KUR “ARNAUTISTANI” DIGJEJ PERANDORIA TURKE-OSMANE KRIHEJ

NGA NDUE BACAJ

“HYRJE” 

Në përgjithësi historia jonë ka shkruar më shumë për luftrat e kryengritjet që shquhen për fitore të të parëve tanë mbi armiqtë pushtues apo grabitqarë të trojeve tona ndër shekuj. Ndërsa lufta e Kernicës (17 janar-23 shkurt 1862), ndonse një luftë heroike e Malësorëve, Shkodranëve, Ulqinasve, Krajanëve dhe Dukagjinasve,  të cilët luftuan heroikisht në mbrojtje të trojeve tona, ata e humbën këtë betejë të përgjakur mbrojtëse të lirisë nga invazionet sllave të Malit të Zi… Kjo betejë luftarake e “humbur” njihet “pak” në analet e historisë si Lufta e Kërnicës. Lufta e Kërnicës vjen fill pas gjëmimit famëmadh që tronditi jo vetëm sarajet e pushtuesit shekullor Otoman që tashmë kishte filluar të lëngonte, por mbi të gjitha pallatet e Kralit të Malit të Zi, e pse jo edhe të Europës së përgjumur. Ky gjëmim vinte nga kulla e Vraninës me në krye Oso “barotin”, Kuken me trimat e “tij” malësorë e shkodranë…  Po në atë kohë Mali i Zi dhe fqinjë të tjerë kishin filluar të marrin zemër për dy arsye, së pari se Europa nën “syzet” e fuqishme të Rusisë e ndonjë fuqie tjetër europiane, vendosnin vija e hije në trojet tona për të “ngopur” pangopësinë e Sllavëve, dhe së dyti, fuqia e pushtuesve  shekullorë Turko-Osman  kishte filluar të lëkundej e gati të shembej për tokë nga pesha e pushtimeve, keq-qeverimeve e krimeve shumëshekullore që kishin ushtruar mbi Shqipërinë e më gjerë. Në këto kushte perandoria turke-osmane që mbante të pushtuara prej shekujsh trojet shqiptare, për të “shpëtuar” diçka nga vehtja , bënte “sehirë” para krimeve e pushtimeve të fqinjëve shoven-sllav  që donin të grabisnin sa më shumë nga trojet etnike shqiptare…

