Prof. Romeo Gurakuqi/

Vijon nga numri i kaluar

Një vend të veçantë autori i kushton rrënimit të Italisë në Shqipëri në pranverën, verën dhe vjeshtën e vitit 1943, shpërbërjes së Ushtrisë Mbretërore Italiane, lënies së divizioneve në Shqipëri, pa asnjë urdhër të qartë nga Roma (tanimë vetë në kaos komande dhe kontrolli), dramën e oficerëve dhe ushtarëve të thjeshtë të lënë në mëshirë të fatit me 9 shtator 1943. Këtë tragjedi italiane brenda tragjedisë shqiptare, Nigris e trajton në mënyrë të hollësishme, të bashkëngjitur me dramën e civilëve, teknicienëve, që u bënë target për plaçkitje i forcave paramilitare të Xhafer Deves në muajt e parë të pushtimit gjerman.

Një vëmendje të posaçme i kushtohet dezintegrimit të qeverisjes së fundit të Ekrem Libohovës, kohës së pushtimit gjerman që pasoi, regjimit të përkohshëm që ata krijuan pas rënies së Italisë, anarkitë që kapërthyen vendin, veprimtaritë e partive politike shqiptare, për t’u përqendruar në mënyrë intensive në muajt, korrik, gusht, shtator, tetor dhe nëntor 1944, pra në kohën e zjarrtë të përmbysjes katastrofike të vendit, rënies së përshpejtuar në formë kaskade të qeverive të njëpasnjëshme kuislinge (të ashtuquajturit “patriotë tradhtarë”, siç historiografia perëndimore i klasifikon këtë bashkësi politikanësh kolaboracionistë, që u munduan të shpëtonin vendin duke amortizuar goditjen fatale të regjimeve fashiste mbi popullin), të invadimit komunist të Shqipërisë së Veriut të paprekur deri në këtë kohë nga kaosi i gjithanshëm i Jugut, instalimit të diktaturës partizane me preferencë jugosllave dhe përmbajtje antinacionale.

Duke qenë se në muajt e fundit ai ka qëndruar më së shumti në Shkodër ku gjendej edhe rezidenca e tij, Nigris, në pjesën fundore përshkruan me detaje ngjarjet në këtë qytet në këto ditë të jashtëzakonshme, çorientimin e përgjithshëm të popullatës, dezintegrimin institucional, krijesat e reja diktatoriale krahinore si përpjekje për shpëtimin e Shqipërisë Veriperëndimore nga invadimi partizan dhe jugosllav, ikjet e të targetuarve, strehimet e filogjermanëve që deshtën të mbanin shtetin nacional në këmbë, frikën dhe anarkinë, terrorin e gjithanshëm dhe të shumëngjyrshëm, sjelljen dhe raprezaljet gjermane, posaçërisht vrasjet masive në kampin e Prishtinës, fatin e Kosovës, Mirditës dhe malësive të Veriut, largimin e gjermanëve nga Shkodra dhe nga vendi (duke na dhënë madje me saktësi datën dhe orën e ikjes së tyre nga qyteti i veriut, çështje aq shumë e debatuar me kotësi në 30 vitet e tranzicionit parademokratik në vend), planin gjerman të tërheqjes, hyrjen e partizanëve në qytetin dhe krahinën e lënë pa asnjë kontroll politik dhe ushtarak legal, epilogun e vendosjes së pushtetit komunist në Shqipëri, Malësi dhe Kosovë.

KTHIMI I PAVARËSISË

Gjermania, në shtatorin e vitit 1943, ia riktheu Shqipërisë pavarësinë, neutralitetin dhe veteqeverisjen, por kjo pavarësi ishte fiktive, përderisa kishte një ushtri pushtuese gjermane në vend dhe jo të gjitha vendimmarrjet ishin sovrane dhe të përcaktuara nga Regjenca, Asambleja dhe qeveria, institucione këto të krijuara rishtazi dhe të shkëputura nga trashëgimia e pushtimit italian. Këto institucione kishin më së shumti një pushtet fiktiv se sa real, përndryshe komunistët, nën komandën serbe, nuk e pranonin konceptin e shtetit kombëtar të rikthyer në kornizën kushtetuese të 1 shtatorit 1928 dhe në kufijtë etnikë të të gjithë trevave të banuara nga popullsia shqiptare, siç u mundësua në vitin 1941. Autori ia ka dalë të tregojë me mjaft realizëm dy qasje të përkundërta politike dhe ushtarake, pjesë e luftës së brendshme civile që kulmoi në kohën e pushtimit gjerman: nga njëra anë është elita intelektuale dhe shtetformuese e vendit, pjesa e pakompromentuar me pushtuesit italianë, që përpiqet të ristabilizojë mbi ligjshmëri shtetin e paraluftës, ta shpërbashkojë entitetin shtetërorë nga vendet fashiste në tërheqje, në mënyrë që ditën e tërheqjes së ushtrive të vendit të dytë pushtues nga Shqipëria, vendi të kishte institucione përfaqësuese të gatshme për mbajtur në këmbë ngrehinën e sferës publike.

Nga ana tjetër janë partizanët e LNÇsë dhe PKSH, të drejtuar nga Enver Hoxha dhe emisarët jugosllave me një agjendë krejt tjetër, që nuk ndalen para asgjë, jo vetëm në goditjen e rrugëve të kalimit të gjermanëve në tërheqje, por para së gjithash në marrjen e pushtetit, goditjen e pamëshirshme të shoqërisë deri atëherë në pritje të Gegnisë dhe shpërbërjen e shtetit nacional të krijuar në viti 1941. Nigris e thoshte qartë se serbët po kryenin një veprimtari shpërbërjeje kombëtare, po kultivonin qëllimin e tyre të fshehtë të shkatërrimit të vlerave morale të shqiptarëve, me qëllimin për të krijuar alibinë se ai popull nuk vlen si unitet etnik. Në këtë ballafaqim midis arsyes shtetërore të brezit të vjetër të elitës dhe mendjes revolucionare e internacionaliste të rinisë, të kapërthyer nga komanda komuniste e Enver Hoxhës dhe Dushan Mugoshës, rezultati final ishte i qartë shumë herët: askush nuk mund ta shpëtonte Shqipërinë e krijuar nga Etërit e Kombit nga përdorimi jugosllav dhe sovjetik, veç një ndërhyrjeje të vendosur të aleatëve perëndimore, zbarkim masiv ky, që nuk dukej askund në horizont.

ANARKIA POLITIKE

Për kohën e regjimit të krijuar nga gjermanët, Nigris dallon shfaqjen e shtatë anarkive: anarkinë politike, anarkinë e ministrive, anarkia e forcave të sigurisë publike, anarkia e rendit publik, anarkia ushtarake, anarkia administrative lidhur me rolin e dyfishtë të gjermaneve. Ai shpjegon hollësisht prapaskenën e autorizimit të Padër Antonit për t’u përfshirë ne regjencë; na ndihmon të kuptojmë krizat e brendshme të regjimit kuisling, ose të përkohshëm nacionalist, konfliktet brenda katërshes së Regjencës, rolin e Gjeneralit Neubacher, ndërhyrjet e Fiqiri Dines dhe Gjon Markagjonit, rolin e çetave private të Lumës, Dibrës, Krujës, Pukës; rolin e forcave të Ministrisë së Punëve të Brendshme të Xhafer Devës; mposhtjet e përkohshme të aktivitetit të Nacional-Çlirimtares për shkak të kombinimit të operacioneve spastruese të gjermanëve dhe reparteve të caktuara të Ballit; çështjen e Arit Shqiptar në Reichsbank, grabitur në Romë nga nazistët; çështjet e mbrojtjes nga arrestimet dhe të shpëtimit të hebrenjve, rolin e vendimtar të politikanëve shqiptarë në shmangien e tragjedive, duke respektuar “Besën” dhe “Mikpritjen” për familjet dhe individë të martirizuar ndër vend e të tjera, etj..

Qeveria e fundit në kohën e pushtimit gjerman, ajo e Ibrahim Biçakçiut nuk ishte gjë tjetër veçse një qeveri simbolike, e krijuar në mënyrë të detyruar si përpjekja e fundit për mos me i dhanë pushtetin të gatshëm komunistëve. Në rrethanat e dekadencës së plotë, e vetmja shpresë që kanë pasur Lef Nosi, Padër Antoni, Mehdi Frashëri dhe Cafo Beg Ulqini ka qenë zbarkimi i angloamerikanëve. Ndonëse e përhapur në të gjithë vëllimin, një analizë të veçantë autori i kushton komunizmit, shkaqeve të lindjes së tij dhe rolit servitor, të përkundërt me interesat kombëtare, të organizatës partiake që uzurpoi Frontin Nacional-Çlirimtar të të gjithëve. Komunizmi, shkruan Nigris, doli nga strehat e shkollave, vërshoi tek nëpunësit dhe punëtorët dhe nga një fenomen i pak vetëve, u shndërrua në një lëvizje masive luftarake në Jug, mori një qëndrim të dhunshëm dhe të paarsyeshëm, kreu shume akte terroriste. Përforcimin e komunistëve në Jug të vendit, Nigris e lidh, ashtu në mënyrë të shpërndarë, si me pasojat e Luftës Italo-Greke që rrënoi vendin, me pandjeshmërinë e autoriteteve shtetërore të Tiranës dhe Romës për kompensimin e të dëmtuarve nga lufta, ashtu si edhe me mosangazhimin e mjaftueshëm të forcave ushtarake nga ana e gjermanëve ndër operacione pastruese, duke lejuar në këtë mënyrë, që kjo lëvizje të përdorte shtratin e varfërisë ekstreme dhe të rrënimit të krijuar nga italianët në atë krahinë, për përthithje të plotë të njerëzve, familjeve, fiseve fshatrave dhe krahinave të tëra, në një regjimentim çlirimtar dhe akaparues, që në fakt do të kishte pasoja afatgjata për të ardhmen e Shqipërisë.

