minister he bears responsibility to uphold accountability, confront misconduct among senior officials, and ensure democratic standards are not compromised. Ultimately, the buck stops with him.

Organized crime has also embedded itself in Albania’s formal economy, particularly in construction, tourism, and real estate. The 2025 Organized Crime Index underscores Albania’s vulnerability, citing entrenched criminal networks and state-embedded actors. The European Commission’s annual progress report highlights persistent weaknesses in rule of law, corruption, and governance, underscoring the fragility of Albania’s institutions despite reform efforts. Construction permits and real estate projects are frequently linked to opaque financing and criminal networks, illustrating how enforcement remains weak and selective. The paradox is stark: Rama’s tight grip on power has become bound to the system itself. If he confronts the entrenched corrupt interests within it, he risks shaking the very foundation of his own rule.

These patterns of corruption and state capture are reinforced by a media landscape that is coopted and constrained, further narrowing civic space and weakening public scrutiny. 

Despite a formally pluralistic landscape, the media often mirrors partisan narratives. This stems from a toxic mix of political cooptation, concentrated ownership, and intimidation tactics. Rama has cultivated influence over key outlets through patronage and proximity to proprietors. His frequent attacks on journalists, often laced with derision and threats, have chilled reporting and further restricted scrutiny. Many media owners, businessmen benefiting from state contracts, act as proxies, securing favorable coverage and suppressing damaging stories. As a result, leading platforms remain fixated on opposition dysfunction, while institutionalized misconduct under Rama receives little sustained analysis. Even during crises, talk shows with ostensibly independent voices often sidestep scrutiny of the ruling party, spotlighting opposition missteps instead. This pattern, under the veneer of independence, reveals a deeper alignment between political power and media influence. Selective framing distorts public discourse and indirectly facilitates executive consolidation by deflecting attention from abuses and weakening institutional checks. 

Civic disengagement further deepens Albania’s institutional erosion. Society appears increasingly fragmented, marked by low civic engagement and rising political apathy. Leading intellectuals and scholars, research institutions, and the Academy of Sciences, remain largely peripheral to national debate. Their input is vital to fostering critical discourse and evidence-based policymaking.

At the same time, Rama has benefited from declining international scrutiny. With global attention diverted to democratic backsliding and crises elsewhere, Albania’s internal governance failures have attracted less sustained pressure from key partners and watchdogs. This vacuum has enabled the prime minister to consolidate power with fewer external constraints, even as corruption, organized crime, media control, and civic apathy intensify.

Entrenched Elites, Democratic Stagnation

Albania’s political system has ossified, eroding institutional capacity, stifling renewal, and constraining democratic choice. Politics remains dominated by the Socialist Party and a weakened Democratic opposition, with access to power tightly guarded and fresh alternatives systematically obstructed. Patronage networks and elite entrenchment sustain a stagnant political system, while the success of Albania’s younger generation abroad highlights the wasted potential at home. Emigration has drained human capital, deepening inertia and widening the gap between societal dynamism and political stagnation.

In view of growing authoritarian tendencies and the erosion of institutional checks, Albania’s democratic future demands a broad reckoning and mobilization across political, institutional, and societal spheres, transforming governance, accountability, and civic culture. This requires a systemic shift: political parties offering credible alternatives, a reinvigorated civil society, engaged intellectual voices, and a participatory citizenry – above all, a younger generation ready to act as agents of change.

Both major parties now face crises of regeneration, albeit in different ways: the Democratic Party through fragmentation and exhaustion, and the Socialist Party through over-centralization and conformity. 

This crisis of stagnation is most visible in the Democratic Party, which confronts a pivotal reckoning. Missteps in recent years – the failure to participate in the debate on territorial administrative changes, withdrawal from parliament and boycott of local elections – left it marginalized. The U.S. designation of Sali Berisha as persona non grata, followed by his legal troubles and house arrest, deepened internal strife and eroded credibility. Although the party competed in an electoral environment heavily tilted against it, the results revealed a deeper truth: its message failed to resonate. Its rhetoric, leadership style, and political vision appear increasingly out of step with the aspirations of the electorate.

Today, the Democratic Party survives largely on the strength of Berisha’s personal endurance and legacy. His charisma and historical stature continue to command loyalty, but they cannot substitute for a coherent program or a future-facing agenda. Without bold reimagining – internal democracy, new voices, and a compelling vision – the party risks being perceived as a relic of its past rather than a vehicle for democratic relevance. Berisha remains one of the most consequential figures in Albania’s post-communist history: the country’s first democratic president, a two-term prime minister, and a resilient opposition leader. Now, he has the opportunity to conclude his public career by stepping into the role of elder statesman and paving the way for new leadership. By guiding a transparent and competitive transition, he can help ensure that the party’s future is shaped not by loyalty to a single figure, but by open debate, merit, and vision.

In the final analysis, no leader, however consequential, can indefinitely carry the burden of sustaining a party’s standing – its credibility, relevance, and position within the political landscape. Delaying the inevitable day of reckoning will only prolong the Democratic Party’s agony, deepening internal paralysis, eroding public trust, and making the eventual leadership transition more fraught and costly.

While Berisha’s departure could trigger factional battles and short-term instability, it is more likely to galvanize the opposition, unlocking the energy and talent long stifled. The Democratic Party already has promising younger members whose potential has been overshadowed by internal strife and the dominance of entrenched leadership. With space to flourish, they could help reshape the party’s future. At the same time, the Democratic Party must broaden its base by attracting new members and voices, ensuring revitalization is not confined to generational turnover but rooted in inclusive participation. With local elections in 2027 and national elections in 2029, the party has a critical window to regroup and rebuild. 