LUFTA E KËRNICËS 17 JANAR -23 SHKURT 1862… 

Si datë e fillimit të luftës së Kërnicës njihet 17 janari i vitit 1862, luftë që zgjati “periodikisht” deri me 23 shkurt 1862, kur Malazezët e pangopur kishin pushtuar Kërnicën tërësisht shqiptare, si me popullsi dhe territor. Këto troje shqiptare të pushtuara nga malazezët, në të ardhmen donin t’i përdornin edhe si pikë strategjike për pushtime të tjera të trojeve shqiptare. Lajmi i pushtimit të Kërnicës  u përhap si rrufeja, në formën e një kushtrimit që e dëgjoi jo vetëm Shkodra e Malësia, por edhe Ulqini, Kraja, Dukagjini e më gjerë. Madje për të shkuar për të luftuar për çlirimin e Kërnicës u grumbulluan menjëherë 500 vullnetarë që përbëheshin momentalisht nga Shkodranë, Malësorë e Ulqinakë të cilët, pa vonuar e pa marrë parasysh rreziku u nisën në 40 lundra që tërhiqeshin nga një avullore e kohës. Duhet sqaruar se pushtuesi shekullor turko-osman ju kërkua ndihmë nga vullnetarët për të çliruar e mbrojtur trojet shqiptare, që njëkohësisht “njiheshin” si  trojet e “vetë” perandorisë turke-osmane. Por ndihma ishte thuajse zero, madje shpesh kjo perandori e të keqes për të shpëtuar veten ishte gati të falte pjesë të “sajë”. Gjithsesi shqiptarët e këtyre trojeve që kishin kundërshtuar me armë në dorë edhe vetë pushtuesin turko-osman, ishin gati të mbronin me çdo çmim çdo pëllëmbë të trojeve të tyre, që Zoti jua kishte falur që herët kur krijoi njeriun mbi tokë. Tashmë këto trima pasi lundruan për disa kohë zunë vend në katundin Shestan, ku edhe do të përgatiteshin për të çliruar Kërnicën e pushtuar. Por Malazezët me të marrë vesh sulmuan vetë Shestanin, duke shkaktuar për një ditë mjaft gjak e mjerim si ndër 500 burrat luftëtarë të lirisë të trojeve shqiptare, por edhe në forcat e tyre të shumta. Sipas kronikës së M.Sirrit, në “Almanaku Shkodra” e vitit 1962, fq.143, (Cituar  nga “Shkodra dhe Motet, vll.I-rë”, fq.415-420 të Hamdi Bushatit,”Mësues i Popullit”, botim i vitit 1998), janë të shënuar si luftëtarë të rënë dëshmorë: Hysen Rrjolli, Zenel Egçi, Salih Ishaku, Oso Verçana dhe 20 vetë (pa emra) nga Kopliku. Mjerisht këta trima që derdhën gjakun për lirinë e këtyre trojeve nuk kanë askund emrat e tyre që meritojnë shumë më shumë se kaq. Pas kësaj beteje në Shestan forcat Malazeze u thyen dhe u tërhoqën në Kernicën e pushtuar. Gjatë këtyre ditëve të tmerrshme në Shkodërlocen u grumbulluan mbi 600 luftëtarë të tjerë të cilët ishin nga Shkodra e Dukagjini. Kjo forcë luftëtarësh tashmë komandohej nga Hasan Hoti, por pa vonuar nga viset e sipërshënuara shqiptare do të mblidheshin vullnetarë të tjerë, të cilët do të niseshin për çlirimin e Kërnicës së pushtuar. Me të mbërritur afër Kërnicës u ndez lufta në mes vullnetarëve Shqiptarë dhe pushtuesve Malazezë, ku duhet shënuar se kjo luftë ishte disi e pabarabartë, pasi Malazezët ishin më të organizuar ushtarakisht, ishin me armatimet më moderne, të fortifikuar në pozicionet e tyre, por edhe më të shumtë në numër. Gjithsesi beteja ishte tepër e ashpër, por trimat shqiptarë luftuan me heroizëm të pashoq, deri edhe trup më trup, shpatë me shpatë e bajonetë për bajonetë. Për fat të keq shqiptarët me gjithë trimërinë e tyre në këtë betejë të pabarabartë humbën mjaft luftëtarë të lirisë gjatë luftimeve, por edhe u zunë robë nga Malazezët mjaft të tjerë, duke përfshirë edhe vetë Hasan Hotin… Madje nga gojëdhënat që përmend Hamdi Bushati tek “Shkodra dhe Motet” vll.I-rë, thuhet që robër u zunë rreth 600 luftëtarë vullnetarë shqiptarë, si dhe ranë duke luftuar në fushën e betejës rreth 500 vullnetarë të tjerë  shqiptarë, (shifer kjo që mua më duket e pabesuar N.B.). Madje në këto shkrime të tij (Hamdi Bushatit) theksohet se sipas kronikës të M. Sirrit u janë prerë kryet e marrë kokat nga malazezët plot 105 shqiptarëve. Disfata e luftëtarëve shqiptarë shkon aq larg sa thuhet se shpëtuan nga zënia rob apo nga vdekja fare pak, e ndër këta thuhet se ishin Halil Kopliku dhe Çun Mula i Hotit. Po në këtë kronikë (kronika e M. Sirrit) shënohen emrat e këtyre  dëshmorëve të rënë nga Shkodra në këtë luftë: Abdylla Agë Drishti, Hysen Begu i Beqir Begut, Hasan Beg Ulqini, Hyso Bordullaku, Jusuf Djepaxhia, Man Hil Hoxha, Salo Cani, Fetah Salo Texhali, Taro Dragusha, Gush Kruja (nipi i Can Krujës), Abdyl Rama, Kaso Shkreli (vëllai i Dasho Shkrelit) e tjerë.  