Kaosi i nacionalistëve në muaj e fundit të pushtimit gjerman, ngurrimi i tyre për të luftuar okupatorin, lufta e filluar mjaft vonë, në shtatorin 1944, e cila përfundoi në tallje, qëndrimet e dyanshme të Abaz Kupit dhe Muharrem Bajraktarit, vendosmëria e pathyeshme e Marka Gjonit, përpjekjet e nacionalistëve për gjetjen e një rrugë shpëtimi, mosbesimet reciproke ndaj njeri tjetrin, ndërkohë që komunistët marshonin mbi Mirditë, Dibër, Lumë, Mat, Has, të gjitha këto vlerësime, lexuesi do t’i gjejë si shpjegime çelës për të kuptuar zbrazëtirën e krijuar në udhëheqësinë qendrore të shtetit dhe dramën që pasoi më pas Shqipëria e lënë pa udhëheqësi.

Sa më sipër është e mjaftueshme për të kuptuar, pse botimi i këtij dokumenti të rëndësishëm arkivor do të ndihmojë, studiuesit, studentët shqiptarë lexuesit e zakonshëm dhe historishkruesit e teksteve universitare dhe shkollore, për të kuptuar më mirë Shqipërinë me Kosovën, Malësinë, Dibrën, Ulqinin në kohën e Luftës së Dytë Botërore dhe dramën që pësoi kombi i rindarë pas saj, nën diktaturat dhe frymëzime që nuk i përkisnin nacionit dhe traditës shqiptare.

/Gazeta Panorama

PROF. ROMEO GURAKUQI/

Doli në qarkullim libri ”Shënime mbi ngjarjet në Shqipëri, 1938-1944″ i Delegatit Apostolik Leone Nigris, nën kujdesin e Frano Kullit. Ky libër përbën një burim shumë të rëndësishëm dokumentar për kuptimin e periudhës së Historisë së Shqipërisë, që përfshin vitin e fundit të mbretërimit të Ahmet Zogut, Luftën e Dytë Botërore dhe muajt e parë të vendosjes së diktaturës partizane në Shqipëri, pas 17 nëntorit 1944.

Për një studiues të historisë bashkëkohore, kjo përmbledhje e shkruar në mbyllje të konfliktit botëror, është një dokument parësor për të kuptuar brendinë e këtyre tre kohëve, gjegjësisht, shtetin indipendent në kulmin e vet zhvillimor, dezintegrimin e pavarësisë shtetërore, pushtimin, kolonizimin dhe varësitë italo-shqiptare brenda perandorisë fashiste, invadimin gjerman të shoqëruar me indipendencë dhe neutralitet formal të shtetit, por edhe startet përvijuese të një epoke të re, që po skicohej mbi qiellin e një vendi të paarrirë nga pikëpamja strukturore nacionale, kur është fjala për Shqipërinë në fund të konfliktit të armatosur botëror dhe në hapje të kohës së Luftës së Ftohtë.

Në fund të kësaj kohe, ideologjia komuniste, bartësit e saj, ekipi njëkrahinor që mori komandën e punëve, rigjallëroi urrejtjet dhe partikularizmat e nukleve të paformësuara nacionalisht përkundër bashkësive tradicionale të nacionit, që i përkisnin Kulturës së Lartë, duke e vendosur Shqipërinë si një njollë të errët në bashkësinë e kombeve të robëruara nga diktaturat në Europën Lindore. Për një numër arsyesh, ky dokument është një dëshmi e pakrahasueshme për dy pushtimet e Shqipërisë në Luftën e Dytë Botërore. Pse i japim një rëndësi të tillë këtij dokumenti? Së pari, përmbledhja është dëshmi e një personaliteti religjioz e diplomatik, që ia ka dalë të lexojë me një mprehtësi spektakolare, zhdërvjelltësi dhe gjykim mahnitës, ngjarjet politike, strukturat sociale, sjelljet institucionale, karakteret individuale të personazheve të përfshirë aktivisht në këtë kohë të vrullshme dhe të trazuar shndërrimesh të befta dhe me pasoja afatgjata për vendin tonë; së dyti, për shkak të paanësisë së plotë të shkruesit të raportit dhe të shtetit që ai përfaqësonte në këtë anë të Adriatikut, ndaj palëve shqiptare, italiane dhe gjermane, aktorëve veprues dhe vendimmarrës të këtyre tri kohëve të thyerjes së Shqipërisë Tradicionale; së treti, kjo përmbledhje është shkruar nga diplomati i një shteti që në kohën e dhunave diktatoriale, ruante imunitetin dhe paprekshmërinë karshi diktatorëve dhe sistemeve politike e policore që ata kontrollonin. Për rrjedhojë, mendojmë se dëshmitë, gjykimet, analizat dhe përfundimet e arritura nga ana e tij, nuk kanë ngurrime në përcjelljen e të vërtetës, kanë qenë të çliruara në një pjesë të madhe nga ngarkesat politike të aktorëve veprues të kohës, presionet pushtetore. Gjithsesi, kjo nuk do të thotë se pesha e kohës së sapokaluar, strukturat e ligjerimit të kohës së regjimit autoritar fashist nuk kanë ndikuar aspak në formulimet e gjykimeve.

PROPAGANDA KOMUNISTE

Është shumë e rëndësishme të theksojmë se, ndryshe nga çfarë propaganda komuniste, ose grupi politik i regjimit të vendosur në 1945 ka pretenduar, Nigris na rezulton një personalitet, që nuk u shërbeu vendimmarrësve fashistë të Romës, as të deleguarve të tyre në Shqipëri dhe aq më pak klasës së kolaboracionistëve vendas, ose protagonistëve të sjelljes së terrorizmit komunist–filosllav, që ia dolën të jenë triumfues mbi një komb të vrarë gjithanshmërisht. Përkundrazi, ai ka ruajtur nga dita e parë, deri në largimin e tij të imponuar nga Enver Hoxha, pozicionin e vet prej diplomati që merrte informacion të gjithanshëm, përpunonte, analizonte dhe ua raportonte eprorëve në Vatikan, në fund linte edhe një dëshmi historike tërësore që vjen sot në shqip për lexuesit shqiptarë, si një thirrjemendje në kuptimin e drejtë të të kaluemes sonë. Pra ai, ia doli të lërë pas një dëshmi të tillë ndriçuese dhe të besueshme për Shqipërinë shtetërore, që ende sot nuk gjen forca për të lexuar pa ngarkesa reminishencas diktatoriale këtë kohë kapërcyell dhe merret ende në mënyrë të programuar, me misionin e pafamë të ngurtësimit mbi teza të tejkaluara të “anës së duhur të historisë” së imponuar nga komunizmi servitor.

Nigris ka qenë një kritik i rreptë dhe i pamëshirshëm i pushtimit fashist të Shqipërisë, i kastës që klika romake sajoi, ose solli rishtazi në Shqipëri; i sjelljes politike dhe institucionale të një numri të madh personazhesh të elitës fashiste në vendin e varfëruar dhe të shtypur në mënyrë të gjithanshme. Që në fillim të dëshmisë së tij, Nigris shpjegon me realizëm mënyrën se si popullit të këtij vendi, iu ndërpre jeta indipendente dhe paqësore shtetërore; iu zhbalancua ekuilibri i brishtë ndërkrahinor i arritur me aq mundim në 22 vitet jetë të Pavarësisë së Dytë, edhe pse diktatori romak, dhëndri i tij ambicioz dhe kukullat e tyre të vendosura në krye të punëve në Tiranë, krijuan një regjim autoritar dhe mbretërorë formalisht të veçantë, me fasada qytetëruese, kombëtarizuese dhe zhvillimore.

Jo vetëm kaq, por Nigris është ndër të paktët analizues të historisë politike të Shqipërisë që parashikoi herët, hodhi tezën, se pushtimi fashist, duke ndërprerë jetën shtetërore indipendente, duke prishur rendin politiko-institucional dhe administrativ, duke shkatërruar me rrënjë organet e sigurisë vendore të formuara me aq mundim në dy dekada nën mbikëqyrjen britanike, hapi rrugën prishjes së një strukture të gjithanshme të krijuar prej viteve rritëse të indipendencës, në pikëpamje shoqërore, duke krijuar terrenin e përhapjes, zhvillimit të komunizmit dhe depërtimit të agjenturës jugosllave në kupolën komanduese të LNÇ-së, gjatë dhe pas luftës.

KOHA E LUFTËS

Përmbysja e kohës së luftës ka qenë aq e thellë dhe e pamendueshme për njerëzit normalë dhe elitën, sa autori arrin në përfundimin se Shqipëria e vitit 1944, nuk njihej më nga Shqipëria e vitit 1938. Pas aq shumë shndërrimesh, ky vend, sipas tij, paraqiste simptoma të frikshme vdekjeje, edhe si komb, edhe si bashkësi thjeshtë njerëzore. Dhe kjo është një e vërtetë tronditëse e papranuar ende me guxim nga historigrafët zyrtarë, që sot kryejnë veç lustrime amatore empirike, pa shkuar dot në analiza strukturore profesionale të historisë së shekullit XX. Nga një vend normal i Adriatikut, me rend publik të stabilizuar, administratë publike të qëndrueshme, hierarki të vlerave shoqërore dhe intelektuale, me sistem kombëtar të edukimit dhe formësimit të rinisë me ndjenjën e dashurisë për nacionin dhe vetëdijën arbnore kastriotase, brenda një kohe të shkurtër, toka jonë u shndërrua në një vatër trazire, me Jugun në kryengritje të plotë, komunizmin e përhapur kudo, me kaos në çdo sektor të jetës, me luftë vëllavrasëse, jetë private të qytetarëve të vendosur para pikëpyetjeve të mëdha, përmbysje të orientimit politik të jashtëm, kapërthim strategjik nga qendra të jashtme përherë armiqësore ndaj Shqipërisë.