Renewal must also begin within the ruling Socialist Party, where loyalty has replaced accountability and internal pluralism has given way to uniformity. Ironically, the party was more internally democratic under Fatos Nano in the 1990s than it is today. The Socialist Party must confront the dangers of one-man rule and rediscover its institutional character, fostering genuine policy debate and tolerating dissent.

This narrowing of internal pluralism is mirrored in the broader political landscape, where thirty-five years after the fall of communism, no credible alternatives have emerged to challenge the dominance of the two major parties. Following his arrest on corruption charges, former President Ilir Meta’s party has largely disintegrated, leaving Albania’s political landscape monopolized by Socialists and Democrats. 

The absence of alternatives underscores not only systemic stagnation and the narrowing of democratic choice, but also the urgency of opening pathways for new actors. Albania’s younger generation has proven its capacity for innovation abroad, yet remains stifled at home. To take the helm, this generation must channel its skills into civic engagement, grassroots organizing, and the creation of new political platforms that reflect their lived realities. Universities, professional networks, and diaspora connections can incubate leadership, helping young Albanians turn experience abroad into reform at home. Harnessing this potential through civic movements and institutional renewal could spark regeneration. Without such change, Albania risks becoming a nation rich in talent but constrained by political inertia. Its democracy would benefit greatly from new, modern political forces with platforms that speak to the realities of a generation born after communism, rather than remaining bound to the legacies of the past.

Yet the urgency of renewal extends beyond parties to the foundations of democratic life itself. The country’s future cannot hinge solely on the Socialist Party, the Democratic Party, or any single political actor. What is required is a renewal that engages citizens, civil society, media, and international partners to ensure accountability and foster civic participation. Together, these pillars form the foundation of democratic reinvigoration, but each is fragile and requires long-term investment

Albania faces a deepening crisis of civic participation. Voter turnout in May 2025 fell to just 41 percent, with sharp declines among young voters, underscoring disillusionment and a sense that participation carries little weight. At the same time, civil society has seen its role as watchdog and catalyst for reform steadily eroded by funding constraints, political pressure, and public apathy. Empowering the youngest generation requires institutional reforms that make participation meaningful, educational initiatives that foster civic literacy, and platforms that amplify youth voices. Equally, civil society must reclaim its space in public discourse, defend institutional autonomy, and mobilize citizens around accountability and justice. Revitalized civic participation can reawaken the democratic conscience of the nation and serve as a counterweight to executive dominance, but its vulnerability demands sustained commitment.

A free and independent media is equally indispensable to democratic reinvigoration. Reforms must ensure transparency, protect journalists, and invest in public-interest reporting. Only an empowered media can hold power to account. Yet here too, feasibility is uncertain: entrenched political influence and concentrated ownership make reform difficult, even as the need for scrutiny grows more urgent.

Finally, the international community, particularly the European Union, remains critical. Conditionality is one of the few remaining levers for reform, but it must be applied with clarity and conviction. Support should be contingent not on the perfunctory compliance evident today, but on demonstrable progress in judicial independence, electoral integrity, and media freedom. Albania’s path to Europe must be paved with democratic substance, not symbolic gestures.

Conclusion

Albania’s democratic experiment confronts both peril and possibility. Concentrated executive power, weakened institutions, marginalized opposition, and civic apathy have created conditions for authoritarian consolidation. Yet the possibility of democratic renewal remains within reach. Albania faces a stark choice: authoritarian entrenchment, patronage networks, and civic withdrawal, or democratic renewal through pluralism, institutional independence, and meaningful citizen participation. 

With his overwhelming electoral victory, Rama holds unparalleled leverage to shape Albania’s trajectory. While his unchallenged position could suggest that he has little incentive to change course, the country’s formidable challenges and the fragile credibility of its EU aspirations require a correction in leadership style, away from authoritarian, kleptocratic tendencies that undermine Albania’s democratic foundations. How he chooses to wield his power will, to a large degree, define not only the trajectory of Albania’s democracy but also his legacy. Before assuming office in 2013, he cultivated the image of a visionary, forward-looking leader, pledging to establish the rule of law, revitalize institutions, ensure free and fair elections, and safeguard media freedoms. It would be a paradox if he were ultimately remembered as the hopeful democrat turned embodiment of unchecked authority, who chose authoritarian consolidation over democratic renewal.

The same dominance that grants Rama such latitude also exposes the fragility of the system he presides over. His concentration of power has produced a governance model that appears formidable but rests on brittle foundations, proving less stable than it appears. The paradox of his rule is that while he can consolidate power with ease, the system’s durability is far less assured. Without credible checks and institutional resilience, Albania’s political order remains vulnerable to shocks, whether from waning popularity, intensifying dissent, or shifting alliances among entrenched interests.

This reality underscores the imperative for other forces to step forward. Albania’s future cannot be decided by Rama alone. The resilience of institutions, the renewal of political parties, the vitality of civil society, the engagement of youth, and the principled stance of strategic partners are equally decisive. If these stakeholders rise to the challenge, Albania can move beyond authoritarian drift and extractive governance, laying the foundations for democratic resilience. The task is urgent, but achievable. By mobilizing its democratic assets, Albania can turn fragility into strength, transform obstacles into opportunities, and fulfill its long-held democratic aspirations.

The Albanians deserve nothing less than a democracy genuine in substance, dignified in spirit, and firmly anchored in Europe.

*Presentation at the national convention of the Association for Slavic, East European, and Eurasian Studies (ASEEES), Washington, D.C., November 22, 2025.