Në këtë betejë shkruhet se u dalluan malësorët trima për të cilët ka një listë emrash me dëshmorë e të plagosur vetëm nga Bajraku i Hotit të cilët janë marrur nga regjistrat e famullisë, (dhe të shënuar nga Hamdi Bushati në “Shkodra dhe Motet”vll.I.), të cilët cilësohen se kanë rënë në fushën e betejës si dëshmorë të lirisë: Lekë Ulja,  Mirash Martini, Prelë Marku, Tomë Luli,  Gjokë Martini, Gjon Ujka,  Shyt Preçi,  Prekë Mark Luci,  Vas Bardhi. Ndërsa të plagosur në këtë luftë janë të shënuar trimat: Pjetër Pali, Prelë Marashi, Ulë Martini, Marash Gjeloshi, Mirash Hasi, Tomë Gjoni, Gjeto Preçi, Lulash Vuji, Prekë Nikë Vuli, Gjeto Preç Doka, Prelë Mark Toma dhe Lucë Marku. “Ndahen” për trimni në këtë luftë kundër Malazezëve Lan Ula i cili ka pre tre krena Malazezësh, pastaj vijnë Marash Ula që ka pre një krye (malazezi), Gjelosh Nika që ka pre një krye (malazezi), Lekë Ula që ka pre një krye malazezi (para se të plagosej), Gjon Nika që ka pre një krye malazezi dhe ka marrë bajrakun, Marash Daka ka pre një krye (malazezi), Lekë Pëllumbi ka pre një krye (malazezi), Prelë Preka ka pre një krye (malazezi), Marash Leka ka pre një krye (malazezi), Dedë Vuji ka pre një krye (malazezi), Tomë Pashani ka pre një krye (malazezi), Prekë Gjeloshi ka pre një krye (malazezi), Tomë Preçi ka marrë një krye (malazezi), Nikë Miculi ka marrë një krye (malazezi). (Hamdi Bushati,Shkodra dhe Motet,traditë, ngjarje, njerëz… Vll. I. Fq.417-418). Gjithsesi gojëdhënat trashëgohen edhe për trimërinë e luftëtarëve Krajanë e Dukagjinas, që dhanë jetën apo u plagosën e tjerë, por mjerisht pa asnjë emër konkret. Gjithashtu në këto gojëdhëna apo shkrime duke përfshirë edhe ato të kronikës të M.Sirrit e Hamdi Bushatit që i cituam më sipër, “tregohet” edhe për trimërinë e shqiptarëve Ulqinakas, ku emri i trimit në krye të Ulqinasve Mustafa Broçit, “trashigohet” edhe sot si legjendë, ku thuhet se pasi luftoi me Malazezët dhe preu disa koka të tyre, erdhi momenti dhe këtij trimi ia prenë kokën Malazezët, por edhe kështu me kokë të prerë ka ecur plot shtatë hapa të tjerë… Përmendet për trimëri Ceno Begu i cili u printe Ulqinakëve, por edhe trimat Daut Pelinku dhe Halil Beci e tjerë. Por edhe pas kësaj lufte që mund të quhet e humbur, Shqiptarët- Malësorë, Shkodranë, Ulqinakë, Dukagjinas e tjerë nuk e humbën zemrën e trimërinë për t’u dalur zot trojeve të tyre etnike, ata edhe pas kësaj zhvilluan beteja të tjera në mbrojtje të trojeve shqiptare që perandoria turko-osmane tashmë i kishte lënë “hali”, ndërsa Europa i kishte nxjerrë në ankand… Gjithsesi Malazezët e tjerë pas kësaj morën disi “zemër” nga beteja e “fituar” e Kërnicës të cilët edhe pse e kishin paguar mjaft shtrenjtë, nuk u “ngopën”, në grabitjen e trojeve shqiptare, duke detyruar kështu shqiptarët Malësorë, Shkodranë, Ulqinakë, Dukagjinas e më gjërë të zhvillojnë dhjetëra beteja të tjera që vazhduan nga Shestani, Muriqi, Palva, Gucia, Tivari, Hoti, Gruda, Ulqini, Shpuza, Kosova e tjera troje të Shqipërisë Etnike.  Mjerisht disa nga këto treva që përmenda më lart Europa që kishte forcën por jo të drejtën ia “fali” për zgjerim Malit të Zi, Serbisë, “Maqedonisë” e tjerë, e një ndër të parat “viktima” që “bekoi “ në gojën e ujkut sllav Europa plakë ishte edhe Kërnica e përgjakur e cila tashmë ka pësuar fatin tragjik (drua) pa kthim, duke u bërë pjesë e Malit të Zi, ku sot kjo trevë dikur shqiptare banohet nga jo pak malazezë ardhacakë pas vitit 1862, ose nga ata të paktë banorë shqiptarë që në kushtet e mbijetesës dalëngadalë u sllavizuan, duke humbur jo vetëm emrin, besimin, gjuhën, por mbi të gjitha, fatkeqësisht me shumicë edhe ndërgjegjen se janë pjesë e trupit dhe gjakut shqiptar që rrinë tuj vlue… 