Autori është dëshmitar i këtij ndryshimi dramatik dhe të paimagjinueshëm të fytyrës së Shqipërisë pas pushtimit, shpërfytyrimit të saj, shkatërrimit të elitës drejtuese dhe intelektuale, vendosjes së komandës politike ndër koka me pamjaftueshmëri intelekti, me shpirt aventurier dhe me komandë antishqiptare. Përmbledhja përmban një numër të madh faktesh të panjohura dhe të paregjistruara me aq saktësi kronologjike sa i ka regjistruar ai, në dokumentet historike. Në sitën e hollë të këtij “dëshmitari” të kualifikuar dhe të “pamëshirshëm” në rrëfimin e së vërtetës për këdo, kanë kaluar të gjithë, siç ishin, njerëz me të mira dhe cene, faje të vetëdijshme dhe naive, mëkatarë të zgjuar dhe dinakë, fajtorë të rastësishëm të marrë para prej rrymave të marrëzive të kësaj kohe tatëpjetash, kolaboracionistë rastësorë dhe antifashistë jo-komunistë, pacifistë largpamës dhe çlirimtarë të vendosur, komunistë rrënimtarë, liridashës të sinqertë, idealistë dhe të përkushtuar, sakrifikues, shpëtimtarë por edhe bashkëpunëtorë puthadorë të Titos, që rrënuan bashkimin nacional dhe të gjithë elitën e vjetër që ndërtoi Shqipërinë etnike me “Tokat e Lirueme” në shtet në vitin 1941-1945, etj. etj..

ANALIZA E NIGRIS

E gjitha analiza e Nigris fillon me kohën e ardhjes së tij në krye të misionit diplomatik të Vatikanit në vitin 1938, vit në të cilin Shqipëria ishte një shtet normal. Sipas tij, Mbreti i kishte dhënë fund banditizimit, rendi burokratik, ministritë dhe prefekturat funksiononin rregullisht, shkollat publike të pakta ishin cilësore. Mbreti ruante shtetin afetar, me asnjë privilegjim për tre besimet dhe po kryente një proces modernizues dhe perëndimizues të një shoqërie që vinte pas traumës otomane, pas përpjekjeve të esadistëve dhe ehlikjamistëve, copëtimeve të përsëritura të kohës së Luftës së Parë Botërore dhe pas saj, represioneve ndaj popullsisë së krishterë të Gegnisë në vitin 1926-1927. Nga ana tjetër ai nuk ngurron të tregojë edhe faqen tjetër të medaljes së “stabilitetit mbretëror”: korrupsionin e një grushti njerëzish rreth Mbretit, tradhtinë e një numri personazhesh rreth tij, që u vendosën në shërbim të Italisë përkundër interesit shtetërorë.

Nigris shquan grupin e komplotistëve italianë, me Jakomonin, Melonin, Gjiron, si dhe ndihmësit e tyre shqiptarë. Sipas tij, vendi ishte i hapur ndaj të gjitha shteteve perëndimore në aspektin e asistencës teknike drejt procesit modernizues, ndërkohë që ai verën se njëra prej tyre, Legata Italiane e drejtuar nga Françesko Jakomoni, përtej caqeve të lejuara nga e drejta ndërkombëtare diplomatike, po përgatiste komplotin e rrënimit të Shqipërisë: ajo seli, në vend që të kryente funksionet e një qendre të promovimit të miqësisë dhe zhvillimit të një raporti historik bazuar në reciprocitet e drejtësi, ishte shndërruar gradualisht, në mënyrë të vendosur, në një çerdhe intrigash dhe një grumbulli të fshehtë të njerëzve të paskrupuj. Autori arrin në përfundimin se të gjithë normalitetin e funksionimit të shtetit shqiptar, raportin e brendshëm shoqëror, shekullar, ndërkulturorë, ndërkrahinor e prishi pra Italia Fashiste. Vendi që vetë kishte marrë përsipër të mbikëqyrte dhe ruante pavarësinë e Shqipërisë me 9 nëntor 1921, e përdori në mënyrë të kamufluar këtë klauzolë të pranuar me aq ngurrim nga fuqitë e tjera të mëdha, fituese në luftën e parë, duke u bërë shkatërruesi i indipendencës dhe lirisë së Mbretërisë Shqiptare, më, 7 prill 1939.

Në këtë mënyrë, në kujtimet e tij, Nigris analizon veprimin e panevojshëm të pushtimit italian të Shqipërisë, ndërkohë që asaj, edhe për dobi të vet, do të duhej t’i mjaftonin marrëveshjet miqësore të fqinjësisë së mirë mes dy shteteve, garantimi i statusit shtetëror të përcaktuar në marrëveshjet e hershme mes fuqive të pas luftës, etj.etj.. Mirëpo synimi i klikës së Musolinit, ëndrrat e paprera të hierarkëve të lartë romakë ishin perandorake: Shqipëria duhej të bëhej sateliti i parë në orbitën e një perandorie të menduar mjaft mirë, sipas një plani të hartuar nga Hitleri dhe të bashkëndarë nga Musolini. Për rrjedhojë, fati i këtij vendi ishte i paracaktuar të ishte ndër viktimat e para të tragjedisë europiane, që po shfaqej në horizont. Interesant është fakti se kur pushtimi u bë një fakt i kryer, Nigris, me 7 prill 1939, nuk ngurroi, por menjëherë i këshilloi hierarkët më vërejtje, që të ruhej në maksimum autonomia e Shqipërisë; të mos importohej fashizmi, mbasi ky veprim do të interpretohej veçse si pushtim i mirëfilltë politik pas atij ushtarak; së fundi, ai paralajmëroi klikën që të kishte kujdes nga arrivistët dhe përfituesit, që shumë shpejt do të ndërronin këmishat dhe padronët, siç edhe ndodhi në mënyrë masive.

Mirëpo, a mund të pranoheshin këshilla të tilla nga një klikë që ishte në kulmin e euforisë, krenarisë dhe errësimit ? A mund të pranonin ideatorët e korruptimit të elitave të një vendi të varfër, të respektonin dinjitetin dhe lirinë e një populli të vogël, shtresave të vuajtura të popullsisë, rinisë me aspirata liridashëse? Në fakt, asgjë e tillë nuk u mor parasysh prej hierarkëve fashistë, deri kur humnera e pushtetit të tyre u shfaq krejt qartë përpara në fillim të vitit 1943. Por atëherë gjithçka do të ishte shumë vonë për të gjithë.

Rrënimin nuk mund ta ndalte dot as sjellja e Parianit në krye të Mëkëmbësisë, këtij miku të sinqertë i shqiptarëve, që nuk vonoi të shihte personalisht dekadencën e plotë të punëve, që paraardhësi i tij, i kishte sjellur Shqipërisë, të cilën ai e respektonte me të gjitha nderimet prej ushtaraku fisnik. Pra, autori na e sjell me shumë kujdes dhe realizëm sjelljen kontrastuese me Jakomonin, të Gjeneralit Pariani, ushtarakut me misionin e reformatorit (të vonuar do të thoja) politiko-institucional të Shqipërisë së periudhës mars-shtator 1943. Ai erdhi në një kohë kur ndryshimi nuk mund të arrihej më, misioni ishte i pamundur, koha e pamjaftueshme, rënia e pushtetit italian në vend e pandalshme, vendi që u bë viktimë e parë fashistëvë i rënë tanimë në fund të greminës, rrënimi i Italisë në Shqipëri i gjithanshëm, drama e civilëve dhe ushtarakëve italianë, në prag të kohës së mbërritjes së ushtrisë gjermane, e pandalshme.

GABIMET E PUSHTIMIT

Nigris rreshton gabimet që shoqëruan pushtimin Italian të Shqipërisë që sipas tij janë: Tradhtia, mbajtja e klikës së vjetër që pësoi transformizëm; rrënimi moral dhe ekonomik i popullit shqiptar; lufta kundër Greqisë që shkretoi Jugun; përgatitja për luftë kundër Jugosllavisë; marrëzia politike në Shqipërinë e Jugut ardhur prej moskujdesit shtetëror ndaj rrënimit të popullsive të këtyre anëve nga lufta italo-greke; politika e rremë fetare, që përmbysi tërësisht qasjen e paanësisë së ndjekur nga Mbreti Zog (Jakomoni, në kontrast me balancat që kishte krijuar Zogu në vitet 1930’, krijoi ngatërresa dhe diferencime mes komuniteteve fetare); tradhtia ndaj Duçes, kuptuar si ndjekje jo besnike e qëllimeve individuale të kastës që u vendos në Shqipëri; korrupsioni sistematik (në qoftë së përfituesit në dëm të interesit publik në kohën e Zogut ishin të pakët, nën Jakomonin u bënë grupim që shpërdoronte miliona para publike); mungesë zgjuarsie në trajtimin e çetave të rezistencës; silurimi i të ndershmeve dhe të aftëve; përcaktimi i përshpejtuar i kufijve të rinj të shtetit; shkatërrimi i Kosovës në kuptimin e ndarjes së saj mes Serbisë dhe Bullgarisë, lënia e lirë e zhvillimit të hakmarrjeve reciproke mes shqiptarëve dhe serbëve në krahinë, çështja e tokave të bejlerëve të shpronësuar më 1926 me reformën jugosllave, që pas ardhjes së italianëve kërkuan rikthmin e pronave.

