Dielli/

Federata Panshqiptare e Amerikës VATRA do të organizojë sonte në mbrëmje e Mërkurë 22 Dhjetor 2021, në orën 6.30 PM, një natë speciale kushtuar kineastëve të rinj shqiptarë në New York. Erald Kraja dhe Savina Alimani do të shfaqin për publikun dhe komunitetin shqiptar në New York dy filma me metrazh të shkurtër të vlerësuar maksimalisht në Universitet ku ata kanë studiuar. Eraldi dhe Savina janë dy talente shumë premtuese dhe me të ardhme të sigurtë në botën e filmit. Dy studentët shqiptarë të sapodiplomuar në Departamentin e Filmit ne Brooklyn Film College dhe Hunter College në New York, prezantojnë filmat e tyre të diplomës ku në qendër të realizimit artistik janë histori urbane që ndodhin në Metropolin Amerikan, njerëz në kërkim të identitetit dhe konfliktet që burojnë nga botë të ndara dhe mirësia që i superon dhe i zbut këto konflikte në një shoqëri globale. Ky aktivitet zhvillohet me pjesëmarrjen e veçantë të kineastit të vlerësuar ndërkombëtarisht z.Bujar Alimani.Vatra fton të gjithë komunitetin që të bëhet pjesë e një feste të shkëlqyer të filmit shqiptar në New York. Ju mirëpresim sonte të gjithëve në Selinë Qëndrore të Vatrës në adresën: 2437 Southern Blvd, Bronx, NY 10458.

Nga Atjon Zhiti

Shkrimet si student i filozofisë të Atjon Zhitit tërhoqën vëmendjen për shqetësimin dhe sinqeritetin, sintezën, dashurinë për njerëzit dhe vendin, për mendimin rinor që mbartin.  Pas daljes së librave të tij “Për atë që dua(m)”, në Tiranë dhe “Jam Atjoni” në Prishtinë, me artikuj dhe traktate siç i quante, të botuara dhe në median shqiptare kudo në botë, përsëri befason kur zbulohen shënime në fletoret e tij apo në kompjuter, konspektime me interes, tema që do të donte t’i botonte apo prisnin që t’i shtjellonte më gjerë. Këta tre artikuj të rinj, që ai ka lënë dhe nuk janë në librat e tij, se u gjendën më pas, edhe pse të vegjël, thonë shumë, që nga korrektesa e referimeve e deri tek aktualiteti që mbartin. Po i botojmë sot, në ditën e ikjes, po ai është gjithmonë mes nesh… 

Tema: RACIZMI GJINOR (Diskriminimi)

  Sot në botën që ne jetojmë, shohim që përballemi me një shoqëri në thelb maskiliste. Harrojmë që “Gratë janë edukatoret e para të sojit njerëzor” dhe si të tilla duhen trajtuar me respektin dhe dashurinë që meritojnë. Githë jetën jemi në dorën e një gruaje që kujdeset për birin, bashkëshortin apo atin e saj. Përpara saj gjendet gjithmonë një mashkull, superior ndaj saj patjetër, por jo deri në diskriminim. Sa bukur e thote Hygoi i madh “Ju sodisni yjet për dy arsye: se shkëlqejnë dhe janë të paarritshem, por përbri jush është një shkëlqim edhe më i brishte, dhe me një të fshehte edhe më të thellë, gruaja”. Por sa keq që fjalët e tij janë vetëm fjalë, që dëgjohen dhe kaq. Dëgjohen vetëm me veshë. Ne, njerëzit, jemi të çuditshëm, kemi kaq shumë mospëlqime edhe nën të njëjtën çati, kaq shumë hatërmbetje, diskriminime, racizëm, të cilat mund të përfundojnë dhe në tragjedira të mëdha. Femrat vetë nga brishtësia që i karakterizon, të cilën Zoti ua ka dhuruar jo për inferioritet, por për nevojë kujdesjeje, duhet të jenë pikërisht kështu, të kujdesura nga shoqëria mashkullore. “Uji më i shtrenjtë në botë janë lotët e grave” dhe si të tilla duhen ruajtur me fanatizëm e jo të shpenzohen pamëshirshëm dhe dhembshëm, aq më pak nën përdorimin e dhunës.

  Dhuna është e shumëllojshme, si ekonomike, sociale, psikologjike që manifestohet përmes kërcënimeve fizike. Gruaja kërcënohet me shkurorëzim. nëse nuk lind djalë, kjo është një injorancë, raste të tilla ka pasur dhe ka akoma edhe sot, kjo nuk mund të justifikohet assesi, duke menduar se kjo është rruga e zgjidhjeve të problemeve. Burri ushtron dhunë ndaj gruas edhe kur është i dehur, në presionin e alkoolit, të cilat përfundojnë tragjikisht, kjo dukuri fatkeqësisht është e pranishme edhe në shoqërinë tone.

  Vërtet thuhet që gruaja ka dalë nga brinja e mashkullin ne librat e Zotit, por gjithashtu thuhet: “Trajtoni mirë gratë tuaja, jini të sjellshem me to, sepse ato janë partneret tuaja dhe ndihmëtaret tuaja të besuara”, dhe këtë e marrim si një prekje dhe këshillë hyjnish duke e ruajtur brishtesine e asaj, që quhet “Grua”.  

Tema: LIRIA E FJALËS (Gojështhurje)

Të ndjehesh i lirë është një nga të drejtat themelore të individit. Por me fjalën liri përfshin shumë nëntema të saj. Një ndër më të rendesishmet është liria e fjalës. Ne jemi një popull që dikur lirinë e kemi pasur tabu të paprekshme, aq të paprekshme sa as nuk mund të mendonim të lirë e jo më të flisnim. Por kjo tanimë i përket së shkuarës, sepse sot jetojmë një realitet krejt të kundërt. Sot jo vetëm mendojmë e shprehemi lirisht, por nuk arrijmë të ndajmë lirinë tonë të fjalës nga gjykimi, gojështhurja, fyerja ndaj të tjerëve. Liria e shprehjes mbron jo vetëm të drejtën për të dhënë informacion, por edhe të drejtën për të marrë informacion, pra mbrohet jo vetem folësi, por edhe shkruesi apo konsumuesi i ideve, informacioneve dhe opinioneve. “Liria është thelbi i shpirtit dhe i mendjes; aty ku s’ka liri, mendja dhe shpirti thahen si bima pa ujë.” Dhe njeriu, ky është nje qënie e lirë, por që ka limite në lirinë e tij. Sepse siç thuhet, “Liria ime mbaron aty ku fillon liria e tjetrit”. Pavarësisht se fjala na dhurohet ta përdorim lirisht, ne bëjmë gabimin më të madh: “Njerëzit kërkojnë lirinë e fjalës si kompesim për lirinë e mendimit, të cilën rrallë e përdorin” dhe kjo na çon në rrugë të gabuar, në rrugën e gojështhurrjes, ofendimit deri në injorance. Pas këtij përdorimi na vjen ndot nga pasojat e pakëndeshme që perfundojnë deri në tragjizëm. Sa e sa veta janë vrarë për një fjalë goje dhe kjo nuk është liri e shprehjes, por kjo na çon në humbje të kontrollit të vetvetes dhe në ndërmarrjen e veprimeve të pakthyeshme me pas. Të gjithë thonë se unë kam të drejtë dhe se personi tjetër nuk më vlerësoi dhe nuk u soll si duhet, gjithnjë është tendenca për ta vlerësuar veten tonë, ndërkohë duke kundërshtuar dhe ofenduar palën tjetër. Por ne nuk kuptojmë që në një debat të fyeshem, duhen dy persona. Nuk e kemi menduar ndonjëherë që, nëse dëshirojmë të kemi një bashkëbisedim të frytshëm dhe debat pa ofendime, atëherë duhet ta fillojmë bisedën me mirënjohje dhe lavdërime të virtyteve ndaj bashkëbiseduesit tjetër, por jo, më e lehtë është fyerja, sepse kemi në dorë “lirinë e fjalës”. E tillë është natyra njerëzore, nxitini ata që me kënaqësi t’i kryejnë detyrat, t’i zgjidhin problemet dhe situatat e pakëndshme dhe asnjëherë mos u mundoni të jeni imponues dhe qortues duke dashur të arrini atë që ju doni, dhe do ta arrini, sepse një fjalë e mirë vlen me shumë se çdo gjë tjetër.

Tema: GUXIMI – FITORE APO HUMBJE

  “Arritjet e mëdha kërkojnë ambicie të medha”. Këtë na këshillon Herakliu antik, që bashkë me këshillen e tij na jep forcë të guxojmë. Çdo qenieje në këtë planet i është dhënë guximi si dhuratë, që na shtyn të ecim përpara në rrugën e fitores tonë. Sepse për mua guximi është padyshim një fitore. Dhe nëse zhgënjehesh sërish, ke fituar shumë. 