Republika jonë po hyn në një fazë të re dhe vendimtare të fuqizimit të kapaciteteve shtetërore të mbrojtjes. Kjo përfshinë zhvillimin e Forcës së Sigurisë së Kosovës konform standardeve të NATO-s dhe thellimin e marrëdhënieve me partnerin tonë strategjik, Shtetet e Bashkuara të Amerikës.

Si Presidente e Republikës dhe Komandante Supreme e FSK-së shprehë mirënjohjen time për institucionet tona të mbrojtjes të cilat për vite me radhë punuan për përmbushjen e kritereve për kualifikim në Programin e Shitjeve Ushtarake të Departamentit të Shtetit të SHBA-ve.

Shpreh falënderim të veçantë për Sekretarin Blinken me të cilin kemi diskutuar mbi miratimin e programit të Shitjeve Ushtarake të Huaja (FMS) në korrik 2022, për Departamentin e Mbrojtjes së SHBA-ve dhe Kongresin e Shteteve të Bashkuara, i cili tashmë është njoftuar zyrtarisht për synimin e Kosovës për të blerë sisteme mbrojtëse armësh përmes programit FMS.

Siç u tha në Deklaratën thelbësore të Qeverisë amerikane: “Kjo shitje e propozuar do t’i mbështesë qëllimet e politikës së jashtme dhe sigurinë kombëtare të Shteteve të Bashkuara duke përmirësuar sigurinë e një partneri evropian që është një forcë e rëndësishme për stabilitetin politik dhe ekonomik në Evropë. Shitja e propozuar gjithashtu do ta rrisë kapacitetin afatgjatë mbrojtës të Kosovës për ta mbrojtur sovranitetin dhe integritetin territorial, si dhe për t`i përmbushur kërkesat shtetërore në sferën e mbrojtjes.”

Kam besim të plotë se Kongresi do ta mbështesë këtë shitje të mundshme për vendin më proamerikan në botë, si një akt i cili do ta rrisë sigurinë në Kosovë, në rajonin tonë, si dhe në kontinentin evropian.

Prof.dr. Roland Gjini

Besnik Bashaliu

Dr. Shyqyri Demiri lindi në 16 Tetor 1906, në qytetin e Elbasanit dheu nda nga jeta në vitin 1983 në qytetin e tij të lindjes. Ai i përkiste një familjeje atdhetare, që ka nxjerrë figura të njohura, me kontribute të rëndësishme në lëvizjet përparimtare kombëtare. Gjyshi i tij Sulë Limon Sulçe (Spahiu), ishte pjesëmarrës aktiv në ngjarjet e viteve 1878-1881, si anëtar i degës së Lidhjes së Prizrenit në Elbasan dhe luftëtar për mbrojtjen e Hotit dhe Grudës. Babai i Shyqyriut, Demir Sulçebeu, lindur në Elbasan më 1876, ishte anëtar i klubeve atdhetare “Vllaznia” dhe “Bashkimi” e më vonë i shoqërisë “Bashkimi i ri” (1910).Veprimtaria e tij në klubin “Vllaznia” (1909) ka qënë tepër intensive, veçanërisht në detyrën e arkëtarit të shoqërisë. I përgjigjet thirrjes së klubit “Bashkimi” për mbështetje financiare në hapjen e shkollave legale shqipe në Elbasan e krahinën përreth, në 25 Nëntor 1912 ai bëhet një nga firmëtarët e nënshkrimit të aktit të mëvetësisë së Elbasanit. Në periudhat e mëvonshme, Demir Sulçebeu dallohet si kundërshtar i ashpër i feudalit Shefqet Vërlaci, ndjen persekutimet e pafundme të këtij çifligari duke u rrënuar nga pikëpamja ekonomike, por duke mos u përkulur asnjëherë para vështirësive deri në fund të jetës së tij.

Dr. Shyqyri Demiri, arsimin fillor dhe disa klasë qytetase (Normal-gjimnazi) i kreu në qytetin e lindjes, Elbasan, ku u dallua për rezultate të shkëlqyera. Gjatë viteve të rinisë së hershme, së bashku me vëllanë e tij Vehbiun, ishin anëtarë të orkestrës frymore të qytetit “Afërdita”, duke marrë pjesë aktivisht në mbledhjen e ndihmave për Luftën e Vlorës (1920). Si pjesëtar i kësaj bande frymore, në gusht të vitit 1920, ai së bashku me bandën frymore u bë pjesëmarrës në festimet e fitores të organizuara në këtë qytet. Në këto rrethana historike u mbrujtën ndjenjat patriotike tek i riu Shyqyri Demiri, ndjenja, që ai do t’i manifestonte gjatë gjithë periudhës së studimeve dhe më vonë në detyrën e mësuesit.

Nga fundi i vitit 1920, Shyqyriu u vendos në kryeqytetin austriak, në Vjenë, ku, fillimisht, për një vit rresht përvetësoi gjuhën gjermane. Nisur nga vështirësitë e shumta ekonomike që diktonte jeta vjeneze, ai zhvendoset përkohësisht në një qytet të vogël të Austrisë, Ried, ku rregjistrohet në gjimnazin klasik tetëvjecar, duke studiuar veçanërisht gjuhët latine dhe greqishten e vjetër, lëndë të nevojshme për vazhdimin e studimeve të mëtejshme në degën histori-arkeologji. Nga shtatori 1929 deri në gushtin e 1933-it, vazhdon studimet e larta në Universitetin e Gracit,Fakulteti Filologjisë, dega Histori-Arkeologji, ku u dallua për rezultate të larta, duke tërhequr edhe vëmendjen e pedagogëve të tij, të cilët flisnin me konsiderata për pasionin e vullnetin e studentit shqiptar.