Ai përshkuan me realizëm, me radhë, një numër personazhesh: Ernest Koliqin, Maliq Bushatin, Mustafa Krujën, Gjon Marka Gjonin dhe të birin e tij Markun, Kolë Bib Mirakën, Ekrem Libohovën, Fejzi Alizotin, Omer Fortuzi, Terenc Toçi, Don Lazer Shantoja, At Bernardin Palaj; qeveritë e krijuara nga Italia dhe me theks të veçantë në ato që u krijuan në rrjedhën e vitit 1943, pas rënies së qeverisë së Mustafa Krujës, politikën e të cilit ai e konsideronte si rrënimtare në krijimin e qetësisë për shkak të gjallërimit të muajt e fundit të udhëheqjes së tij, të aktivitetit të çetave nacionalçlirimtare të drejtuara nga komunistët. Nga ana tjetër, rrëfimi i Nigris shigjeton bashkëpunëtorët kryesorë të Jakomonit: Salvatore Meloni-n, Vincenzo Rocco-n, Giussepe De Angelis, Manolio Gabrieli-n, Simmaco Califano-n, Nicola Lo Russo Attoma-n, etj. Kritikat e tij janë të tharta për të gjithë aventurierët që Konti Çiano solli në Shqipëri. Ai depërton në brendësi të veseve të tyre, blerjeve, ryshfeteve dhe epilogut të tyre final: largimit të turpshëm nga Shqipëria, së bashku me kasetat e sendeve me vlerë të mbledhura ilegalisht në vendin e projektuar për kolonizim afatgjatë.

Ndryshe nga çfarë ka pretenduar historiografët më vonë, Nigris dëshmon se Jakomoni, dora e zgjatur e Musolinit në Shqipëri, ndoqi një politikë jombështetëse ndaj katolikëve, pavarësisht se që nga kjo kohe, grupet radikale të majta, duke përdorur si alibi disa nga emrat e treguar më lart si agjentë të pushtimit, do të etiketonin katolikët shqiptarë në bllok, si thirrësit dhe mikpritësit e Italisë fashiste, gjë që nuk korrespondon me të vërtetën e fakteve të sjellura mjaft qartë në këtë raport final. Mirëpo teza prozhmuese do të përdorej nga Enver Hoxha pas luftës për të justifikuar planin për “zgjidhjen finale të çështjes katolike”, përmes një represioni të pangjashëm që kapërcente në tejskajshmëri kohën otomane në goditjen e nuklit të Kulturës së Lartë të nacionalizmit shqiptar.

Vijon nesër …/Gazeta Panorama

Në një artikull të botuar 150 vite më parë në Londër, më 23 korrik 1875, në Pall Mall Budget, si dhe në librin e tij “The Eastern Question”, autori dhe politikani britanik i Partisë Konservatore Henry Munro-Butler-Johnstone, paraqet një analizë të thellë dhe mjaft të qartë për situatën politike në Perandorinë Osmane. Ajo që e bën këtë libër veçanërisht të rëndësishëm për historinë tonë, është mënyra sesi ai flet për Ismail Qemal Bej Vlorën, njeriun që më vonë do të shpallte pavarësinë e Shqipërisë më 28 nëntor 1912.

Johnstone e përmend Ismail Qemalin si një nga shtetarët më të ndershëm dhe më efikas që kishte parë Lindja, përkrah figurave të njohura si Mid’hat Pasha dhe Ahmet Vefik Efendi (të dy shërbyen për pak kohë si kryeministra). Fjalët e politikanit britanik marrin kuptim akoma sot: “…Dhe është një shenjë shprese për Turqinë fakti që të tre këta burra janë ende gjallë dhe në kulmin e aftësive të tyre mendore. Turqisë nuk i mungojnë burrat e zotë dhe të ndershëm; ajo që i mungon është vullneti i qeverisë për t’i vënë ata në shërbim të vendit…”

Në pak kohë, si guvernator në Tulça (Tulcea, një provincë osmane në Rumaninë e sotme), Ismail Qemali, vetëm 31 vjeç, kishte arritur të sillte mirëqenie dhe të rriste ndjeshëm të ardhurat përmes një administrimi të drejtë dhe transparent. Kjo është një dëshmi historike e jashtëzakonshme për aftësitë shtetformuese të tij, shumë kohë përpara se ai të bëhej lideri i lëvizjes kombëtare shqiptare.

Shkrimi gjithashtu hedh dritë mbi një realitet që shpesh neglizhohet nga historiografia. Problemet në Lindje nuk vinin nga popujt apo nga sistemi në vetvete, por nga korrupsioni dhe paaftësia e administratës qendrore. Këtu merr kuptim thënia, “peshku qelbet nga koka”. Kjo vlen ende si një mësim politik për realitetin e sotëm.

I rëndësishëm është edhe vlerësimi që autori britanik i bën vetë shoqërisë osmane, të bashkuar në ndjenja dhe interesa, por të sabotuar nga një elitë shtetërore që përfaqësonte vetëm vetveten. Në këtë kontekst, figura si Ismail Qemal Vlora shfaqen si përjashtime shpresëdhënëse, të cilat tregojnë se me udhëheqës të drejtë, përparimi ishte i mundur.

Sot, kur hedhim sytë pas në kohë, këto shkrime na shërbejnë si një dëshmi e hershme ndërkombëtare për vizionin, karakterin, integritetin dhe aftësitë e Ismail Qemal Vlorës. Shumë kohë përpara se Shqipëria të bëhej shtet, ai ishte një burrë shteti i njohur dhe i respektuar, përtej kufijve të Perandorisë Osmane.

Për historinë dhe identitetin shqiptar, këto dëshmi janë gurë të çmuar që meritojnë të njihen dhe të promovohen më gjerësisht. Ato na kujtojnë se lidershipi me integritet ka qenë dhe do të mbetet gjithmonë çelësi i ndryshimit.

Dr. Evarist Beqiri

Behar Gjoka/

Qasja më pranë veprës letrare të Martin Camajt, e veçmas në prozën e tij, kaq të larme dhe me vlera të njëmendata, gjermëtani të pohuar dhe mohuar si vlerë dhe kahje modernitetit, është më tepër se sa thjesht një kërshëri e zakontë, që ta zatet mendjen dhe shpirtin kur e di se përgjithësisht prurjet letrare të këtij autori janë prekur dhe pohuar nga ana e studimeve letrare të shqipes, ndonëse jo në të gjithë përmasën dhe unitetin e vet formësues, më tepër se përjetim i thjeshtë emocional, që buron më tepër edhe prej faktit se ky shkrimtar në gjallje dhe amshim, si vlerë dhe pranim i saj në panteonin e letrave shqipe vijon që të mbetet në arrati, në kuptimin konkret dhe figurativ të kësaj fjale, madje emri dhe vepra letrare e tij, shënon një fakt letrarësie shumë më tepër se sa zbulim i një universi artistik, të paqëmtuar dhe verifikuar, realisht dhe në të gjitha përmasat e veta, kthehet natyrshëm kështu në një detyrim të vetvetishëm si mirënjohje dhe vlerësim për autorin, veçmas për tekstet e shkruara prej tij, qëllimisht dhe, për të zezën e letrave shqipe, të fshirë në njëfarë mase edhe prej kujtesës së bashkëkombasve, sidomos të vlerave të artit të fjalës, për një periudhë pesëdhjetë vjeçare. Gjithashtu leximi dhe rileximi i krijimtarisë së shkrimtarit, kjo madje shënon edhe fillimin e rikthimit të Camajt dhe krijimtarisë së gjerë letrare të tij në panteonin e letrave shqipe, është dhe do të mbetet edhe për disa kohë një rrekje siprore për të shfletuar visare të çmuara të shkruara në gjuhën shqipe, që me siguri do të tundonte cilindo mëtonjës dhe posedues të dokoratave dhe çmimeve letrare të gjerëtanishme, brenda dhe jashtë vendit. Martin Camajn, si mjeshtër i shkrimit letrar, në poezi dhe prozë, në dramë dhe studimtari, letërsia jonë, gjithëkohore dhe gjithëhapësinore, duke shënuar edhe në këtë kuptim një rast unik, si vijues i një tradite më të hershme të figurave të shkrimtarisë, që mbushinin boshëtirën e pranishme në letrat shqipe, veçan harku i letrares së bashkëkohësisë, si shtrat dhe rrjedhë e natyrshme, e kishte në prehërin e vetë totalisht, por për mjerim dhe absurditet të pashpjegueshëm në rrafshet logjie normale, mungonte si fakt shpërfaqjeje dhe dëshmie letrare, pra ishte dhe është ende edhe tani, më tepër një paprani e pranishme në të gjitha dimensionet e veta në shenjat letrare të endura në gjuhën shqipe… Eh, diktatura që e lamë pas, tashmë gjithkush mund të fshihet prapa saj, më e tmerrshmja në botë po thonë gjithnjë e më shpesh, ky makth i keq dhe shkatërrimtar, që na zuri për fyti ne shqiptarëve e s’po na lëshon ende, përpos tjerash prangosi si në asnjë vend tjetër krijuesit dhe tekstet letrare me mallkim, ndalim dhe përzënie prej panteonit letrar dhe artistik. Shtrëngoi fort për fyti të gjallët, por pa harruar edhe të vdekurit, por edhe ata që do të lindin. E të mos harrojmë, kurrëmos të mos ndodhë harrimi i gjamës dhe tjetërsimit të qenies deri në këtë stad, të mos e harrojmë tmerrin që ngjau ca vite më parë, tmerrin e zhbërjes si njerëz, si popull dhe si komb… Për të mos rënë sërish këtyre kreshtave dhe kthetrave zezonë dhe humnerë e frikshme, shkrimtari si disa të tjerë që nuk e duruan terrin dhe tmerrin e pamerituar, mori arratinë (sa mbprashtë shprehet ndokush tani se paskërka ikur kryesisht për shkaqe ekonomike), larg atdheut, por ai iku, ku sytë këmbët, me merakun e pashuar se laku e kishte shtrënguar fort parzmin e vatanit dhe atdheun e shqiponjave. Malli i përzhitur, për gjak e gjini, për tokën dhe vendlidjen e dashur, erdhi e t’u madhua deri në pikëllim të rënduar sa mezi e ngrinin supet e rame nga dhimbja dhe përgjërata e mërgimit, lëngatës së hershme dhe të vonë të arbënorëve, e cila si një flakë përvëluese, madje dhe krejt e brendshme, që s’nxjerrë as flakë e as tym, por veçse rrezaton përmallimin, brengën, admirimin për dheun që mund të ishte parajsa, e për dreq dogmat dhe diktatura çnjerëzore, ideologjia dhe paragjykimet, ndarjet dhe konfliketet krahinore dhe fetare, e kanë shpërndërruar në ferr dhe gjamë të pa shërim… Fatlumnisht, ikanak dhe krejt i harruar, prej kohës së pakohë, tashmë në perëndimin e largët, Camaj sendërtoi botën shqiptare, botën që e kishte rrasur në gji dhe shpirt, midis ëndrrash dhe zhgjëndrrash, reales dhe imagjinares, iluzionit dhe konkretes së hidhur, ashtu siç e mbante mend kur iku prej dheut, për gjithë natën dhe me brengën e pashqitshme për fatin e vendit dhe të bashkëkombasve të vetë, madje tanimë i shpërfaqur edhe si një realitet tejet tronditës, kapërthurur në një dyfishësi letrare të beftë, moderne dhe klasike, humane dhe primitive, adhuruesit e së bukurës dhe egoistët më të thekur dhe mbase të pakundshoqshëm, shkatërrues dhe progresist (përparimtar), i kapërthyer natyrëshm në këtë ndërliksje të beftë dhe të habitshme artistike, si një rrjedhojë logjike e letërsisë shqiptare, larg dhe krejt ndryshe prej socrealizmit, si dhe dritëhijeve sociologjizante, në kthetrat psikologjike vepruese dhe shprehësinë artikuluese, të përsosur si shprehësi, si në të gjithë krijimtarinë, vetvetiu shpërfaqet po ashtu edhe në faqet e novelës Pishtarët e natës, një krijim i beftë letrar, që ka si paratekst një poezi të shkruar në vitin 1954 nga shkrimtari, pra duke e ndërlidhur dhe funksionalizuar mjaft qartë krijimtarinë e tij.