  Të jesh guximtar, do të thotë absolutisht të jesh triumfues me pishtarin e flakës së fitores në duar. “Guxo të bësh atë çka i ka hije njeriut, kush guxon më tepër, nuk është njeri.” Kjo është përballja e parë me të mbinatyrshmen, me Zotin. Por mos të harrojmë, që guximi është instiktiv, ai rrjedh përbrenda duke mos treguar një arsye.

  Përdorimi në mënyrë të mençur i guximit, në momentin e duhur dhe për gjëra jo të dëmshme për veten dhe të tjerët, është tregues i një personi të suksesshëm dhe jo të një personi të humbur. 

  Mbi të gjitha guximi është nevoje instiktive e individëve për të ecur përpara në triumf. Këshilla e Morgan Freeman “Unë gjithmone ju them fëmijëve të mi që, nëse shtriheni, të tjerët do të shkelin mbi ju, por nëse vazhdoni të ecni, qoftë dhe zvarrë, të ecni, se dikush gjithmone do t’ju zgjasë dorën. Gjithmonë. Por duhet të vazhdosh të vallëzosh, duhet t’i mbash këmbët në lëvizje”, lëvizje që nënkupton moslejimin të jesh i nënshtruar, pavarësisht rrethenave në fund të fundit ky është guxim.

  Guximin nuk mund ta quajmë vetëm fryt të fitimtarëve. Ai që përdor guximin, është në të gjitha rastet fitimtar, duke rritur besimin e tij për të vazhduar përpara. Por guximtarët i ndajmë në të mençur dhe jo të mençur, por jo në fitimtar dhe humbës. Ata janë fitues, pasi dhe nëse marrin pasoja të pakëndëshme nga guximi i tyre, ata sërish kanë fituar një përvojë të vlefshme për jetën e tyre.

“Fati ndihmon vetëm guximtarët.” Dhe kjo është një fitore.

Atjon Zhiti, portret nga piktori Gjergj Kola

Dr. Etleva Lala

EötvösLorándTudományegyetem (ELTE University)

Albanian Studies Program, Budapest, Hungary

Antonius de Drivasto, 1385; Antonius de Durachio, 27 july 1391, Dimitrius (Dymitrius) de Drivasto, 1385, Dymitrius de Antibaro, 1391, Dominicus Albanensis 1385; D. Petrus episcopus Suacensis, 1385; Georgius de Polato, 1385; Johannes de Albania, 1391, Gion de Albania 1391, Johannes (Zivan) de Polato, Allesius de Drivasto, 1385; Lexius (Aleksa) de Drivasto, 1391, Margaritus de Drivasto, 1391, Marinus de Dulcinio1385, 1391, Marchus de Albania 1385, Marcus de Novabrda, 1385, Martinus de Drivasto, 1385; Michael de Drivasto, 1385; Andreas cog. Paulus de Durachio 1391, Andreas de Polato, 1385; Andreas de Scutaro 1391, Nicola de Polato 1391, Paulus de Polato, 1385, 1391, Pelegrinus de Dulcinio, Petrus de Polato, 1385, Theodorus de Drivasto, 1385, etc.[1]

This is the beauty of the Dalmatian archival sources: every single name mattered for the medieval chancellery of the Republic of Ragusa (Dubrovnik) and other Dalmatian cities and the place of origin for each person was a reason of pride and recognition, which directly and indirectly contributed to the standard of living and prosperity of these towns.

“The history of European migrations is the history of social life.”[2] stated Charles Tilly in 1978. In this study I will concentrate on the Albanian clergy, who migrated out of fear or violence to Dalmatia during the period before the Ottoman conquest. The aspects of their flight come into the picture easily since most of the documents record this as a starting point for the life and career of Albanian clerics in Dalmatia.

The primary sources for this study are mainly housed in the Dubrovnik Archives, mainly in the State Archive (DržavniArhiv u Dubroniku, hereafter: DAD), but also in the archive of the Franciscan Order, MaleBraće, and the archive of the Dominican Order. Other sources are housed in the Croatian State Archives in Zagreb. For this study I use not only unpublished archival sources, but also the many published ones.[3]

The most frequented medieval town in Dalmatia was Ragusa (present day Dubrovnik), which was a special town, closed in upon itself but also open towards emigrants.[4] The huge number of clerics migrating from Albania seems to have been difficult to handle, since this was raised and discussed as a problem in the Senate of Dubrovnik in August 1388.[5]

The Republic of Ragusa was a favorite destination of the Albanian clerics for many reasons: it was a republic and a very well-organized one; it was prosperous in many respects; it had better study and developing opportunities than medieval Albania; it was open to Albanian Catholics and allowed them to have their identity without any negative connotation attached to this identity, an welcoming Albanian society facilitated the integration in the local life, there was peace and one could built his/her own life without being afraid of disruptions from outside, there was sustainability of works and projects etc.

As about the geography of the origins of the Albanian clergy migrating to Dalmatia, the many archival documents related to this phenomenon in the Ragusan archives, show clearly thatDurrës and the coastal cities of Albania, including also its northern hinterland were the places of origin formost of the clerics that arrived and remained in Dubrovnik.[6]Durrës could even be called a very special case,with regard to the huge influx of clerics traveling to Dubrovnik, and if we refer to the conclusion of Peter Bartl that mostly southern Albanians migrated to Italy, thenDurrës, was really the border between southern and northern Albania.[7]

From the migrations of the clerics to Dalmatia one can easily recognize that life in Durrës was not as peaceful from the religious point of view as it seems from the secondary literature.Religious tolerance is the most emphasized phenomenon in the history of the Albanians,which is also confirmed by foreign scholars.[8]Nevertheless, the lack of religious armed conflicts in Durrës[9] does not necessarily mean that religious co-existence was peaceful. The many migrations from Durrës show that threats were often sufficient to encourage Catholic clerics to leave this city for more secure places to live.

The migration as a phenomenon touched the whole hierarchy, from the parish priests to the archbishops. As a matter of fact, these threats were from both Churches, the Eastern Byzantine Church and the Western Latin Church, but here I will concentrate only on the threats which forced the Catholic clergy to leave mainly to Dalmatia and will not consider the migrations of the Orthodox clergy here and now.

Paulus de Durachio[10] fled from Durrës to Dubrovnik on April 13, 1372, by a galley over the Adriatic Sea.The reason for his flight from Durrës is reported to have been a conflict over territorial possessions with a Slav family, Mrkonić, who lived in Durrës.[11] His personal connections with the Dominican Order of Dubrovnik before he fled to Dubrovnik show that relations in the order between these two cities were optimal. Soon after arriving in Dubrovnik, on October 16, 1373,[12] Paulus became prior of the Dominican monastery in Dubrovnik: prior fratrumordinispredicatorum in conventuRagusino,[13] and enjoyed a very good reputation in the Dominican Order and also among the citizens of Dubrovnik.

Another prominent Albanian Dominican living in Dubrovnik was Andreas of Durrës, who arrived there in 1369. He was also prior of the Dominican monastery, but only for a short time, about one year (January 8, 1376 to January 10, 1377).[14] He left Durrës in 1369,leaving behind everything he had, because he felt oppressedby the Orthodox priests.[15] His life in Dubrovnik can be traced until October 15, 1400, when he died. He wrote a testament at the end of his life, which is housed in the State Archives of Dubrovnik (DAD).[16]

Theodor of Durrës, another Dominican, who fled to Dubrovnik on 9 May 1371,[17]was also threatened with his life by an Orthodox family who lived in Durrës. This family had close links with the Orthodox priest of this city, who seems to have been strongly anti-Catholic.[18] Theodor started a new life in Dubrovnik, creating a network and good reputation in the Dominican Order of Dubrovnik, as one can see from a document datingto 11 February 1376.[19] A year later, on 12 January 1377, he became the prior of the OrdinisPredicatorum[20] in the church of St. Jacob outside the wall of the old city of Dubrovnik.[21] According to the documents of the Dubrovnik archives,[22] he continued to have close relations with Durrës and the Dominican monastery back home.[23] He was well informed about all that happened there, especially for the period 13 May to 8 June 1390, when he received letters from his former monastery.[24]

The Albanian priest John of Durrës (Johannes de Durachio) not only fled to save his head, but he also took a considerable number of original manuscripts in parchment. Today they are housed in the DAD[25] and date back from 1396. Having been one of the leaders of the Dominican Order in Durrës, he was skilled in translation and writings about canon law. Soon after arriving in Dubrovnik, he became the prior of this order, replacing his Albanian predecessor Nicolas, on 31 January 1400.[26] From 12 January 1404 onwards, however, he appears simply as frater monasteriisanctiDominicifratrumpredicatorumRagusii.[27]The last mentioning of him dates to 19 June 1435,[28] when he probably died.[29]

Demetrius Spani, another member of the Albanian nobility who was a Dominican, had to flee to Dubrovnik in 1403.[30] The reasonsfor his flight are not clearly given in the source, but from indirect sources and the literature[31] it is evident that he was in a long-lasting conflict with the archbishop of Durrës,[32] which probably motivated his flight. Demetrius replaced his Albanian predecessor, John,as prior of the Dominican Order in Dubrovnik. Although this order in Dubrovnik had a good reputation and Demetrius Spani had a good status in this order, he did not stay long in this house. On 26 November 1406[33] he was replaced by Georgius, another Albanian priest who had also fled from Durrës due to problems his extended family (fis) had with another fis and thus feared blood revenge,[34] even though according to the Code of the Albanians, the Kanun of LekëDukagjini,[35] clergy was immune from blood feuds.