Për shkaqe shëndetësore, detyrohet t’i ndërpresë studimet për disa kohë duke qëndruar në Austri ku edhe kurohet. Pas kalimit të provimeve të tij të fundit (Rigorosen) më 2 korrik 1934, ai propozoi tezën e tij për mbrojtjen e gradës shkencore më 5 mars 1934,me titull: “Përpjekje e një vështrimi kritik të kulturës para dhe historike të Shqipërisë”. Më 3 qershor 1935, jep provimin e diplomës, dhe më 26 qershor 1935 ai fiton doktoratën në këtë universitet. Në këtë mënyrë Shyqyri Demiri bëhet arkeologu i parë shqiptar i diplomuar me gradë shkencore në fushën e studimeve historike e arkeologjike. Gjatë viteve’30-të e gjejmë Dr. Shyqyri Demirin mjaft aktiv në faqet e shtypit vendas dhe të huaj me artikujt e tij shkencorë, mbi tema që përfshijnë diskutimet mbi etnogjenezën e kombit shqiptar dhe vazhdimësinë iliro-shqiptare.

Punimet e tij shkencore në fushë të arkeologjisë dhe historisë, më së shumti përqëndrohen te Elbasani e trevat përreth. Prezantimi i historisë së trevave të Elbasanit nga Shyqyri Demiri përgjatë kohërave, që nga periudhat antike deri në ditët aktuale, është bërë si nëpërmjet shënimeve e kumtesave të veçanta, ashtu edhe në formën e përmbledhjeve historike. Në morinë e punimeve shkencore të shkruara, por të mbetura të pabotuara, gjatë jetës së tij, që shtjellojnë historinë së kësaj treve; që nga kohët më të hershme e në vijim, rendisim disa prej tyre, të depozituara në Muzeun e Elbasanit:

– Historia e Elbasanit, pjesa e parë “Koha e vjetër, prej Neolitit përmbi Skampinin deri në ndërtimin e kalasë në shek V.e.r (62 faqe daktilografike).

– Historia Mesjetare e Elbasanit: Dyndjet barbare, Topijasit, Arjanitasit, invazioni turk, luftërat e Skënderbeut në zonën e Elbasanit, rindërtimi i kalasë, Ilbasani deri në fund të shek XV (34 faqe daktilografike).

– Historia e Elbasanit, nga vitit 1500 deri në periudhën e viteve 1920 (150 faqe daktilografike).

– Biografia e Aqif Pashë Biçakçiut, shkruar në 50 vjetorin e vdekjes së këtij patrioti.

Rezultatet kryesore të kërkimeve e studimeve janë pasqyruar në veprën e tij kryesore, “Histori e shkurtër e treves së Elbasanit”, (Nga Neoliti deri më 1939), shkruar përgjatë disa viteve dhe botuar pas vdekjes së tij, në vitin 2006, nga Shtëpia botuese Egnatia, mbështetur dhe financuar nga nipi i Dr. Shyqyri Demirit, z. AlbanDemiri. Shyqyri Demeri sjell fakte dhe argumente të rëndësishme për krijimin e degës së Lidhjes Shqiptare të Prizrenit në Elbasan, si dhe për kontributin e popullit të Elbasanit dhe të trevave përreth në këtë Lidhje. Ai na bën të njohur faktin se në tetor – nëntor 1880, rreth 3000 luftëtarë u nisën nga zonat e Elbasanit në mbrojtje të trevave shqiptare, si pjesë e L.SH.P dega e Shkodrës, që mbulonte veprimet luftarake në Hot e Grudë.

Më tej, Demiri në studimet e tij, bën një pasqyrë të gjendjes së arsimit e kulturës në zonën e Elbasanit në periudhën e viteve 1908-1912, për përhapjen e gjuhës shqipe në trevën e Elbasanit, shkollat shqipe në Shpat, Kongresi i Elbasanit dhe vendimet e tij, çelja e shkollës Normale dhe faktorët politiko-kombëtarë e arsimoro-kulturorë që përcaktuan Elbasanin si qendër e mbajtjes së këtij Kongresi dhe hapjes së shkollës Normale. Veprimtaria e çetave luftëtare dhe shpallja e Pavarësisë në qytetin e Elbasanit në 25 Nëntor 1912 do të përbëjnë edhe argumentin përmbyllës të studimit të prof. Demirit për periudhën e Rilindjes Kombëtare.

Pas çlirimit të vendit, që në vitet e para e në vijim, prof., Demiri intensifikon punën e tij për studimin e historisë së trevës së Elbasanit. Kështu, kërkimet dhe punimet e tij në fushën e arkeologjisë realizohen së bashku me arkeologët e njohur të vendit Hasan Ceka, Skënder Anamali, Selim Islamin etj, në gërmimet arkeologjike në tumat e Pazhokut, vëzhgimi dhe studimi i territorit dhe kalasë së Qafës në Mollas, studimi në terren i Kullës së Kamunaut, dhe i Klosit të Sulovës etj.