Nën dritën e pishtarëve

Pikërisht ngjyer dhe i mbytur plotësisht nën vezullimin dhe farfurimën e xixëllimave natësore, ndodh thjesht dhe bukur ajo që është sa jetësore, pra përtrimja e ndjenjës së dashurisë midis dy bashkëshortëve, e parë kjo praktikë shkrimore autoriale si përsëdytje dhe vazhdimësi, si gëzim dhe shtendosje nga moria e halleve të ditëve stërmunduese, duke u shpërfaqur kështu po aq e ngjizur edhe në vrundujtë e fantazisë së ndezur dhe të fuqishme të autorit, tanimë edhe si shkrim i prozës. Në novelën Pishtarët e natës ka një raport vetanak dhe krejt të papërsëritshëm të të dy partnerëve, burrit dhe gruas, të shpërndërruar vetvetiu në hapësirën e këtij teksti në dy dashnorë të përvuajtur dhe të çmendur, të cilët ndonëse tani janë në moshë të kaluar (të thyerë), ata prapëseprapë dhe çuditërisht jetojnë më tepër adoleshencën e vonuar, në shprehjen dhe përjetimin e ndjenjave të dashurisë, në këtë rast madje ashtu siç e përcjell teksti i novelës, më shumë nga ana e burrit, por edhe gruaja, e shpërndërruar në sytë e tij dhe të lexuesit më tepër në dashnore, i vete pas si një kanakare e butë dhe tejet e bindur në këtë lojë të përtrimjes së dashurisë, e futen me dëshirë të parrëfyer në lojën bashkëshortore të dashnorëve të përmalluar, çka e bën që vetiu dhe natyrshëm të shpërthejnë thashethanat, aq të pranishme në jetën e shqiptarëve, në çdo sferë të jetës, e sidomos në rrënimin e jetës intime të tjetrit. Këtu, pra në hapësirat e tekstit të kësaj proze, por edhe në këtë Shqipërinë tonë, adoleshente në mendim dhe veprim, në fjalë dhe logjikë, lumi i thashethemeve të gjata dhe krejtësisht të jargavitura, ka një bazë dhe fondament të fortë ekzistencial, sepse për çdo natë qielli natësor i malit dhe malësisë griset dhe shkafnjyhet, ndritet dhe shkjëlqen prej pishtarëve të çuditshëm të natës… Kur zbardhon dita tjetër, pra dita e re, përpara njerëzve zbulohet qartësisht ana tjetër e medaljes, dhe tashmë në sfondin e ngjarjeve të novelës, të tekstit që më tepër i ngre kult dashurisë, mbase përtrimjes dhe përlindjes së saj, ndjenjës më humane, e mbulon zymtësia e punëve të përditshme, dhe veçanërisht këtu prekim përgjërimin për tokën, çka e mërgon larg dhe tutje brishtësinë fine të netëve të errta, që përkdhelin dhe gëlltisin ndiçimin e thekur të pishtarëve, që lëshoin dritë në terrin e natës, sikur bukarezat, drtiëfikëse a drtiëndezëse. Kryefamiljari, nuk kulmin e gamednit nuk ka se si e lejon nëpërkëmbjen e të tjerëve, afër dhe larg, aq më tepër që të përkëmbet edhe vetë ai, por nëse e ndjen veten zot shtëpie dhe zot i vetes, i duhet që t’i braktis lëkundjet dhe mëdyshjet, dhe të rraset në lojën e ëmbël bashkëshortore, tashmë pa e kuptuar se edhe vet atë e ka zatet dhe kaplue marrëzia… Kjo e fundit, vërtet e rëndësishme dhe thelbësore, jetike dhe letrare, por e thënme krejt natyrshëm, pra si një kod i vetvetishëm dhe brendanjerëzor, por edhe i domosdoshëm për çdo individ dhe komunitet, se jetën e qenies njerëzore e përbën dhe e mban gjallë puna dhe dashuria, një mesazh ky me thellësi organike dhe funksionale i veprës, madje i mbishtresimeve tekstologjike, dhe ato janë tekefundit vetëmse dy shinat (pra dy protagonistët e novelës), nëpër të cilat ka ecur vazhdimisht njerëzia. Eh, sapo dielli vrapon drejt perëndimit, burri dhe gruaja, Niku dhe Lula, madje drejt një ikje të zakonshme dhe normale, rrufeshëm dhe me furi feksin sërish xixëllimat e përnatshme dhe njerëzit, kudoqë që gjenden, pa grimën e ndërdyshjes, tashmë vetëm sa mbyllin portat dhe dritësoret, sepse e kanë kuptuar më në fund se nuk ka orë dhe zana, se nuk ka aspak bredhje hipokrite, përkundrazi jeta vijon fillin e gjallimit me tërë forcën e dashurisë…

Legjendarizimi jetësor

Ajo që paraqitet dhe na zbulohet në këtë novelë, një tekst i beftë dhe me shumë shtreszime, rrëfimore dhe të shprehësie, thënie dhe artthënie letrare, tashmë në kontekstin e subjektit dhe të fabulës, që në shumicën e vetë rrjedhin njëtrajtëshmsrisht, gjithsesi me shenja të dukshme klasike, porse pranëngjitur me to të gërshetuara edhe me thyerje moderne shkrimore, herë të avitet kaq shumë pranë sa ke përshtypjen se po të zihet fryma nga ky pështjellim i frikshëm dhe ëmbëlcak, herë – herë fluturon krejt larg, shumë larg, mbase në fillesat ekzistenciale të jetës njerëzore dhe shqiptare, kur orët dhe zanat bashkëjetonin me njeriun e zakonshëm, ku jeta tokohet më tepër me legjendën, madje zanat dhe orët, tashmë jerëz edhe hidhnin vallen e lumturisë, e herazi pamjen e pushton totalisht sipërfaqja e akujve të ngrirë, që padyshim ta shpërfaqin plotërisht natyrën specifike dhe madhështore, që na e dhuruan dhe dhunuan kaq bujarisht miqtë e dashamirët e kombit, nëpër kaq shekuj dhe mote, sidomos gjatë shekullit të njëzet. Brenda veprës, pra në hapësirën tekstologjike të novelës, si tipologji shkrimore e llojit të mesëm të prozës, lëvizin dhe pilikunden, ikin dhe kthehen, njëherazi, madje me një bashkëtingëllimë të habitshme, historia dhe realiteti i prekshëm, konkretja dhe mitikja, që po e jetojmë edhe kësaj ndërkohje, me jo pak dromca mjerimi. Termi histori do të duhet ta marrim vetëm në korrelacion (marrëdhënie), të figurshëm, pra historikja e pranishme si element i vërtetë dhe qenësor i veprës, që të çon vetvetishëm tek çasti kulmor dhe fatlum, i pritur me kaq endje, sepse kombi shqiptar ia mbërriti më në fund që ta kishte pavarësinë nga Perandoria Osmane; hëm, por edhe fatkob njëherësh, sepse pikërisht në fillim të shekullit të kaluar, pra të shekullit të njëzet u shkrua dhe vulos, pa grimën e delikatesës diplomatike, edhe copëtimi i trojeve shqiptare në pesë shtete… (Nga viti 1999 e tëhu ka nisur realisht rishikimi i padrejtësisve të kryera në kurriz të shqiptarëve dhe trojeve të tyre.) Atëherë, në distancnë letrare më së shumtit, patjetër vetëdija kombëtare, ishte më e thjeshtë në shprehje dhe konceptim, ishte mbase si një kore vepruese e gjakut dhe sakrificave të kryera, gjer tek pamvarësimi mbas gati pesë shekujsh sundimi otoman, madje krejt e prekshme si situatë dhe si vizion, si një kullë e ndërtuar vetë, si tokë e larë me djersën e ballit dhe me rrëke gjaku, si mbrojtje e nderit të familjes, por edhe si gëzim i erotizmit, ndjenjës përtrimse të jetës dhe përjetësisë, me gjasë më shumë i dashurisë, pa asnjë konvencion ndarës dhe kufizues të qenies njerëzore. Përqasja e domosdoshme me mjedisin përqark dhe më gjerë se sa kaq, kuptohet qartësisht, ku edhe po luhen ngjarjet e novelës, mbase ka të bëjë më shumë me fatet e personazheve kryesorë dhe dytësorë, e sidomos nga prania e fantastikes, me origjinë mitin dhe legjendën, si ngjyresë dha thalb shkrimor, e cila vjen në situime të befta letrare, si pasojë e përpunimit dhe rishkrimit autorial, çka bëhet e dukshme nga orët dhe zanat (mbase më tepër nga hija e tyre, që bredhëron maleve dhe në kokat e malësorëve), që lëvizin krejt lirshëm, madje jo vetëm si element ilustrativ dhe zbulurimor, përkundër si një atmosferë e pastër e mjedisit ku dhe janë vendosur dhe shpalosen ngjarjet e novelës, interferon natyrshëm më tepër me viset ku edhe gjellojnë ende legjendat epike dhe lirike, legjendat e gjakut dhe të jetës, aq të larmishme në oralitetin popullor, djep i të cilave është dhe do të mbetet aty ku i thonë … Bukës – bukë e ujit – uji…, pra në të gjitha trojet shqiptare. Eh, siç thotë fjala e urtë e popullit shqiptar, më mirë vonë se sa kurrë, zaten ky është edhe fati ynë, madje fatkobi ynë i pashqitshëm. Është rasti i shprazur më vërtetësi dhe magjikë letrare, që t’i prekim faqet e një atdhetarizmi modern, të ngjyerë edhe me njomështinë e mallit të mërgimtarit, ravijëzuar logjikisht dhe letrarisht prej shkrimtarit mendimtar, filozof dhe ideolog i kombit dhe i racës shqiptare, mbase rilindas i vonë (i mbramë) ose bashkëkohor, i fatit të shqipes dhe të kombit shqiptar, kudoqë gjallon, në Shqipëri, në trojet etnike dhe patjetër edhe në diasporën, e hershme apo të vonë, larg dhe afër.