The Order of the Dominicans was, thus, the Order which experienced most of the migrations from Albania to Dalmatia, especially to Dubrovnik. The Ragusan Dominican Order was settled in 1225 at the Church of St. Jacob in Pelino. Since that time, clergy originated regularly from the Albanian territories.[1]One of the main reasons why the members of this order chose Dubrovnik is certainly this long welcoming tradition that the Dominican Order in Dubrovnik, Dalmatia, and Hungary had for the Albanian Dominicans. The Dominican Order in Albania, existing since at least 1278, was always supported by the Dominican Order of Dubrovnik.

One of the most extraordinary personalities among the Albanian Dominicans was Dominik Topia. He had been working for the Angevins of Naples while he was in Albania and he fled from Durrës for reasons which are not clear. Topia, who originated from the noble AlbanianTopia family, had been powerful enough to receive all the religious high offices in Drisht and Shas;[36]by 1360 he was bishop of Korcula. Although he had progressed quite well in Ston and Korcula, where he was bishop for a long time (1350-1367),[37] his ambition was to become archbishop of Dubrovnik, which brought him into conflict and almost open war with the highest religious and secular authorities of Dubrovnik. He was largely supported by the Hungarian king,Louis probably as a bearer of the Albanian policy of the Hungarian kings, as Šufflay put it.[38]He later became archbishop of Zadar (1367-1376)[39] and enjoyed a good relationship with the Hungarian royal family of Louis I (1342-1382) and his wife, Elisabeth.DanieleFarlatirecorded that the Hungarian King Ludwig and his wife, Elisabeth, visited Zadar in 1377 and were well received by the archbishop, Dominic Topia. On this occasion,Queen Elisabeth donated the sarcophagus of St. Simon to the town of Zadar.[40] This detail is controversal, however, since other scholars argue that the queen visited Zadar alone and donated 1000 silver marks for the sarcophagus of St. Simon.[41]In 1376 Dominic had become titular archbishop of Bosnia.[42]

There were also many priests and clergy from other orders who had to flee from Albania in order to save their lives,[43] as it was the case of Antonius de Durachio,[44] who later becamethe abbot of the monastery of St. Trinity in Dubrovnik.[45]Initially he had fled from the Monastery of SS. Sergius and Bacchus on the Buna River in the vicinity of Shkodra in 1388.[46] According to the archival documents, he was accused of financial deception, having given money for a high mortgage.[47] In Dubrovnik, Abbot Antonius was soon accommodated comfortably,[48] even becoming quite richin a short time.[49] He was often mentioned in testaments of rich Albanians who were living in Dubrovnik, and was also among noble family members and priests as a witness,[50] which shows that he was well-known and had a good reputation. He was also often mentioned as a tutor[51] of children who had inherited properties but were legally unable to administer them on their own, which shows that he was a trustworthy man.

Mateo Gazuli, the priest from Zadrimain Albania, was quite young when he had to flee from his birthplace. He had a conflict with Johannes, the bishop of Zadrima,[52] hence he was forced to fleeand reach Dubrovnik in 1336.[53]In quite a short time he became rich and created opportunities for the rest of the Gazuli family to migrate to Dubrovnik. On 24 September 1426, Don Mateo wrote his testament, in which one can clearly see that he owned a great deal of landand money, which he gave not only to his family members, but also to the churches of this city, to Albanian priests, and also to one Croatian priest.[54]

The list of Albanian priests that received bequests from Don Mateo shows the solidarity that existed among the Albanians in Dubrovnik: Don Johannes from Durrës, Don Marinus from Lissus, Don Mark from Drivast, Don Lazar and Don Stephan from Polat, Don Johannes from Ulcinj, and Domenic from Dagna etc. They all had left Albania in the second half of the fourteenth century, between 1350 and 1395.[55] The main heir of Gazuli’s property was, however, Johannes Gazuli, his nephew, who later became famous and highly respected in Dubrovnik, and his brothers,“de don Zuannomionepote et a Polo suofradelo” and“don ZuanGaxulifiliolche fu de ser Gin Gaxuli.”[56]

The Gazuli family became quite famous in Dubrovnik for the many members who became priests and also for the humanists and scholars that this family produced. They not only had degrees in the scholarship of that time in Croatia and published many books themselves, but they were also the founders of the first public library in Croatia.[57] Johannes Gazuli, prior of the Dominican convent in Dubrovnik,[58] was also one of the most illustrious astronomers of the time, at the same time a mathematician and a diplomat to many countries of Europe and one of the favorite scholars of King Matthew Corvinus at the Hungarian royal court. Many members of the Gazuli family served in the churches of Dubrovnik, like Andreas, Pal, Michael, Johannes, Lazar, and others.[59]

During the fourteenth and the fifteenth centuries, the Dominican Order in Dubrovnik was mainly led by Albanians, who filled the Dominican houses in huge numbers. A list of the Albanian Dominicans registered in the archives of Dubrovnik for the year 1371 includes:[60]Benedikt from Shkodra,Berlot from Durrës, andNicolaus from Ulcinj. A list for 1372 includes Antonius from Durrës, Benedikt from Novo Brda, Demetrius from Drisht, John from Danja, Marin from S. Petrus of Lezha (Lissus), Andreas from Shkodra, and Nicolaus from Polat, and the list continues.

One of the Albanian priests who is often noted in the documents of the DAD, in the documents of the Franciscan library “BibliotekaMale Braće” in Dubrovnik and also in the documents of the Dominican convent of this city, is Johannes Logu,[61] born in Durrës to a noble family,which was famous for its activities in trade between the fourteenth and sixteenth centuries. During the last years of his life, Johannes was a chaplain in the cathedral Church of St. Blasius. He appears for the last time in a testament housed in the DAD on 21 November 1455,[62] probably because he died that day.[63]

The Franciscan Order in Dubrovnik was also full of Albanian Franciscans. Starting from the year 1300, the vicar[64] of the Franciscan convent “Male Braće” was Stephen from Shkodra.[65]In 1385, Zadar also had an Albanian provincial for the Franciscan Province of Dalmatia, a Minor from Durrës, a Franciscan who had fled on 21 December 1381 due to problems with the Albanian noble family of Topia.[66] The guardian of the Franciscan convent in Zadar in 1396 was also an Albanian from Drisht, called John,[67] who had left Albania, because Ottoman armies had attacked Northern Albania at that time. Nicolaus had left Durrës on 29 January 1439, due to a conflict with the Venetian authorities in the town.[68]

In September 1387, a priest, Nicolaus of Durrës, found refuge in Dubrovnik after an open conflict with the Albanian noble Topia family who ruledDurrësat that time. Dressed in beggar’s clothes, he himself states, he went secretly to the Dominican Order of Dubrovnik. There he found not only acceptance, but also a career for his future life. On June 23, 1390, he was appointed prior of this monastery[69] and remained in this position until end of January 1400. It is not sure why he left this position and also the order, but after that he is found to have entered the Franciscan Order, where he appears on 22 October 1427: venerabilis frater Nicolaus de Durachio, minister ProvincieDalmatieordinisminorum.[70]In the end of the day, hewas again in a good positionin Dubrovnik.

Some Franciscans who fled from Albania became scholars in Dalmatia. Nicolaus from Durrës replacedPrior Leka, who also came from Albania. Nicolaus had arrivedin Dubrovnik in 1396 after a conflict with the noble Topia family and served as provincial of the Franciscan monastery “Male Braće”in 1432, 1437, and 1445 The Senate asked him in 1432 to return some valuable manuscripts he had borrowed for personal study. At that time Nicolaus had been in Padova to defend his Ph.D.

The Franciscan Andreas from Durrës, who had left in 1429, become provincial of the Franciscan monastery “Male Braće” in 1438and inquisitor of the Orser since he had also a doctorate in Holy Scriptures. He was later appointed bishop of Senj (1443-1456).