Në morinë e punimeve të Shyqyri Demirit përmendim edhe studimet në fushën e toponimeve dhe shpjegimin e shkrimeve të ndryshme: romake, bizantine, turke e arabe, të gjendura në monumente apo fragmente të kulturës materiale që janë zbuluar në trevën e Elbasanit. Të tilla janë: artikulli i botuar në gazetën “Shkumbini”, Nr.63,dt.07.08.1976 me titull “Toponime, Qafa e Kalit”, apo artikulli i botuar po në gazetën “Shkumbini”, Nr 68, dt.25.08.1976 me titull “Toponime, Kroi i Kalit”. Në studimet e përmbledhura në librin “Histori e shkurtër e trevës së Elbasanit (Nga Neoliti deri më 1939)” gjejmë shpjegime për toponimet “Sarajet”, “Fusha e kuajve”, “Mëhalla e Llonxhës”, “Gjurma e Mushkës”, “Cezmja e Lepurit”, “Fusha e Bullit”, “Bradashesh”, “Çezmja e njomë”, “Çezmja e thatë” etj, studimet e publikuara në përmbajtjen e shkrimit latin mbi monumentin e ushtarit romak Mark Sabidit me qëndrim në Skampa, përmbajtja e mbishkrimeve arabe të rrasave të montuara në portën jugore të kalasë, shpjegimi i emërtimit Neokastron e përdorur nga popullsia e krishterë për kalanë e rindërtuar të Ilbasanit (Elbasanit), historiku i përdorimit të emërtimit, Valmi, për qytetin e Elbasanit sipas kronikave veneciane. Në këto shkrime, Dr. Shyqyriu argumenton emërtimet e vendeve dhe kulturës materiale të gjendura në zona të ndryshme të trevës të Elbasanit, duke u ndalur veçanërisht në shpjegimin e prejardhjes së tyre. Në studimin e tij mbi historikun e trevës së Elbasanit, Dr. Demiri na jep një tablo të plotë për monumentet e kulturës që gjenden aktualisht në Shqipëri e veçanërisht ato që shtrihen në zonën e Elbasanit. Përmendim këtu: Monumentin e ushtarit romak Mark Sabidit, tumat e Pazhokut, kalatë e shumta në Lleshan, Gradishtë, Sulovë, Mengël, Elbasan, stema e princit të Shqipërisë së Mesme Karl Topisë, manastirin e Shën Gjon Vladimirit, banjot romake të Bradasheshit, këmbët e urës antike të Topçiasit, fragmente të rrugës Via Egnatia, veprat e piktorëve të mëdhej shqiptarë në zbukurimet kishtare të Valshit, Shelcanit etj. Studimin e tij mbi historikun e trevës së Elbasanit, Dr. Demiri, e fillon me pasqyrimin e një harte të qendrave më të rëndësishme historike, ndërsa evidenton fillesat e banimit të këtij rajoni, përbërjen e kësaj popullsie, periudhën e ekzistencës së hershme që daton nga periudha e Neolitit, shtrirjen e vendbanimeve, kultura materiale arkeologjike e gjendur në to si tregues të një ekzistence jetësore të kësaj popullsie etj. Nëpërmjet dëshmive historike, pasqyrohet treva e Elbasanit në periudhën antike, fiset që e kanë banuar: Parthinët, Eordejt, Kandavët, qytezat e kësaj krahine dhe fillesat e Skampës, si ngulimim ushtarako-urban, periudhat e lulëzimit dhe rrënimit të tij, etj. Ekspozohet periudha mesjetare në trevën e Elbasanit me gjithë kompleksitetin e saj historike e monumental, ndryshimet e varësisë administrative e fetare, monumentet kulturorë dhe lidhjet historike me periudha të ndryshme të zhvillimit ekonomik, politik e shoqëror të popullsisë së këtij rajoni. Gjendja e zonës së Elbasanit nën administrimin e Topiajve e Arjanitëve, si dhe përshkrimi i detajuar i objekteve kulturore, vendbanimeve dhe zhvillimeve ekonomiko-shoqërore do të përbënin një risi në punimin e Dr. Demirit për historikun e kësaj treve, po të marrim në konsideratë kohën kur është kryer ky punim.

Në këtë punim ne u ndalëm kryesisht në kontributin e Shyqyri Demirit në studimin e historisë së trevës së Elbasanit. Por, duhet të theksojmë këtu se veprimtaria e tij kërkimore-shkencore është më e gjerë se kaq. Ai la pas punime me vlera jo vetëm historike, por edhe arkeologjike, gjuhësore, antropologjike, etnografike, në fushën e arsimit e kulturës shqiptare në tërësi e të Elbasanit në veҫanti.