Bashkëbisedim linear

Qarku letrar, përfshirës dhe qarkues, real dhe imagjinar, i tekstit të kësaj novele, nëpër të cilin thuret dhe endet jeta e mjedisit dhe sidomos ajo e personazheve kryesorë dhe dytësorë, plot mundime dhe rrezëllitje, meditim dhe endje në ferrin jetësor, rropatjet stërmunduese për t’i jetuar edhe ato pak grima jete, që askush nuk t’i falë dhe dhuron në këtë botë, porse në të gjitha rastet ato vetëm fitohen dhe meritohen, mbase me shumë sakrifica dhe strapacime, natyrisht të rrëfyera përmes vetës së parë, ka bërë që linja drejtëvizore (lineare dhe e njëtrajtshme), e episodeve të novelës, të fitojë peshë specifike të ndjeshme, të përforcohet edhe nga prania e përthyrejeve të frizurave moderne, e në jo pak raste edhe të shpërfaq kontrapunkte (kapërcime të rrufeshme), befasuese dhe funksionale, si dhe përthyerjet rotrospektive, pra kthimet mbrapa në kohë dhe hapësirë, madje deri në kohën mitike dhe të kaluar, ka gjasa edhe në kohën e legjendave, njëherit kjo pezulli subjektore e fabulës së këtij teksti, të vetvetishëm dhe të mëvetësishëm si shkrim proze, të jetë edhe fluide, por edhe po aq e kapshme në shpalimin letrar. Duke qenë, mbase vatra kryesore rrëfimore e novelës, pra epiqendra e universit letrar të këtij teksti, autori ndërkallet i tëri brenda tekstit të kësaj proze, madje narratori kryesor rraset m’u në thelbin ekzistencial të kësaj botë të çuditshme dhe absurde, shkëlqimtare dhe vrasëse, në marrëdhëniet ndërkohore dhe ndërhapësinore, gjithnjë e pa e humbur drejtpeshimin dhe distancën e vëzhguesit të hollë, herë të jashtëm, por nganjëherë edhe të brendshëm, ndërfutur në palcën e protagonistëve, duke realizuar kështu një vepër të arrirë artistike, qoftë në bashkëbisedimin vetërrëfyes, por njëherit edhe në dialogun e personazheve, çka e ka bërë autorin më tepër të gjithëpranishëm, me mallin e pashuar për tokën, me zjarrin e ndezur të dashurisë në zemër, me ëndrrën e ngrirë të vendlindjes, bash sikur në ditën kur e braktisi atë, në motet e tramundanës së komunizmit. Kështu, ky tekst i ndërlikuar si hapësira tekstologjike dhe ngjyresa rrëfimore, madje i pasur edhe me trajtat e shtresëzimeve tekstologjike, pratekstulae dhe hipertekstuale, që e rrëshqasin si pa u ndejrë në thekllinat e një proze bashkëkohore, bëhet edhe një situatë konkrete dhe jetësore, por po kaq fuqishëm edhe një imazh konkret i jetës, veçse e jetuar dhëmbë për dhëmbë, tashmë jo prej trimërisë e kuvendit, por kryesisht prej punës së palodhshme, që edhe i shkon për shtati historisë së qytetëruar të kombit shqiptar, të përkudur nëpër rrahtët e qytetërimit greko – romak, megjithatë të ndëshkuar nga historia padrejtësisht, gjë që përmblidhet mbase edhe në genin etik, por sidomos në ngjarjet dhe bëmat e shkruara, në sa e sa dokumenta dhe arshiva të botës, për shkak të derdhjes së pa fre të perandorive të lidjes dhe perëndimit në këto treva, në figurat historike dhe reale, të pranishme në historinë e kaq e ka shekujve të jetuar në këto troje, por krejt logjikshëm dhe me art, autori i qaset fatit të atdheut edhe për të shembur, njëherë e përgjithmonë edhe krenarinë pa krenari , atë marri të çmendur të ne shqiptarëve, për mote dhe shekuj, aq shumë të përfolur nëpër këto dhjetëvjeçare, të shembjes në krahët e komunizmit, pa dhe me dëshirë, dhe mandej në një eksperiment të pashmangshëm edhe në sistemin demokratik, natyrisht për ta futur shqiptarin, si popull dhe komb, si individ dhe komunitet, në binarin e punëve të dobishme, veçse tashmë si sherbetor i vetes, i fëmijëve të tij, madje i jetës në përgjithësi, në këto troje dhe më përtej… Pra, megjithëse ai bisedon tashmë krejt lirshëm dhe pa shtrëngica, madje edhe pa mëdyshjen e zakontë të dilemës së shqiptarëve, për ta hedhur hapin ose për të mbetur në këtë anë të mosndryshimit, të kushteve dhe rrethanave ekzistenciale të fatit të qenies dhe të njerëzores, duke i fokusuar kështu mjaft qartësisht edhe meritat jo të pakta të bashkëkombasëve tanë, të shkruara në shekuj dhe motet e gjatë të mbijetesës së shqiptarëve, por pa i harruar për asnjë çast edhe tepritë apo mangësitë e pranishme, ligjërimi drejtvizor dhe i komunikueshëm, por edhe rrëfimi i larmishëm si pozicion dhe leksik rrëfimor, shpaloset dhe del krejt i ndërliksur, në ato që thotë, pra të vërtetat e hidhura, të ndërgjegjes pa një grimë ndërgjejeje, që e shpalosim jo fort rrallë ne shqiptarët, kudoqë jetojmë.

Skalitja e personazheve

Boshti organizues i radhës dhe shpalimit të ngjarjeve, të tekstit të novelës kushtuar dashurisë, interpetimeve të fuqishme jetëgjallnuese, i shfaqjes dhe zbulimit të mikro dhe makrobotës njerëzore, njëkohësisht shërben edhe si një lenete ku edhe mund të kundrohen personazhet e tjerë, por edhe veçanërisht ai vet, duke qenë edhe figura qëndrore e novelës. Nika, epiqendra e tekstit, universi letrar i këtij teksti, si dhe kryeheroi i novelës Pishtarët e natës, që përfaqëson më tepër një tip kompleks dhe enigmatik, konkret dhe fluid, real dhe imagjinar, në kuptimin e njerëzisë dhe vlerave shpirtërore që bart dhe dëshmon. Këto cilësi, si dhe të tjera të pranishme në tiparet që i ka mëveshur këtij personazhi, pra figurës kryesore të novelës, autori ka arritur që t’i mishërojë përmes shumështresimeve strukturore dhe tekstore:

– Mbishtresimi i parë, dhe më kryesori i hapësirës tekstologjike të këtij teksti është ai i një dashnori të zjarrtë, të thekur dhe me përvojë të gjatë, jetësore dhe dashunore, trim i çartun dhe mikpritës i pakundshoq, bujk dhe bari, njeri që e çmoan dhe adhuron jetën shumë, çka ngërthehet në faqet e tekstit si tepër e ngjeshur, pothuajse në linjën episodike të novelës.