Not only was the Albanian noble Topiafamily, often against Catholicism, a source of trouble for Albanian clergy, but so it was also the Balsha family. Petrus, the bishop of Shas,[71]had to flee to Dubrovnik in 1387[72]due to frequent conflicts with the noble Balshas.He was warned and the family had prepared for his flight along with some other members of his family and that is why he took a Venetian galley to Dubrovnik. He was accommodated in the Franciscan Convent “Male Braće.” Other family members are mentioned as people rich in land and property, confirming their prosperity in Dubrovnik.

Although Dubrovnik was favored, Split, Senj, Šibenik, Zadar, and even places further inland, like Zagreb, were also deliberately chosen as destinationsby Albanian expatriate clerics.According to the archival sources of Zadar, Trogir, Kotor, and Dubrovnik, a number of famous Franciscans who were later proclaimed martyrs had come fleeing Albania; Father Andreas from Durrës[73]left Albania in 1331 and died in Bribir in 1355; Father Michael fled from Shkodra in 1329 and died in Cres in 1350; Father John Bukerimi left Drisht in 1340 and died inTrogir 1345. Adam escaped from Durrësto Kotor as an old man on 17 April 1329 and died one year later.[74]

The State Archive of Dubrovnik and the Franciscan Convent “Male Braće” in Dubrovnik preserve fragmentary sources, sometimes only mentions of priests who lived and served in Dubrovnik, mainly in the Franciscan Convent. Here are some of them: Ciprianus from Bar in 1288; Lucafrom Bar in 1340; Andreas from Shkodra in 1347 was guardian of the Franciscan Convent “Male Braće” who had left Albania in August 1345. He was appointed as guardian in 1346 and died in on 23 May 1354. Andreas from Durrës went to Dubrovnik in 1345; in 1347 he was a priest, but in 1371 and 1381 he was a guardian at “Male Braće.”

Demetrius from Shkodraleft his country in 1339 and was a custos in 1348. His brother, Michael, had killed a relative of the bishop of Shkodra and for that reason, Demetrius feared blood revenge. In 1354 he became bishop of Stefaniaka and in 1369 he was appointed archbishop of Durrës. He clearly no longer feared blood revenge.

In archival sources, Nicolaus Marku is mentioned as coming from Ulcinj in 1349 and 1354. The reason for his flight is not mentioned. In 1349 Johannes Albanensem from Durrës is mentioned, and in 1354 Franciscus Negri from Sappa. A Franciscan Minor, who originated from Shirgj (S. Sergius and Bacchus) near Shkodra came to Dubrovnik in 1355 through Durrës. When he had arrived in Dubrovnik he was accommodated in the Franciscan Convent had a good rest after three weeks of traveling on foot; he is again mentioned in 1385.

In 1350, Demetrius from Shkodra is mentioned in Dubrovnik, having left Shkodra in 1347. Andreas from Shkodra (1362) and another Minorfrom Durrës (1356) are also mentioned. This latter Minor has nothing to do with the abovementioned one, who had been appointed provincial in 1377-1395 and was teaching theology at the Gymnasium of Dubrovnik.

Another prior in the Franciscan monastery of Dubrovnikin 1382 was Leka (Alexander) from Durrës, who had come to Dubrovnik 1378. Margarit from Drisht left his convent in Albania in 1401.[75] George from Bar had even been to the Holy Land before he came to Dubrovnik in 1382. Paul from Durrës had been appointed co-prior at the Franciscan Convent in 1372.

In 1385, Michael from Durrës and Stephan from Shkodra are mentioned in Dubrovnik. Michael had to migrate in 1383 and Stephan in 1382. The latter was teaching theology and philosophy in the Gymnasium of Dubrovnik. Sergius from Durrës is mentioned for the first time in Dubrovnik in 1387.

Ston was also a favorite destination for priests fleeing from Albania. Petrus from Dagna left his diocese in 1345, although he is only mentioned in documents for the first timein 1348.[76] Don Nicolaus from Drivast left Albania on 17 April 1344, and in the year 1345 he is mentioned asmagister scolarum.[77]

Theodorus from Drivast was initially a presbyter in Ston, but in 1388-1389 he also is mentioned asmagister scolarum in Stagno.[78]The reason for the Theodorus’ flight is mentioned as conflict with the Serbian priest in the Serbian Orthodox church in Drivast on the occasion of the Orthodox Christmas.[79]

Another Albanian priest, also called Nicolaus from Drivast, had fled to Ston in 1366 and had been hosted by his relatives in Ston. In the same year, in 1366, he is mentioned as presbiter, and in 1382, he was chaplain of the well-known RagusanMinčetić family. On 10 March 1390, Nicolaus wrote his testament in the presence of the Albanian priests Demetrius from Antibari and Nicolaus from Drivast. His main heir was Nicolaus of Drivast and the rest of his wealth went to the Franciscan Monastery of Dubrovnik. A book with a leather cover was donated to Nicolaus, chaplain in the Ponte of Dubrovnik “don Nicola lo qual capellanodella Ponte.”[80]

After the death of GjergjKastrioti Scanderbeg, when Albania fell under Ottoman rule in 1479, almost all the Franciscan missionaries fled to Dalmatian towns: Kotor, Perast, Budva, Dubrovnik, Split, Senj, Šibenik, Zadar, and others,[81]but that will be a different topic, as the danger comes from outsiders and not from the Albanians themselves.

The sources suggest that the main reason for settling in Dalmatia was flight from threats of religious or secular origin back in Albanian towns. This was accepted as a good reason for settling down in the Dalmatian towns, where clerics and their family members prospered in many ways. Whether life was easier in the Dalmatian towns and what the reasons for this might have been is a question which needs much deeper study of all the sources and contexts. The same is true for the Albanian towns. Further research has to be conducted in order to confirm that the lives of clerics were really in danger so often in Albanian towns. This research is thus only at the beginning and should be considered as a work in progress.

---

[1]DAD, Distributiones Testamentorum, lib. V, 1385-1395, f. 8.^r-v

[2] Charles Tilly, “Migration in Modern European History,” in Human Migration: Patterns and Policies, ed. W. McNeill and R. Adams (Bloomington: Indiana University Press, 1978), 48-74, see esp. 68.

[3] Ludwig von Tallòczy, ConstandinJireček, and Milan Šufflay, ed. Acta et diplomata res Albaniaemediae aetatis, vol. II.(Vienna: Adolph Holzhausen, 1918), facsimile reprint (Tirana: Drejtoria e përgjithshme e arkivavetëshqipërisë, 2002), henceforth: AAlb.II

[4]ZdenkaJaneković-Römer, “Gradation of Differences: Ethnic and Religious Minorities in Medieval Dubrovnik,” in Segregation, Integration, Assimilation: Religious and Ethnic Groups in the Medieval Town of Central and Eastern Europe, ed.Derek Keene, Balázs Nagy, Katalin Szende (Farnham, Surrey: Ashgate, 2009), 115-134.

[5]Ioannis Straxemano and Ivan Stražemanac, Expositio provinciae Bosnae Argentinae. /Povijest franjevačke provincije Bosne Srebrene/. Priredio, preveo i uvod napisao Stjepan Sršan. Biblioteka Latina et Graeca. Knjiga XXVI (Zagreb: Latina et Graeca – Matica Hrvatska, 1993), 7-12 and 28-49.

[6]Kosta Vojnović, “Crkva i Država u Dubrovačkoj Republici” [Church and state in the Republic of Dubovnik] Rad Jugoslavenski Aademski Znanosti i Umjetnosti 119 (1894): 62.

[7]Peter Bartl, “Albanische Siedler in Italien seit der Frühen Neuzeit,” Enzyklopädie. Migration in Europa vom 17. Jahrhundert bis zurGegenwart, 367-369.

[8]Dušanka Dinić-Knežević, Migracije stanovništva iz južnoslovenskih zemalja u Dubrovniku tokom srednjeg veka [Migration of inhabitants from South Slav lands to Dubrovnik during the Middle Ages], Srpsak Akademija Nauka i Umjetnosti [SANU], Ogranak u Novom Sadu – Filozofski Fakultet u Novom Sadu, Odsek za Istoriju (Novi Sad: SANU, 1995), 123.

[9] Milan Šufflay, Srbi i Arbanasi (Njihova simbioza u srendjem vijeku). Sa predgovorom S. Stanojevića [Serbs and Arbers (Their symbiosis in the Middle Ages)], with a foreword by S. Stanojevića (Belgrade, 1925), 85, 86, 94 and Milan Šufflay, Serbët dhe shqiptarët  [Serbs and Albanians], trans. Hasan Çipuri (Tirana: Botimet Toena, 2004), 109-110, 122.

[10] Nella Lonza and Zdravko Šundrica, Odluke dubrovačkih vijeća 1390-1392. Hrvatska Akademija Znanosti i Umjetnosti. Zavod za povijesne znanosti u Dubrovniku. Monumenta Ragusina VI [Council Deliberations (Reformationes) as sources for the study of Late Fourtheenth-Century Dubrovnik – Libri dei Consili-fonte per la storia Ragusea dell’ultimo trecento] (Zagreb-Dubrovnik: HAZU, 2005), vol. 6, 124.

