Reportazh – Page 104 – Dielli

VERMOSHI, PERLA SHQIPTARE

September 9, 2017 by dgreca

NGA SHPENDI TOPALLAJ/

Kur nuk ke shkuar ndonjëherë atje, Malësia e Madhe sepse të përfytyrohet ashtu siç e kanë përshkruar udhëtarët e huaj aq të vëmendshëm në fillim të shekullit që shkoi. Seç të vjen në mendje diçka nga mesjeta; një vend i zymtë, pa shumë dritë dhe me njerëz që rrojnë si në një botë tjetër. Por ja që befasohesh kur e shkel atë dhe vëren që nuk është aspak ashtu. Madje të vjen turp nga vetja që ke ruajtur aq gjatë atë mendim të gabuar. Dhe njëkohësisht mallkon veten që je vonuar aq shumë për ta vizituar këtë krahinë nga më të rëndësishmet dhe me një histori kreshnikësh të mbushur me krenari. Gjatë gjithë rrugëtimit, gjatë asaj lugine rrethuar nga male madhështore, nuk të ndahet shprehja “vend perëndish”. Po, ashtu është e tërë ajo zonë, bukuria e së cilës jo se të le pamend, por ta qartëson mendjen dhe të thotë:”E sheh që nuk e paske njohur fare Shqipërinë? Bindesh tani se edhe parajsa nuk ka sesi të jetë pikturuar më mirë?”.

Kishim kohë që diskutonim këtu në Durrës dhe ja mësë fundi e vendosëm dhe një të shtunë të nxehtë Gushti, së bashku me juristin Eduard Allamani, punonjësin e pallatit të Kulturës “Aleksandër Moisiu”, fotografin Luan Jaupi dhe ekonomistin Përparim Manaj, u nisëm për atje. Rrugët e mira i kanë shkurtuar distancat. Për një orë e gjysmë, mbërritëm në Shkodër. Kam jetuar shtatë vitet e fëmijërisë atje dhe më drithërohet zemra kur shkoj në atë qytet. Por sot, nuk hymë në qendër të tij; e anashkaluam nëpërmjet unazës për të marrë rrugën e Koplikut. M`u duk se po ja bëja me të pabesë atij qyteti që e doja aq shumë dhe që më ngjallte aq kujtime. Djathtas e majtas, syri të zë vila të ndërtuara rishtazi, njera më interesante se tjetra. Vetë Kopliku tani është një qytet krejt i ri. Prej aty dhe drejt e në Han të Hotit për pak minuta. Shkuam në Doganë, ku Edi preu siguracionin e makinës. Nuk u vonua; aq na u desh edhe neve për të parë dy rreshta të gjata maunesh të ngarkuara dinga me mallra të ndryshme. Pastaj, makina jonë nisi udhëtimin drejt Tamarës. Pamja në atë malore që nuk ndihej fare, sa vinte e bëhej më piktoreske. Derisa krejt papritur, në një kthesë, ballë për ballë me një masiv malor hijerëndë, na u shfaq një ballkon i ndërtuar posaçërisht me dërrasa dhe xhama, i cili të detyronte të ndalesh e të bëje fotografi. Para nesh, aty kishin ndalur disa të tjerë, turistë, familjarë dhe kalimtarë të rastësishëm, ma celularët nëpër duar, duke pozuar. Si del atje dhe hedh shikimin majtas, mbetesh pa fjalë: të magjepsin Leqet e Hotit me ato kthesat e shumta. Luani që gjithë rrugën e ka shkrepur aparatin me qindra herë, lëviz sa në njërin krah në tjetrin. Pastaj, ndalemi në Tamarë. Një qytezë e vogël e ndërtuar tani së fundmi e tëra me gurë të latuar bukur. Në mes shatërvani dhe në krah të tij obelisku kushtuar të rënëve antikomunistë. Emrat e tyre janë gdhendur në pllakën e mermerit dhe në krye figura burrërore e patriotit antikomunist Prek Cali. Në nderim të tyre bëjmë disa fotografi dhe zbresim poshtë te përroi plot gurë të mëdhenj. Një pellg me ujin si kristal, sikur ta bën me sy, për t`u futur e freskuar në të. Te kafet e sheshit të shtruar gjithashtu me pllaka guri, në hijen e çadrave ku janë ulur plot vizitorë, ulemi edhe ne dhe pimë nga një gotë raki. Miqtë këtu dallojnë menjëherë dhe ai që kemi pranë, duket se kërkon të hyjë në bisedë me ne. Ka një djalë në Amerikë dhe kuptohet se qysh nga koha e kooperativës, nuk ka zënë punë me dorë. Kalojmë Selcën, ku dallon një kishë me arkitekturë joshëse të cilën thamë se do ta shohim kur të kthehemi. Më pas mbërrijmë në Lapushë, ku Luani që nga makina fotografon një djalë dhe një vajzë, veshur me rroba motoçiklistësh prej lëkure të zezë, që patjetër ishin të huaj dhe që me skafandra në kokë putheshin me afsh. I afrohemi kufirit. Tabela me shigjeta tregonte majtas Vermoshin dhe djathtas Doganën. Ne marrim majtas për të parë Vermoshin që s`qe tjetër veçse një fushë, një luginë plot jeshillëk e rrethuar në të dy anët me male mbuluar me pyje të larta. Një mrekulli e natyrës. Rruga e asfaltuar vazhdon edhe këtu mes për mes fshatit. Personalisht e kisha menduar mal e shkrep Vermoshin, por ja që qenkej ndryshe.