– Mbishtresimi i dytë, po aq i vlertë dhe funksional sa dhe i pari për realizimin e novelës që i ngre kult dashurisë së zjarrtë, është ajo e Nikës si punëtor i palodhur dhe adhuruse i tokës, ku në shumicën e kohës është i pushtuar nga dëshira e madhe për të qenë edhe bujk, edhe gjuetar, edhe zejtar, kurrëmos bjerraditës dhe humbakohës, që e mbështjellë si me mantel të ndritshëm dhe zbukurimor karaketerin e tij të shumëfishtë, madje duke përplotësuar dhe shpërfaqur dimensionet e tij reale.

– Mbishtresimi tretë, që bart dhe shpalon hapësira e tekstit të novelës, një tekst i ndërlikuar si mënyrë shkrimi, ku gërshetohen teknikat shkrimore kalsike dhe moderne, madje i prekshëm në pjesën më të madhe të saj, është prekja dhe zbulesa e plotë e natyrës së tij si një egoist i shkalluar dhe individualist i paskrupulltë, çka e bën një figurë sa tokësore, po aq edhe të palzmuar në të gjitha anët përfaqësuese të karakterit dhe figurimit të tij, zaten si të gjithë shqiptarët, të cilët preken dhe duken në dallim nga të tjerët, përpos tjerash, nga prania e një egoizmit të fortë dhe të pa fre, në çdo kohë dhe hapësirë.

– Mbishtresimi i katërtë, por edhe më i fuqishëm se të gjithë anët e tjera, të prekshme në faqet e novelës, çuditërisht ka të bëjë me një përmasë të fuqishme, ndonëse është vetëmse një fshatar i thjeshtë, mbase më saktë do të qe po të quehj një malësor kreshnik i maleve, ai në jetën dhe mënyrën e të jetuarit vështron më tepër nga perëndimi, por trutë dhe shpirtin, herë – herë ia prekim dhe shohim, në fjalët dhe veprimet, në dialogun dhe meditimet e pranihsme, se ia kanë pushtuar edhe dhelpënitë e lindjes…

Pikërisht këto mbishtresimi të larmishme, me vlera të posaçme në shpalimin e ndodhive dhe veçmas në figurimin e personazheve, padsyhim të dyshes qëndrore, shkrimtari i ka shenjëzuar dhe shpalosur kryesisht me mejte artistike klasike, si protretizimi i plotë tij, si hero dhe protagonist i veprës, si figurë dhe karakter, po ashtu edhe shtjellimit përfundimtar si personazh me të dyja klishet thelbësore të shkrimit të prozës, monologut dhe dialogut, megjithatë gjithmonë duke ruajtur barazpeshimin ndërmjet këtyre elementëve, e ka bërë atë një figurë interesante, jetësore dhe letrare, njëherit. Dhe, ai, Nika është njëherazi univers i tipit të shqiptarit, por edhe një individ i veçuar dhe të vetmuar, që të mbetet në mendje për shumëçka, e sidomos për vlerat humane që bart dhe i shpalon me kaq tepri në faqet e novelës.

Poezia – Flaka e pishës – paratekst i novelës

Vlerat letrare të novelës Pishtarët e natës, një teksti letrar të veçantë për shumëçka, por ka gjasa dhe shanse që të kundrohen edhe në kuptimin e huamarrjes brenda veprës letrare të autorit, madje si një huamarrje e motivit të hershëm, shkruar në vitet ’50 të shekullit të kaluar prej vet shkrimtarit, si dhe të rishkrimit tashmë si prozë e mesme, materializuar me fuqi letrare në faqet e kësaj novele. Poetika e poezisë, së shkruar më herët, shkurtimisht dhe figurativisht sendërton imazhin e një dashurie të përflakur, një dashurie të fuqishme që nuk njeh zbehje dhe rrudhje në asnjë çast. Në njëmbëdhjetë vargjet e poezisë Flaka e pishës, pra një poezi e shkurtër dhe lakonike, që në fakt më tepër shënon dhe materializon një tingëllimë (sonet), të riformuluar mjeshtërisht nga autori. Natyrisht, ndryshimi në mes një tingëllime tipike dhe kësaj poezie preket dhe ndjehet në numrin e strofave, ku kemi vetëm tre të këtilë, ku e para paraqitet me tre vargje dhe dy strofat e tjera me kuatern, pra me katërshe. Po ashtu, ndryshimi dhe riformulimi i tingëllimës bëhet i prekshëm edhe nga numri i vargjeve, sepse nuk kemi 14 vargje, siç ngjet në rastet e tingëllimave të zakonshme, por vetëm 11 vargje gjithsej. Pjesë e riformulimit të tingëllimës nga ana e poetit është gjithashtu edhe lloji i vargut, ku këtë poezi kemi të lëvruar me vargun 13 rrokësh dhe jo me vargun 11 rrokësh, vargun tipik të tingëllimës (sonetit), në poetikën e Dantes dhe Petrarkës. Atmosfera e vargjeve të strofës së parë, të poezisë që përfaqëson paratekstin e novelës, të fut gati menjëherë në një situatë letrare të beftë, ku edhe prekim malësinë me termat më përfaqësues si: tbanin dhe pisha e bjeshkëve, që skicojnë realisht peizazhin e thyer dhe idilin dashunor të djalit dhe vashës, një idli i realizuar gjer në përsosje në poetikën orale të shqipes. Në strofën e dytë, natyrisht përmes një vargu metaforash, të ciloat duket sikur rrjedhin nga burime shëklqyese, na zbulohet marrëdhënia e vashës dhe djalit me pishën, tashmë si simbol i lidhjes së dy dashonrëve të panginjur me këtë ndjenjë. Në strofën e tretë ose të fundit të kësaj poezie ngha më të fuqishmet letrare të fillimit të shkrimit poetik nga ana e Martin Camajt, ngjet edhe shkrirja e djalit (burrit të shpërndërruar në të tillë) dhe vajzës (në fakt është grua, por sillet si vashë e re), me pishtarët e natës, mbase edhe më saktë me dritën që lëshojnë pishtarët e përnatshmë si një lajmëtim për të dashurën dhe vetë dashurinë. Duket qartë se teksti poetik Flaka e pishës, shërben si një paratekst i novelës Pishtarët e natës, mbase më tepër përfaqëson një variant parak të saj, ku edhe skicohet për herë të parë imazhi i dashurisë, si dhe na gdhendet parafytyra e dy të dashuruarve, madje duke shpërfillur moshën dhe paragjykimet e krahinës. Nga ana tyjetër ideja e parë dhe figurimi imazhinist i dashurisë, pra i ndjenjës së lashtë sa vet bota, në vargjet e poezisë Flaka e pishës, si dhe në prozën Pishtarët e natës, ka pësuar një rritje të gravidacionit letrar shprehës, së paku në tre drejtime:

Së pari: Në zbulimin e lidhjes ndërmjet tyre, natyrisht në sytë e botë që e pati përfolur dhe përgojuar deri aty ku s’mban, por edhe në sikcimin e të gjitha pamjeve të ekzistencës së vetë, me dimensionet më konkrete të mundshme, nga ngjarjet dhe paraqitja e tyre në rrjedhat e fabulës së novelës, duke portertuar kështu një pamje të plotë më skicime reale dhe legjendare, konkrete dhe fantastike.

Së dyti: Nga poetika e narrativës, esenca e shkrimit të prozës, çka ka ndikur fuqishmë edhe për ta pasuruar tekstin dhe parafytyrën poetike, por edhe për t’i dhënë ndjenjave dhe gjithë shenjave të pranishme letrare një gjendje të tjetërsojshme, madje të pakrahasueshme me roamnet bashëkohore të socrealizmit, ku edhe shpalosen ndodhitë e shumta të romanit, por edhe realizohet figurimi i personazheve të pranishëm, pa harruar asnjërin prej tyre, kryesorë apo dytësorë.

Së treti: Vizatimi i plotë i dy protagonistëve të novelës, si dy anët përfaqësuese të ndjenjës së dashurisë. Në këtë piketë të figurimit të persanzheve/protagonistë më tepër se sa gjithkund shpaloset mjeshtëria e autorit, për të skalitur personazhet dhe nëpërmjet tyre edhe kohën, por edhe hapsëirën ku medhe luhen ngjarjet e novelës, që ka vënë në qendër dashurinë.

Prania e këtyre shenjave, padyshim edhe të tjera sosh, ndihmon për të kuptuar dhe prekur procesin e kalimit nga teksti i parë, pra poezia Flaka e pishës, në tekstin e dytë të novelës Pishtarët e natës, por gjithashtu edhe për të vënë re dallimin midis tyre, por edhe ruajtjen e thelbit poetik të situatës që i përkushtohet dashurisë, qsyh në zaanfillë të krijmitarisë së shkrimtarit.