[11]DAD, serija: Testamenta de notaria (Test.), vol. VIII, f. 166^v.

[12]DAD, div. not. IX, 89^v

[13]DAD, div. not., IX, 89^r.

 

[14]DAD, div. not. IX, 151^r-v.

 

[15]DAD,div. not. IX, 121^r-v.

 

[16]DAD, Test,vol. VIII, 166^v-167^r; 176^v.

 

[17]DAD, serija: Diversa cancellariae (div. canc.), vol. 22, f. 38^v.

 

[18]Ibid, 38^v-40^r.

 

[19]DAD, div. not.IX, 151^r.

 

[20]See also: Stjepan Krasić, Domenikanci. Povijest Reda u hrvatskim krajevima [The Dominicans. A history of the order in the Croatian regions] (Zagreb: Nakladni Zavod Globus, 1997), 27-31.

 

[21]DAD, div. not.IX, 171^r-v.

 

[22]DAD serija: Reformationes. [Acta Consili Maioris], vol. 28, f. 137^r, “die VIII iunii MCCCLXXXX, indictione XIII. In maiori Consilio…”.

 

[23]DAD Reformationes. [Acta Consili Maioris], vol. 29, f. 129^r, “In Christi nomine. Amen. Reformationes mayoris et generalis Conscilii comunis Ragusii incoate in MCCCLXXXX, indictione XIII, die XIII maii MCCCLXXXX, ina Maiori Conscilio…”

 

[24]DAD Reformationes. [Acta Consili Maioris], vol. 29, f. 129^r-v.

 

[25]DAD, div. can. vol.39, 86^v-87^r.

 

[26]DAD, div. can. vol. 37, 87^v-88^v.

[27]DAD, div. can. vol. 39, 191^v; Zdenka Janeković-Römer, Okvir slobode. Dubrovačka vlastela izmeðu srednjovjekovlja i humanizma [Framework of freedom. The government of Dubrovnik between the Middle Ages and humanism] Zagreb-Dubrovnik: Zavod za povijesne znanosti HAZU u Dubrovniku, 1999, f. 177.

 

[28]DAD, div. not.XIII, 28^v; XXXV 44^r; XIL, 3^r.

 

[29]DAD, div. not.XX, 20^r-22^v.

 

[30]DAD, div. can. XXXII, 87^v-88^v.

 

[31]Ivan Božić, Spani-Španje. Glas, SANU (Beograd: SANU, 1980), vol. 320 (32), vol. 2, 39.

 

[32]The archbishop of Durrës at that time was Leonardus Petri Michaelis de Venetiis. See: Eubel, Hierachia catholica, vol. 1, f. 233.

 

[33]DAD, div. not. XIII, 218^v-220^r.

 

[34]David Rheubottom,  Age, Marriage, and Politics in Fifteenth-Century Ragusa. Appendix C: “Politically Active Men, 1440-1490” (Oxford: Oxford University Press, 2000), 175-191.

 

[35]See: Shtjefen K. Gjeçovi, Kanuni i Lekë Dukagjinit [The Kanun of Lekë Dukagjini], Shkodra: Shtypshkronja Françeskane, 1933, chapter “Kisha,” First book, chapter four 10 (10/1-10/).

[36]AAlb.II, 149.

[37] Conradum Eubel, Hierachia catholica Medii Aevi sive summorum pontificum, S. R. E. Cardinalium ecclesiarum antistitum series. Ab anno 1198 usque ad annum 1431 perducta. E documentis tabularii praesertim Vaticani cellecta, digesta, edita per Conradum Eubel, S. Theol. Doct. Ord. Min. Conv. Definitorem generalem olim apostolicum apud S. Petrum de Urbe poenitentiarium. Editio Altera. Monasteri: Sumptibus et Typis Librariae Regensbergianae, 1913, vol. 1, 462.

[38]Šufflay, “Ungarisch-albanische Berührungen im Mittelalter,”Illyrisch-Albanische Forschungen, 294-299, seeesp. 295.

[39] I. Lucić, Povijesna svjedočanstva o Trogiru[Historical Evidence about Trogir], vol. 1 (Split, 1979), 640. 645; F. Ughellus, Italia sacra, vol. 5 (Venice, 1720), col. 1424-1425.

[40]See: Daniele Farlati, Illyricumsacrum, vol. 5 (Venice, 1777), f. 98-99.

[41]Cfr. V. Klaić, Povijest Hrvata od najstarijih vremena do svršetka XIX stoljća[History of the Croats from ancient times to the end of the nineteenth century), (Zagreb, 1974), vol. 2, 221-22. see: C. Eubel, Hierarchia Catholica,vol. 1, 142.

[42]C. Eubel, Hierarchia Catholica,vol. 1, 142.

[43] IrmgardMahnken, Beziehungen zwischen Ragusanern und Albanern während des Mittelalters, Beiträge zur Südosteuropa-Forschungen(Munich: Troefenik, 1966), 135-141.

[44] DAD, div. can.XXXV, 47^v

^.

[45]DAD, Test, vol. 9, 39^v.

[46]DAD, div. can.XIL, 9^v.

[47]Irmgard Mahnken, Dubrovački patricijat u XIV veku [The Dubrovnik patriciate in the fourteenth century], vol. 2. SANU, posebna izdanja 340 (Belgrade: SANU, 1960), 67-73.

[48] DAD, div. can. vol. XXIX, 241^v dhe vol. XXXVII, 103^r.

 

[49]DAD, div. can. vol. XXIX, 241^v-242^r; DAD Test, vol. 7, f. 187^r-v; DAD Test, vol. 9, f. 39^v; DAD, div. can., vol. 41, 207^v 43, 171^v; 45, 92^v and Mahnken, Beziehungen, 1966, 269.

 

[50]DAD Test, vol. 7, f. 187^v-188^r and DAD, div. can., vol. 41, 19^v.

 

[51]DAD Test, vol. 7, f. 187^v-188^r

 

[52]Eubel, Hierarchia Catholica, vol. 1, f. 434.

 

[53]DAD, Libri Reformationes, vëll. V, 64^v. See also Josephus Gelcich, ed. Monumenta Ragusina. Libri Reformationum. Tomus V. A. 1301-1336.Monumenta spectantia historiam Slavorum meridionalium, vol. 29 (Zagreb: Taberna Libraria eiusdem Societatis Typographicae, 1897), vol. 5, f. 9, 17, 25, 39.

 

[54]DAD Test, vol. 9, 161^v-162^r and Jorjo Tadić, “Johannes Gazulus dubrovački humanista XV veka” [Johannes Gazulus, Dubrovnik humaanist of the fifteenth century] Zbornik filozofskog fakulteta u Beogradu  8, no. 2 (1964): 431-432; Jahja Drançolli, Gjin Gazuli astronom dhe diplomat i shekullit XV [Gjin Gazuli, astronomer and diplomat in the fifteenth century](Prishtina: Rilindja, 1984), 12-13.

 

[55]Tadić, “Johannes Gazulus,” 435; Dinić-Knežević, Migracije stanovništva, 126-127.

 

[56]DAD Test, vol. 11, 161^v-162^r.

 

[57]DAD Test, vol. 18, 125^v-126^r.

 

[58]DAD, div. not., vol. 20, 277^v and vol. 27,  47^r-v.

 

[59]Dinić-Knežević, Migracije stanovništva, 127.

 

[60]DAD, Distributiones Testamentorum, lib. III, 1371-1372.

 

[61]Johannes de Logngo de Durachio.

 

[62]DAD, div. can., vol. 29, 241^v-242^v.

 

[63]DAD Test, vol. 7, f. 103^r.

 

[64]VinkoMalaj, Djelovanje franjevaca dubrovačke provincije među albanskim katolicima  (L’Attivita ‘dei francescani di Ragusa in favore dei cattolici d’Albania) (Zagreb: Otisak: “Samostan Male Braće u Dubrovniku,”K. Sadašnjost Zagreb, 1985), 227. 