Shkruan: Lekë Mrijaj/

Shkëlqesia e tij – i përndritshmi, Imzot Mark Sopi, vërtetë do të mbetet përgjithmonë në historinë e lavdishme kombëtare dhe në zemrat e të gjithë atyre që e njohën pra edhe të grigjës së tij dioçeziane, famullitarëve të të gjitha famullive të Dioçezës së Kosovës. Ai, jetoi, interpretoi dhe dëshmoi në plotësi me shumë dashuri mesazhin e ungjillit, pra si një misionar i kompletuar me zemër të bardhë dhe me gëzim të pafund gjatë gjithë jetës së tij reflektoi dhe gjeti gëzim dhe entuziazëm në besimin e tij universal dhe kuptimin e vërtetë të jetës dhe misionit të tij qoft shpirtëror, kulturor dhe në atë kombëtar.

Mark Sopi, qysh si seminarist, e më vonë si meshtar dhe teolog në shërbesa të ndryshme shpirtërore e liturgjike, fillet e para të meshtarisë i ka nisur në famullinë e Ferizajt (si ish sekretar i imzot Nikë Prela, ipeshkv i Ipeshkëvisë Shkup Prizren) me pas si famullitar në famullinë e Kishës së Zllakuqanit (nga 1974 deri në vitin 1991), me vonë apo pas rënies së komunizmit në Shqipëri (në Milot dhe Durrës), me ç’rast edhe u emrua ipeshkv i Ipeshkvisë së Kosovës nga Selia e Shenjt-Papa Gjon Pali II.

Imzot Mark Sopi, njihet edhe si një ndërmjetsues aktiv gjatë faljeve të gjaqeve në Zllakuqan dhe rrethinë, me konkret ishte bashkëpuntor i përafërt i prof. Anton Çettës dhe elitës së pajtimit të gjaqeve në Kosovë.

Qysh nga shugurimi i tij ipeshkvnor (me 23 nëntor 1995 deri kalimin në amshim 11 janar 2006), ishin momentet më historike të imz. Markut, i cili bëri kthese të ndryshimeve epokale karshi kombit, duke lobuar për kauzën kombëtare në senzibilizim të çështjes së Kosovës nëpër ambasadat e zyrët akredituara në Prishtinë, Evropë dhe në mbarë botën demokratike.

Në periudhën e luftës së Kosovës veproi si një ambasador shqiptarë dhe një bari i mirë, jo vetëm për katolikët shqiptarë, por për mbarë popullatën tonë (pa dallim feje) pra mbështetur nën moton e Pjetër Bogdanit: “Fati i popullit tim, është fati im”, te cilën moto e përcolli edhe atë në të gjitha ditët e luftës që do të thotë se e mbrojti fjalën e lirë, lirinë, demokracinë, qënien tonë njerëzore, kulturore dhe kombëtare nga dhuna, persekutimi dhe vrasjet mesjetare nga okupatori serbian.

Më 26 Gusht të vitit 2005, ishte projekti më kapital apo një vepër jetësore e ipeshkvit të Ipeshkvisë së Kosovës Imzot Mark Sopit, i cili veq tjerash projekte , ishte ai që e vendosi gurëthemelin e Katedrales që bartë emrin e Shën Nënë Terezës Shqiptare në Prishtinë. Imzot Markut, i mbahet mend fjalimi i tij monumental para senatorëve në Kongresin Amerikan më 18 maj 2005 (ku kishin marrë pjesë edhe kongresmeni Joseph J. DioGuardi, vikari special dioçezian, dr. dom Shan Zefi, dr. mons. Lush Gjergji, Faton Bislimi etj.) i cili pati thënë se: “Pavarësia e Kosovës është zgjidhja që prodhon vetëm paqe e siguri dhe stabilitet jo vetëm për Kosovën, por për rajonin dhe mbarë Evropë e botën mbarë dhe se Evropa e ka të pamundur t’i jap paqe të qëndrueshme Kosovës pra është Amerika e cila i siguron stabilitet të qëndrueshëm Kosovës” kishte thanë imz. Marku para Kongresistëve Amerikan. Ishte një shembull i bukur i një mënyre shpirtërore për të jetuar ungjillin dhe për t’u dhënë plotësisht, pa orë pune, për t’u shërbyer njerëzve. Nuk kishte kohë të mendonte për veten e tij, ai ishte gjithmonë i gatshëm që përmes eukaristisë, devotshmërisë dhe katekizmit t’i ofronte njerëzit me çdo kusht tek Ati, Biri dhe Shpirti Shënjtë.

Vlen të potencohet se ai nga natyra ishte tejet i maturuar i sojit të një filozofi, madje edhe një dashamirës i drejtpërdrejtë, këmbëngulës dhe i afërt me çdo person i cili përherë sa ishte gjallë i shpërfaqi tiparet më të bukura të Jezu Krishtit, se nuk erdhi për t’u shërbyer nga të tjerët, por për të shërbyer dhe për të dhënë jetën për vëllezërit dhe motrat e tij.