Elementët formësues artistik

Në penën e Camajt, shenjimet artistike, si trajtë dhe ligjërim, strukturë dhe formësim, gjithnjë fitojnë peshë dhe hapësirë tjetër në shumëformësimin e ligjëratës autoriale, krejt vetiake, e sidomos në përfoljen dhe shpalimin ligjërimor, e veçan me rtimikën muzikore ku veçan kolovitet dhe bredhërohet imazhi i vendlindjes së ngrirë në kujtesë , madje në mënyrë të pashqitshme, si një përftesë tronditëse, me dialogun e ndërfutur aty ndërmjetshëm, por edhe me dialogimin dhe përsiatjet autoriale, krijon vetvetiu vorbullën e pastër prozaike, gjithsesi të domosdoshme dhe të pashmangshme, që të çojnë përnjëheri në në caqet dhe kufinjtë e legjendës dhe realitetit, iluzionit dhe konkretësisë, mbase më tepër në pragun e takimit të këtyre gjendjeve, të ndryshme dhe të përafruara, ku edhe ka notuar për kaq e kaq kohë atdheu ynë, Shqipëria, por edhe trojet etnike, si dhe diaspora e shpërndërë anekandes botës. Përveçimi i disa elementëve thadruese të artit të fjalës në shkrimin e prozës, natyrisht jo si qëllim në vetvete, po më shumë si një pauzë frymëmarrje lehtësimi dhe lirimi prej ngasjes dhe brengës për të hedhur, tashmë vështrimin e përqëndruar brenda vatrës së Martin Camajt, do të përforconte dhe theksonte idenë e specifikes së prozës së tij në letrat shqipe, veçmas në llojin e novelës. Njëra prej përftesave të parapëlqyera dhe të pranishme edhe në proza të tjera të autorit, është kujtesa e përkujtuar ose risjellja në vepër e të kaluarës, larg dhe afër, e të kaluarës së dikurshme, që na i çapon hapat dhe vitet, megjithatë të jetuar intesivisht nga ai, mbase si një fotografi e ngurosur, që sa herë që kthen sytë mbi të , ajo befas nis e lëviz, lëkundet dhe pilikundet fort, merr frymë dhe shpërthen në vijëzime imagjinare, më tepër të parrokshme, duke u kthyer kështu në një kujtesë dinamike, që parakupton dhe përfshin edhe përmallimin, edhe zhbrengosjen, por edhe shpresën e pashuar që shoqëron njeriun edhe për në fundin e botës, pra në kozmos… Ngjyrimi frazeologjik, aq i vlertë dhe funksional, pra gjuha e gjallë e ligjërimit të folur, edhe sot e gjithë ditën, e prekshme në pjesën më të madhe të trevave të veriut të trojeve shqiptare, brenda dhe jashtë kufinjëve shtetëror, që është polisemantike dhe më muzikalitet të prekshëm, si dhe me shenja të mirëfillta idiomatike krejt të ngurta, si semanitkë dhe shprehësi, pra më tepër një frazë logjike dhe e shkartuar nga proliksitetit, ngjyrimit tipik të socrealizimit, është tjetër element i rëndësishëm, gjuhësor dhe letrar, i shpaluar si lëvrim mjaft gjerësisht nga autori në këtë novelë… E nëpërmjet ngjeshjes së tyre, Camaj, më tepër se sa prozë poetike, siç ka pasur ndonjë rrekje, të habitshme dhe mjerane, të shqyrtimeve letrare me gjasë dhe më tepër sipas teoritikës sovjetike të realizmit socialist, realizon qartësisht ndoca rrëfenja origjinale, moderne në dhëniemarrje përmbajtësore dhe formësuese, në të cilat vrundullitet dhe gjallon llava e legjendës së ekzistencës së shqiptarit, e legjednës së ndërthurur me jetën e vështirë dhe të hidhur, të përmbysjeve dhe shpërfytyrimeve që ngjan në vitet e shekullit të kaluar, si dhe në kapërcyell të shekullit të njëzet. Që ta shohësh dhe prekësh këtë cilësi, duhet me domosdo edhe ta ndjesh si të tillë, e për ta ndjerë sadopak do të duhet edhe pulsimi i njëjtë i gjakut, i gjuhës dhe i amanteve të thëna dhe të pathëna, çka i ravizon më së miri novela Pishtarët e natës. (Gazeta Rilindja e Kosovës, e mërkurë, 2 korrik 1997)

Prof. Dr. Fejzulla Berisha

(Rrëfimi i një kombi që jeton falë Amerikës)/

Ka data që nuk janë vetëm të një kombi – janë të gjithë njerëzimit. Ka vlera që nuk janë vetëm kombëtare – janë universale. Dhe ka aleanca që nuk ndërtohen mbi interesa të përkohshme – por mbi besë, gjak dhe drejtësi.

Një prej këtyre datave është 4 Korriku – dita kur lindi jo vetëm një shtet, por një vizion për botën e lirë.

Në vitin 1776, kur 13 kolonitë shpallën pavarësinë nga perandoria britanike, ata bënë shumë më tepër se një akt politik – ata shpalosën moralin e një bote të re. Ata shpallën që të gjithë njerëzit janë krijuar të barabartë. Ata vendosën që liria nuk është privilegj i pakicës, por e drejtë e çdo njeriu, e çdo populli.

Amerika – meteor i vlerave që nuk shuhet

Kjo dritë që shpërtheu atë 4 Korrik nuk u shua kurrë. Ajo udhëtoi nëpër kontinente, nëpër luftëra, nëpër epoka. Herë si zë i ndërgjegjes, herë si forcë çliruese, herë si mburojë e atyre që ishin të pambrojtur.

Në fund të shekullit XX, kjo dritë erdhi edhe në Kosovë.

E erdhi si shpëtim për një popull që po fshihej nga faqja e dheut, nga një regjim që s’njihte as mëshirë, as drejtësi, as njerëzi.

SHBA – garanci e ekzistencës sonë

Në vitet 1998–1999, kur shqiptarët e Kosovës po përjetonin spastrim etnik, masakra dhe dëbime masive, Shtetet e Bashkuara nuk heshtën.

Ato nuk e relativizuan dhimbjen tonë. Nuk e maskuan të keqen me fraza diplomatike.

Amerika foli. Amerika veproi. Amerika na shpëtoi.

Presidenti Bill Clinton, Sekretarja Albright, komandanti Wesley Clark – këta emra nuk janë thjesht figura politike për ne. Ata janë pjesë e historisë sonë, janë gurët e themelit të lirisë sonë.

E prej atëherë, në çdo hap që Kosova ka bërë drejt pavarësisë, drejt ndërtimit të shtetit, drejt forcimit të demokracisë – Amerika ka qenë aty.

Ne nuk jemi vetëm një komb që falënderon – jemi një komb që kujton

Ne nuk e kujtojmë Amerikën vetëm më 4 Korrik.

Ne e kemi në zemër në çdo ditë të lirisë sonë.

Kur fëmijët tanë shkojnë në shkollë në gjuhën e tyre.

Kur ngrijmë flamurin në arenat ndërkombëtare.

Kur i themi botës me krenari: “Po, ne jemi Kosova!” – ne e dimë se pa Amerikën, kjo nuk do të ishte e mundur.

Një lidhje që s’njef kohë e nuk matet me interes

Kjo lidhje nuk është politike. Është shumë më shumë se kaq.

Është një lidhje gjaku – e larë me lot, me vuajtje, me besë dhe me shpresë.

Është një miqësi që nuk kërkon ndere, sepse është vetë nderi.

Është një lidhje që lindi në errësirë dhe u bë dritë përjetësisht.

Amerika në shpirtin tonë

Në këtë 4 Korrik, kur Amerika feston ditëlindjen e saj, Kosova feston bashkë me të.

Jo vetëm nga mirënjohja, por nga ndjenja e thellë se çdo hap i Kosovës në rrugën e lirisë është një hap që fillon në zemrën amerikane.

Kosova është bijë e sakrificës së saj dhe dëshmi e drejtësisë së saj.

Gëzuar 4 Korrikun, Amerikë!

Na dhe shpresë kur nuk kishim,

Na dhe zë kur na e kishin ndalur,

Na dhe jetë kur po na vdiste drita.

Ti je meteor i demokracisë në këtë botë,

e Kosova është një yll i ndezur prej teje –

përgjithmonë në qiellin e lirisë

July 4th – A Meteor of Global Democracy and a Guiding Light for the Freedom of Nations

(The Testimony of a Nation That Lives Because of America)

By: Prof. Dr. Fejzulla Berisha

There are dates that do not belong to just one nation – they belong to all humanity. There are values that are not merely national – they are universal. And there are alliances that are not built on temporary interests – but on trust, sacrifice, and justice.

One of these dates is July 4th – the day when not just a state was born, but a vision for a free world.

In 1776, when the 13 colonies declared independence from the British Crown, they did far more than a political act – they unleashed the moral foundation of a new world. They proclaimed that all men are created equal. They declared that freedom is not a privilege of the few, but a right of every human being, of every nation.

America – a meteor of unwavering values

That light which burst forth on July 4th has never faded. It traveled across continents, across wars, across centuries. At times as a voice of conscience, at times as a liberating force, and always as a shield for those without protection.

At the end of the 20th century, this light reached Kosovo.

And it came as a lifeline for a people facing erasure, from a regime that knew no mercy, no justice, no humanity.

The USA – the guarantor of our very existence

In 1998–1999, when the people of Kosovo were suffering ethnic cleansing, mass killings, and forced expulsions, the United States did not remain silent.

America did not relativize our pain. It did not hide evil behind diplomatic phrases.

America spoke. America acted. America saved us.

President Bill Clinton, Secretary Madeleine Albright, General Wesley Clark – these names are not merely political figures for us. They are part of our national story, the very cornerstones of our freedom.

And ever since, at every step that Kosovo has taken toward independence, toward building a state, toward strengthening democracy – America has stood by our side.

We are not just a grateful nation – we are a nation that remembers

We do not remember America only on July 4th.

We carry it in our hearts every day we breathe free.

When our children go to school in their own language.

When we raise our flag in international arenas.

When we tell the world with pride: “Yes, we are Kosovo!” – we know that without America, this would not have been possible.

A bond beyond interest, rooted in honor and sacrifice

This connection is not merely political. It is far more than that.

It is a bond forged in blood – cleansed by tears, strengthened by struggle, sealed in hope.

It is a friendship that does not ask for favors – because it is a favor itself.

It is a bond born in darkness – and became a light that shall never fade.

In conclusion – America lives within our soul

On this 4th of July, as America celebrates its Independence Day, Kosovo celebrates with it.

Not only out of gratitude, but out of a profound belief that every step Kosovo takes toward liberty begins in the American heart.

Kosovo is the daughter of its sacrifice, and a living testimony of its justice.

Happy 4th of July, America!

You gave us hope when we had none,

You gave us voice when it had been silenced,

You gave us life when our light was fading.

You are the meteor of democracy in this world,

and Kosovo is a star lit by you –

forever shining in the sky of freedom!