 

[65]Daniele Farlato, ed. Illyrici Sacri. Tomus sextus. Ecclesia Ragusina cum suffraganensis, et ecclesia Rhizniensis et Catharensis. Auctore Daniele Farlato presbytero Societatis Jesu, et Jacobo Coleto olim ejusdem Societatis Alumno (Venice: Apus Sebastianum Coleti. Superiorum Permissu, ac Privilegio, 1800), vol. 6, 329, 370; Gusztáv Wenzel, Codex diplomaticus Arpadianus continuatus Árpádkori új okmánytár. A M. Tud. Akademia Tört. Bizottmánya Megnizásából közzé teszi. Wenzel Gustáv, M. Akad. Renders Tag. Tizedik Kötet (Budapest: Eggenberger Ferdinand Magyar Akademia Könyvárusnál, 1873), vol. 10, 372-373, doc. no. 245; Tadija Smičiklas, Codex Diplomaticus regni Croatiae, Dalmatiae et Slavoniae. Volumen VII. Diplomata annorum 1290-1300. Continens (Diplomatički zbornik kraljevine Hrvatkse, Dalmacije i Slavonije. Izdala Jugoslavenska Akademija Znanosti i Umjetnosti porporom Kr. Hrv.-Slav.-Dalm. Zem. Vlade. Sabrao i uredio T. Smičiklas. Svezak VII. Listine godina 1290-1300 (Zagreb: JAZU, Tisak Dioničke Tiskare, 1909), vol. 7, 409-410, doc. no. 365;

 

[66]Mijo Ivan Brlek, “Tri rukopisna kodeksa iz dubrovačke prošlosti” [Three hand-written codices from Dubrovnik’s past],  Anali Historijskog instituta, JAZU u Dubrovniku3 (1954): 135-147, esp. 135-136.

 

[67]Donato Fabianich, Memorie storico letterarie di alcuni conventi della Dalmazia (Venice: G. B. Merlo, 1845), 78-81; Donato Fabianich, Schematismus Almae Provincae Missionariae Albaniae (Sarajevo, 1908),  23-26; idem., Schizzo storico sull opera dei Francescani in Albania (Scutari, 1930),  2-4.

 

[68]DAD, Lettere e commissioni di Levante (DAD, Lettere), vol. 12, 189^v-191^r.

 

[69]DAD, div. can., vol. 24, 79^v-81^r; ZdenkoZlatar, Huius… est omnis Reipublicae potestas: Sudjelovanje vlasteoskih rodova u vlasti (1440-1640). (Huius… est omnis Reipublicae potestas: Ragusan Patriciate and distribution of Power (1440-1640).Anali Dubrovnik (Dubrovnik: Zavod za povijesne znanosti HAZU u Dubrovniku, 2002), vol. 40, 147-168.

 

[70]DAD, div. can., vol. 39, 127^r-128^v and vol. XLIV, f. 195^v-196^r.

 

[71]Eubel, Hierarchia Catholica, vol. 1, f. 491, status that the bishop of Shas, Peter, was appointed at his Office in 1363; The same for Pius Bonifacius Gams, Series episcoporum ecclesiae catholicae, quotquot innotuerunt a beato Petro Apostolo a multis adjutus (Regensburg: Georgii Josephi Manz, 1873), f. 422; Farlato, Illyricum Sacrum, vol. 7 (1818): 297-298.

 

[72]DAD Reformationes. [Acta Consili Maioris], vol. 22, pf. 224^r dhe DAD, div. can., vol. 24, 70^v-71^r; AAlb.II, 411.

 

[73]AntunLiepopili, “Slavensko bogoslužje u Dubrovniku.” [Slavic Liturgy in Dubrovnik] Rad Jugoslavenske Akademije Znanonsti i Umjetnosti, vol. 220. Razreda Historičko-Filologičkoga i Juridičko-Filozofičkoga (Zagreb, Knjižara Jugoslavenske Akademije Lav. Hartmana; Stj. Kugli. Nadbiskupse Tiskare, 1919), lib. 220, vol. 96, 30-58, see esp. p. 34.

 

[74]Sigismondo da Venezia, Biografia seraficadegli uomini illustri che fiorirono nel francescano istituto. (Venice: Giovambattista Merlo, 1846), 117-145; Arthur du  Moustier, Ignazio Beschin, Giuliano Palazzolo, Martzrologium franciscanum (Vicenza, 1939), 45, 67, 109, 217; Marin Oreb, Zaslužni članovi Hrvatske provincije sv. Jeronima franjevaca konventualaca od njezina postanka do naših dana. [Distinguishedmembers of theCroatianprovince of SS. JeromeConventual Franciscansfrom itsfoundationto the present day/.(Split, 1973), 22, 45, 65, 79.

 

[75]Liepopili,“Slavensko bogoslužje,” lib. 220, vol. 96, 36.

 

[76]Franjo Rački, ed., Monumenta Ragusina. Libri Reformationum. Tomus II. A. 1347-1352; 1356-1360. Additamentum a. 1301-1305; 1318; 1325-1336. (In: Monumenta spectantia historiam Slavorum meridionalium, vol. 13 (Zagreb: Ex Officina Societatis Typographicae, 1882), vol. 2, 54.

 

[77]DAD, div. can. XIV, 102^r. Cfr. DAD Reformationes [Acta Consili Maioris], vol. 29, 108r; vol. 30, 107^r and 143^r-v.

 

[78]DAD Reformationes. [Acta Consili Maioris], vol. 29, 108r; vol. 30, 107^r e 143^r-v and DAD, div. can.XIV, 102^r.

 

[79]DAD, div. can.XIV, 102^r.

 

[80]DAD Test, vol. 7, 105^v-126^rand DAD, div. not. VIII, 162^r.

 

[81]Franciscus Gonzaga, De Origine Seraphicae Religionis Franciscanae eiusque progressibus, de Regularis Observantiae institutione, forma administrationis ac legibus, admirabilique propagatione (Rome, 1587), vol. 1, 53-62.

Luan Rama

(Katër shqiptarë në Antologjinë e Poezisë Botërore)

Përfshirja në një antologji të Poezisë Botërore prej rreth 750 faqesh, me poetë të zgjedhur nga vende të ndryshme të botës, është padyshim një kënaqësi, pa nevojën e duartrokitjes, ndërkohë që Shqipëria ka poetë të mrekullueshëm që do duhej të ishin pjesë, por kjo përzgjedhje është bërë nga francezët dhe nga një shtëpi botuese me emër « Editions Carcateres ». Çdo poet është përfaqësuar me një poezi siç është përfaqësuar Visar Zhiti me poezinë « Elegji e pyjeve », Entela Kasi me poezinë « Nëse bota është e egër, Anja » dhe unë me poezinë « Elegji për kukullat e Detit Egjé », apo nga Kosova, Agim Gjakova, me poezinë « Gruas sime ». Një antologji e rrallë dhe e përgatitur me shumë dashuri nga Nicole Gdalia, Sylvestre Clancier dhe Jean Portante. Në parathënien e tyre ata shkruajnë se kjo antologji është « një buqetë imazhesh, tingujsh, muzikash e këngësh me instrumentet dhe vibracionet e tyre aq të ndjeshme… Eshtë një udhëtim i vogël rreth botës në shoqërinë e bukur të poetëve, ajo e poetëve autentikë, të këtyre « qytetarë të botës », krijues të harmonive. » Për morinë e poetëve të përfshirë nga të pesë kontinentet, kjo antologji duket e jashtëzakonshme, një ngjarje poetike që sapo ka dalë në treg me rastin e 70 vjetorit të kësaj shtëpie botuese në Rue Arbalet në zemër të Parisit. Kjo shtëpi botuese u themelua nga një poet i ri që konsiderohej “Remboja polak” i quajtur Bronislav Kaminski, një antinazist i flaktë që përfundoi në kampet e përqëndrimit në Mathauzen dhe që për fat shpëtoi gjallë. Ishte fati i tij që të vazhdonte jetën e poetit të ri në një botë të lirë e humaniste të cilës i këndonte dhe e ëndërronte. Në vitin 1949 ai erdhi në Francë ku vazhdoi jetën e tij dhe shumë shpejt themeloi shtëpinë e tij botuese « Les Caracteres » Ishte poeti i njohur Pierre Seghers që do të botonte fillimthi një libër të tij poetik « Shteg ngjyre » më 1950, ku ndër të tjera ai këndonte « Njerëz të të gjitha gjuhëve / të të gjitha ngjyrave / deklaroj se jam vëllau juaj, / ju të mjerë -.unë mbaj mbi vete mjerimin tuaj, / ju njerëz të buzëqeshur –mbaj mbi vete gëzimin tuaj, / ju të dashuruar – unë mbaj dashurinë tuaj ! » I quajtur tashmë Bruno Durocher ai vdiq në vitin 1996 në Paris por shtëpia e tij poezisë dhe vargjet e tij vazhdojnë shtegtimin e tyre letrar.Shfleton këtë antologji dhe ndalon në vargjet, portretet, në këto fytyra kaq njerëzore, poetë të gjallë dhe të tjerë ikur nga kjo botë, poetë që i bashkon i njëjti mision, ai për ta bërë botën më të bukur dhe më humaniste. Disa prej tyre kanë qenë në burgjet e diktaturave por hekurat e tyre nuk i penguan të këndonin siç ndodhi me Janis Ricos, Nazim Hiqmet apo me vërsnikun tonë shqiptar Visar Zhiti që na solli këngët e drithëruara e të fuqishme të burgut. Në këtë libër, Fernando Pessoa na vjen me trishtin e tij, ashtu siç na vjen Ezra Pound, James Joyce, apo Tagora me nostalgjitë e mrekullueshme të tij dhe këngën e botës. Janë aty Neruda me dashuritë e tij dhe poezinë « Asgjë, veç vdekja » ; është Lorka me dhimbjen dhe klithjen e tij, janë nobelistë të shumtë, janë Andrei Voznessenski , Andre Verdet, Lionel Ray, Ossip Mendelstam, Max Jacob, grekët Odhise Elitis apo Seferis që në poezinë tij « Kthimi i njeriut që i mohuan atdheun » këndon : « Çfarë këndon ti miku im i vjetër ? / Nga koha e mërgimit ti tashmë je kthyer / me imazhet e vjetra që të ushqyen / nën qiej të huaj / larg vendit tënd… » Këtu janë dhe vargjet e Durocher që këndon : « Doganieri më kërkon pasaportën /ndërsa unë i tregoj veç qiejt !» Gjithë këto poema e vargje të ngjajnë në këtë libër me një baladë të gjatë në mijra e mijra vargje ku zërat e poetëve ndjekin njëri-tjetrin si në një epope apo korr madhështor mozartian, një këngë e botës. Të ngjan me një fushë plot lulesh shumëngjyrëshe, të paqes, dashurisë, solidaritetit, të thirrjes për progresin njerëzor që vringëllimat e armëve dhe gjëmimet e luftrave të heshtin përgjithmonë. Kjo është balada e bukur e kësaj antologjie që na ofrohet me kaq dashuri!