Imzot Mark Sopi, përveq se ishte studiues e lexues i zellshëm, ai ishte edhe bashkëpunëtor i zellshëm i revistës fetaro-kulturore “Drita”pastaj në Durrës i revistës “Vegim Drite” siq thotë dr. don Shan Zefi ka botuar artikuj të ndryshëm, siç do të bashkëpunojë njëkohësisht edhe me revistën “Kumbona e se Dielës”, që botohej në Shkodër. Ka shkruar edhe artikuj tjerë të çmueshëm në “Lajmtarin Ipeshkvor”, gazetën zyrtare të Ordinariatit ipeshkvor që e drejtonim ne “ad usum internum” etj.

Botoi edhe këto vëllime: Baca Kolë dhe famullitari (1995), Martirët e Karadakut (1996), Koncilët ekumenike (2000), Shën Luçia (2001). Lavdi veprës së tij shpirtërore dhe kombëtare.

Pushoftë në paqe imzot Mark Sopi!

Artur Vrekaj, Massachusetts/

Shekuj më përpara luftës së Trojës popujt nën lumin Danub, Dardanët, Brigjët, Misianët, Trakët, etj mërguan në Azinë e Vogël  më së shumti në territorin ku sot shtrihet Turqia e sotme. Dardanët dhe Brigjët jetuan përkrah njëri tjetrit në gadishullin Ilirian dhe në mërgatën e tyre në Azi të Vogël. Sot janë dëshmi emri i ngushticës së Dardaneleve sipas emrit të qytetit Dardani dhe fama e Trojës me dy poemat epike të Homerit, Iliada dhe Odiseu. Priami, prijësi, i pari, mbreti i Trojës është pasardhës i Dardanit të Parë themelues të vëndbanimit Dardanus së pari në ishullin e shenjtë Samos dhe qytetin Dardanus në breg të Dardaneleve.

Pausanias rrëfen se emri original i ishullit të shenjtë Samos i njohur nga Homeri ishte Dardania. Bazuar në një studim të profesores Grace Macurdy rruga e parë ndërkontinentale është hapur nga Dardanët dhe fillon nga Nishi i sotëm e deri në Dardanele. Roma e përdori sërish këtë rrugë duke e shtrirë deri në Konstandinopojë. Një arsye shumë e fortë për këtë lidhje  tokësore Europë dhe Azi brenda qytetërimeve të njëjtit popull, Dardanisë Iliriane dhe mërgatës që ngriti mbretërinë e saj në Trojë. Rruga Nish-Dardanele shërbeu për transportin e metaleve të përpunuara nga minierat e Dardanisë së gadishullit Ilirian që duheshin për armatimin e perandorisë Hitite, diamanti i cilës ishte mbretëria Dardane e Trojës. Dardanët e Europës ishin luftëtarë dhe metalurgë të zotë. 

Tek dy poemat Homerike emrat e gjeneralëve të luftës së Trojës, janë emrat e udhëheqësve të fiseve a mbretërive të një gjuhe që adhurojnë Zeusin dhe që i gjen të trashëguara nga Dardanët e Europës. Dardani Enea u mallëngjye kur pa simotrën e Trojës në Butrint (Buthrotum) me mbret heroin e Trojës Skamandërin, që Grekët e shkruajtën me emrin Helenus. Dardani Skamandër u bë mbret i Kaonisë dhe më vonë i Epirit. I biri i tij Kestrini  i dha emrin e tij lumit Kestrin dhe vëndbanimit Kestrinia në Thesproti, Çamërinë e sotme. Enea i dha lavdi emrit Dardani ngaqë me pasardhësit e tij shkëlqyen me Romën, Trojën Europiane. Dardani nga Nishi, Konstandini i Madh themeloi qytetin kështjellë, Kostandinopojën.

Duke vështruar historinë e luftëtarëve Dardanë të Trojës ata përdorën të njëjtën metodë luftimi trup me trup ashtu sikundër edhe në Europë duke e bërë këtë element luftarak një arsye më shumë se kjo mbretëri e Dardanëve të Trojës është mërgata luftarake e Dardanisë Iliriane. Kjo trashëgimi e madhe e artit të luftuarit trup me trup e bëri Dardaninë e Priamit një mburojë të vërtetë të perandorisë Hitite. Dardanët janë krah Hititëve në luftën kundër perandorisë Egjiptiane. Kështu Dardanët Ilirianë nën Danub, mërgimtarët e parreshtur populluan Trojën, Peloponezin, Siçilinë dhe më shumë Italinë e sotme duke u bërë kështu zotër të Mesdheut.