Nga Frank Shkreli

Ky vit shënoi 20-vjetorin e themelimit të Shoqatës së Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë. Festimet e këtij përvjetori kishin filluar në shtator me ekspozitëne librit dhe kulmuan me një tubim të qindra antarëve dhe dashamirësve të Shoqatës së Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikan, javën e kaluar, në vend-tubimin e ri të komunitetit tonë, në “Qendrën Kulturore Shqiptare “Illyria” në New York, sallë e auditorium realizuar me nddihmën e Këshilltarit të qytetit të Nju Jork-ut, Z. Mark Gjonaj, për t’u përdorur nga komuniteti shqiptaro-amerikan, pikërisht, për takime dhe festime të tilla kulturore, këtu në hapësirën e tre-shtetëshit, Nju Jork, Nju Xhersi dhe Konetikët.

Për të shënuar këtë 20-vjetor të rëndësishëm për jetën kulturore dhe artsitike të komunitetit shqiptar në Nju Jork me rrethe, në shtator u organizua ekspozita e librit, “20 vite krijimtari letrare në SHBA”, në zyrën e përkohëshme të Shoqatës së Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë”, shtetin Konetikët. Pikërisht në qytetin Stamford, ku u promovuan me atë rast, monografia voluminoze në dy vëllime “Shoqata e Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë (2001-2011)” dhe “Shoqata e Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë (2012-2021)”, si dhe “Shoqata e Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë (Autorë dhe vepra)”. Në shtator, u  prezantuan gjithashtu të gjithë numrat e revistës së Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë, PENA si dhe botimet nga Shtëpia Botuese “Adriatic Press”, përfshir botimet e autorëve anëtarë të Shoqatës. 

Shoqata e Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë ka mbledhur rreth vetes elitën letrare dhe publicistike, shkrimtarë e poetë të komunitetit shqiptaro-amerikanë dhe më gjerë të diasporës shqiptare, ndërsa vazhdon të tërheq gjithnjë e më shumë anëtarë të rinjë.  Ky fakt ishte i qartë nga pjesëmarrja e madhe e kësaj elite kulturore në tubimin e madh kulminor — në Qendrën Kulturore Shqiptare “Illyria”, në New York — të veprimtarive të organizuara, gjatë këtij viti, për të festuar 20-vjetorin e themelimit të Shoqatës – një ngjarje kjo me rëndësi të madhe artistike dhe kulturore për komunitetin shqiptaro-amerikan në Nju Jork me rrethe. Kishin ardhur shkrimtarë e artistë shqiptarë edhe nga Kandaja e Meksika. Ndër mysafirët special i cili me pjesëmarrjen tij lartësoi dhe nderoi këtë tubim, ishte shkrimtari disident dhe simboli i qëndresës anti-komuniste, Z. Visar Zhiti, anëtar nderi i Shoqatës së Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë, si dhe Poeti dhe shkrimtari Gjekë Marinaj, themelues i parë dhe aktualisht President Nderi i Shoqatës. 

Programin e shpalosi Kryetari i Shoqatës së Shkrimtarëve -Shqiptaro-Amerikan, Z. Mhill Velaj duke përshëndetur të ftuarit, ndërsa paraqiti folësit e rastit, Presidentin aktual, Z. Adnan Mehmeti, Z. Gjekë Marinaj, Kryetarin e parë të Shoqatës, Këshilltarin shqiptar-amerikan të qytetit të New Yorkut, Z. Mark Gjonaj, Kryetarin e “Vatrës”, Z. Elmi Berisha, Konsullin e Përgjithshëm të Kosovës në New York, Z. Frymëzim Isufaj, autori Thanas Gjika nga Bostoni e të tjerë.  Do të ishte një shkrim i gjatë po të reflektoja fjalimet e të gjithëve me këtë rast, por desha vetëm të pasqyroj, të pakën pjesërisht fjalën e Poetit dhe Shkrimtarit disident dhe të vuajturin e burgjeve të Enver Hoxhës, (Ja dhe linku i fjalimit të plotë të Z. Zhiti)  LETËRSIA SI HAPËSIRË DHE LIRI, SI GJUHË DHE IDENTITET, POR DHE SI MISION… – Dielli | The Sun (gazetadielli.com). Zoti Xhiti foli në përgjithësi, “Diasporën e Letrave”, për letërsinë shqipe në Evropë dhe në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, duke thenë se, “Po bëhet gjithnjë e më e pranishme letërsia e diasporës, zbulime prej saj e prodhimet e reja, ku është ruajtur gjuha dhe identiteti, shpirti kombëtar, duke qenë dhe mbetur një urë e gjallë mes atdheut dhe botës. Pra duke shtuar botë…”, ka theksuar ndër të tjera, Z. Xhiti, duke folur specifikisht për kontributin e diasporës shqiptaro-amerikane në letërsinë shqipe: 

“Hijerëndë dhe me rëndësi është diaspora shqiptare në SHBA, letërsia e saj, që nisi me korifejtë, Faik Bej Konica (Domenik) dhe Imzot Fan Noli, të cilët krijuan dhe një “Vatër” shekullore shqiptare me “Diellin” shqiptar shekullor.  Këtu do të vinin pinolli i Frashërllinjve, shkrimtari Mit’hat Frashëri, emblema e intelektualit patriot, po edhe Stavro Skëndi, bashkëpunëtor i tij, gjuhëtar dhe historian, të cilët përndiqeshin nga regjimi komunist në atdhe dhe vdiqën të dy në Nju Jork.  Erdhi dhe filozofi dhe shkrimtari Isuf Luzaj, i përndjekur që nga lufta, dhe historian Ago Agaj, i dënuar me vdekje në atdhe, plot të tjerë dhe së fundmi është botuar memuaristika e Kol Bibë Mirakaj”.

“Për në SHBA do të arratisej, pasi të dilte nga burgu, poeti, kritiku letrar, filozofi Arshi Pipa, duke marrë me vete dhe “Librin e Burgut”, ato sonete infernale që i botoi në 1959 në Romë, me rëndësi të jashtzakonshme. Pas tij do vinte, edhe ai i arratisur me të dalë nga burgu, shkrimtari e publicist Sami Repishti. Do të arratisej dhe shkrimtari, me baba të pushkatuar, Bilal Xhaferri, poeti i ofshamës çame. Për këtu u arratis, më pëlqen të them, me kalin e tij metaforik, me flatra, me Pegasin, poeti Gjekë Marinaj”.  

Këtu, do të thosha, se lëvrohet një letërsi dhe nga aradhët e reja e brezit të pas ‘90. Rëndësi të parë, sipas meje, këtu ka dhe ruajtja e gjuhës amë, jo vetëm pse është jona, por gjuhën shqipe shkencëtarët e gjuhësisë e vendosin në 10 –11 gjuhët më të rëndësishme në botë, antike, rrënjëse, pra është pasuri, jo vetëm jona, por ne jemi të parët që e kemi për detyrë ta ruajmë e ta gjallërojmë.

“Gjuha është atdhe. Bëhet letërsi këtu, shtoj me ngazëllim, dhe s’ka rëndësi në janë a jo antarë të shoqatës së shkrimtarëve shqiptaro-amerikanë. Patjetër s’mund të rri pa përmendur bashkëvuajtësit e mi, miqtë e burgut, këtu nisën romanet e tyre Dine Dine, Hasan Bajo, shkruajnë tregime Memisha Gjonzeneli, kujtimet infernale Kaso Hoxha, sintezat e mendimit Lekë Mirakaj. Do të vazhdonte poezitë e burgut Pëllumb Lamaj, edhe Ilir Spata, edhe i përndjekuri, i biri i Isuf Luzajt, Dalani.  Ndërkaq edhe krahu tjetër, komandantë të burgjeve apo oficerë të Sigurismit të shtetit do të shkruanin kujtimet e tyre. etj.  Këtu erdhën shkrimtarë të njohur si Naum Prifti e Betim Muço e do të vazhdonin të shkruanin suksesshëm shkrimtarë si Roland Gjoza, Ardian Vehbiu, eseist e gjuhëtar modern ndërkohë, historiani dhe monografisti i rëndësishëm Ilir Ikonomi, studiuesi i arkivave dhe historian Agron Alibali, etj”.

“Romane do të shkruanin Albana Lifshing, Mirela Kanini, etj, poezi Ilirjana Sulkuqi, Rajmonda Moisiu, Bajame Hoxha – Çeliku, Yllka Filipi, tregime në dy kohë e në dy vendet tona Muç Xhepa, kritikë letrare e studime do të ndiqja nga Mërgim Korça, Minella Aleksi, Gëzim Basha, Ernest Nasto, etj, e gazetarí nga Alfons Grishaj, Klajd Kapinova, Valentin Lumaj, Qemal Agaj, Merita McCormack, etj, etj. Nërkaq ka autorë që krahas shqipes, shkruajnë dhe në gjuhën e madhe angleze, duke rrokur një lexues të madh. Dua të kujtoj shkrimatren dhe përkthyesen e talentuar Ani Gjika, e vlerësuar dhe me çmime, bijë e studiuesit Thanas Gjika dhe e poetes Julia Gjika, etj, etj.  I sigurtë që ka dhe të tjerë, ndjesë që kam përmenduar aq emra”.

“Pas shoqatave, instituteve, akademive kulturore shqiptare këtu, arritje do të jetë Katedra e parë e Albanalogjisë në Universitetin DePaul në Çicago, ngritjen e së cilës e la në testament Hidai Bregu, një shëmbull i patriotit, i atdhetarit të kulturës, të gjuhës amë dhe letrave shqipe, drejtimin e së cilës do ta merrte shkrimtari Gazmend Kapllani.  Në Universitetin e Michigan-it poeti dhe studiuesi i ri, përkthyesi Lisandri Kola do të arrijë të japë leksione të letërsisë shqipe të ekzilit, një aspekt me interes, i gjerë dhe përfaqësues.   Institucione mbeten dhe gazeta “Dielli”, që me Sokol Paja tani, në vazhdim të gazetarit Dalip Greca, po edhe gazeta “Illyria” e Vehbi Bajramit, me gazetar Ruben Avxhiu, po i lënë më hapësirë letërsisë dhe kritikës letrare, ndërkaq që mbajnë të ndezur gjuhën e shkruar.” 

“Ndërsa “Zëri i Amerikës”, shqip, me gazetarët e saj profesionistë, këtu kemi njërin nga drejtuesit e dikurshëm, Fran Shkreli, dhe tani me drejtorin e euro-azisë, Elez Biberaj, evulojnë po aq sa mendimin politik, edhe informacionin rrethanor, në gjuhën e folur amë. Po kështu dhe televizione lokale e gazeta shoqatash të përkohshme, etj, librat shkollorë, mësuesit e shkollat në gjuhën shqipe, qendrat kulturore, vendet e kulteve, kishat me meshat shqip, xhamitë e teqeja e Detroitit, ku mblidhen shqiptarë, janë një ndihmesë e pazëvendësueshme për bashkësi, gjuhë dhe identitet”.  

“Të zhvillohet teatri, sidomos me të rinjtë. Filmi shqiptar do të ndihmonte shumë. Përurimi i tij, ja dhe në këtë skenë, këtu kemi dhe regjisorin Bujar Alimani, me shumë çmime në Europë, të bashkohemi për të parë dhe diskutuar një film të tij.

Lipset të bëhet dhe ajo që përmbushi studiuesi Luan Topçiu në Rumani ose të botohet e përkthyer ajo histori e letërsisë, edhe shqip edhe anglisht. Fillon nga njohja që të shkohet dhe në një reviste serioze e me nivel artistik. Kushtet janë. Të shfrytëzohen mundësitë”, porositi Visar Zhiti me rastin e 20-vjetorit të themelimit të Shoqatës së Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë.

Me të drejtë Z. Zhiti tha disa herë gjatë fjalimit të tij se përveç emërave që ai përmendi si pjesëtarë të “letërsisë së diasporës” ka edhe emra të tjerë. Vetëm në librin e Presidentit Adnan Mehmeti, “Shoqata e Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë: Autorë dhe Vepra”, botuar me rastin e 20-vjetorit të themelimit të kësaj shoqate janë të renditur më shumë se 100-autorëve kontribues.  Ky libër i autorit Adnan Mehmeti, me profile të shkurtëra të antarëve të Shoqatës, më bëri që të këthehesha në historinë e gjysëm shekullit të kaluar të diasporës shqipotare të asaj kohe, kur reeviste Shejzat e Ernest Koliqit kishte botuar në vitin 1969, pothuaj një libër identik me këtë të Shoqatës së sotëme (Shikoni foton më poshtë), me autor Karl Gurakuqin. Në librin e Gurakuqit, “Nepër Vullajt e “Shejzavet”, botuar në Romë. renditen profilet e 115 shkrimtarëve dhe poetëve që kontribonin me shkrimet e tyre – shkrimtarë e poetë të arratisur nga komunizmi — por edhe autorë arbëreshë, që bashkpunonin në atë kohë me revistën Shëjzat të Ernest Koliqit.

Me këtë rast, dua të uroj “Shoqatën e Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë”, për 20-vjetorin e themelimit të saj, por dua gjithashtu të kujtoj brezat e kaluar të shkrimtarëve dhe poetëve shqiptarë nga të gjitha trojet tona, të arratisur nga komunizmi i Enver Hoxhës, por që shumë prej të cilëve ende janë të anashkaluar, të përjashtuar dhe të harruar nga bota e jonë shqiptare.  Ndonëse ata kurrë nuk patën Shoqatën e tyre, në listën librit të autorit Karl Gurakuqi (“Në Vulljat e Shëjzavet”, ku pasqyrohen emrat dhe veprat e shkrimtarëve të diasporës shqiptare të asaj kohe, përfshihen edhe emrat e disa shkrimtarëve më të mëdhej të letërsisë shqipe.  Karl Gurakuqi thotë në atë libër se Ernest Koliqi mblodhi rreth vetes më të mirët intelektualë të diasporës shqiptare. “Nuk ka ngjarë ndonji herë që në shtypin tonë, qoftë brenda në Shqipëri, qoftë jashtë Atdheut, që një revistë të ketë pasur nji numër kaq të madh bashkpuntorësh. Shoqata e Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë, në këtë 20-vjetor të themelimit, ka shembuj që të ndjekë  shumë nga këta shkrimtarë e poetë të diasporës së vjetër shqiptare – duke mos i harruar ata, shumë prej të cilëve ende janë të njollosur me epitetet më të shëmtuara që nga koha e komunizmit. Ata meritojnë më shumë prej nesh, por të pakën t’I kujtojmë nga koha në kohë!

Urime 20-vjetori i themelimit të “Shoqatës së Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë”! 

Frank Shkreli

 Një grup pjesëmarrsish në 20-vjetorin e themelimit të Shoqatës së Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë

                                    

 

NË KUJTIM — Emërat e shkrimtarëve dhe poetëve të diasporës së vjetër shqiptare, bashkpuntorë të revistës “Shëjzat” të Ernest Koliqit, botuar në “Vullajt e Shejzavet”, me autor shkrimtarin Karl Gurakuqin, viti 1969    

           Autorë dhe vepra, 1969                            Autorë dhe vepra, 2021

Nga pjesëmarrja në 20-vjetorin e themelimit të Shoqatës së Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë mbajtur të djelën që kaloi në Nju Jork

             Presidenti I Shoqatës Adnan Mehmeti, majtas, dhe Mhill Velaj, Kryetari i Shoqatës

Themeluesi I Shoqatës së Shkrimtarve Shqiptaro-Amerikanë, Gjekë Marinaj me Presidentin aktual të Shoqatës, Adnan Mehmetin

      

Autori me poetin dhe shkrimtarin disident, Z. Visar    Me poetin dhe shkrimtarin dhe bashkvendasin tim            

 Zhiti, simbol i qendresës antikomuniste                        nga Malësia e Madhe, Z. Gjekë Marinaj, themelues 

                                                                                               i Shoqatës së Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikan 

                                                                                               edhe ky i arratisur nga komunizmi.