Dukeshin njerëzit e ardhur për pushime në oborret dhe lëndinat para hoteleve e restoranteve, që mësë shumti ishin pjesë e turizmit familjar. Ne ndaluam te kisha e madhe e Shën Gjonit, me një shesh të madh përpara, me ujë të bollshëm çezme dhe me dy lapidarë kushtuar martirëve të klerit katolik dhe nacionalistëve antikomunistë. Edhe aty fotografohemi dhe futemi brenda godinës së kishës. Prift, për të shkëmbyer dy fjalë nuk pamë gjëkundi dhe dolëm për të kërkuar një mikun e shokut të Përparimit, me të cilin ai qe njohur në spital. Se ne shqiptarët krijojmë miqësi të forta në ushtri, në aksion, në burg dhe në spitale. Ai quhej Vesal Mitaj dhe lokali i tij, Qershia. E gjetëm menjëherë. Ishte një njeri gazmor që sapo mori vesh se ishim miqtë e Aliut nga Durrësi u bë shend e verë. Hëngrëm në shoqërinë e tij drekën poshtë qershisë ku qenë varur lloj – lloj kafshësh e shpendësh të ballsamosura dhe lëkura të ndryshme, (sido që unë kisha dëshirë të qendronim te ajo dhoma që ai kishte ngritur mbi qershi dhe ku të dukej vetja si në xhungël), ku nuk ngopeshim me bukën shumë të shijshme që porsa e kishte gatuar e shoqja. Kur pyetëm se ku e merrnin miellin dhe Vesali na tha në Mal të Zi, më erdhi keq dhe kujtova simitet e dikurshme të Naumit në Shkodër që me miellin e vendit, jo me Malin e Zi, po as me gjithë botën nuk kishin të krahasuar. U ndamë me të, pasi e siguruam se Aliut në Durrës do t`i jepnim të falat e tij, dhe drejt e në Doganë, por që nuk e kuptuam përse kishin mbetur pashtruar nja treqind metro. Ndofta, tha Përparimi, për të mos i marrë më sysh. Në barakat e kufirit, policët që duhet pohuar se janë përmirësuar shumë si në paraqitje ashtu edhe në sjellje, bisedojnë dhe bëjnë shaka me kolegët e tyre malazes. Duket që janë miqësuar. Pa shumë solemnitete, futemi në Mal të Zi, pra në trojet tona, vazhdim i Malësisë së Madhe, dhënë dikujt tjetër. Seç kemi një gjendje shpirtërore të pa shpjeguar, një gudulisje në shpirt, një kënaqësi të një lloji të veçantë, një mall ngashëryes, ne shqiptarët, kur vemë në ato vende që edhe pse historikisht kanë qenë tonat, na kanë ndaluar politikat tekanjoze për t`i vizituar. Kanë ndarë për vite e vite me radhë, vëllanë nga motra, djalin nga prindërit, shokun nga shoku. Qëndrojmë për të pirë ndonjë kafe buzë liqenit, në një lokal prej nga përftohet një pamje mbresëlënëse dhe futemi në Guci. Këtu, prej familjes së dëgjuar Shabanagaj, doli Ali Pashë Gucia, ai që i dha lavdi këtij vendi, njëri nga udhëheqësit e Lidhjes së Prizrenit, kryetari i shtabit luftarak të Plavë – Gucisë, luftëtari kundër okupatorëve serbo – malazes, i vendosjes së shtetit kombëtar shqiptar, dhe mytesarifi i Pejës, vrarë në një atentat të pabesë. Pasi vizitojmë qytetin, nisemi për në Plavë e cila nuk është larg. Akomodohemi në një dhomë katërshe në hyrje të qytetit dhe dalim shëtitje. Aty pranë, në një hotel tjetër, kuptohet se po nis një dasmë. Me pamje mjaft të këndshme, detyrohemi të ndalim e ta fotografojmë, kur papritur shohim në oborrin e një vile ngjitur me të, në majë të një shtize të lartë, flamurin tonë kuq e zi. U ngazëllyem dhe u drejtuam për atje. Ndërkohë, i zoti qysh nga dera na përshëndeti, duke na ftuar të hyjmë brenda për një kafe. Ishte një burrë i fisëm, në fytyrën e të cilit lexohej inteligjenca dhe kultura. Por dhe atdhedashuria. Me shumë dëshirë u ulëm rreth tavolinës, aty në freskinë e atij oborri me bar të njomë. Ai quhej Naser Vuçetaj, kurse e shoqja e tij Mane, dhe jetonin prej kohësh në Bernë të Svicrës. Ndërkohë që gruaja mbushi tavolinën me shishe pijesh dhe meze, ne i thamë se na bëri përshtypje flamuri ynë kombëtar. Sa herë vij, shpjegoi Naseri, puna e parë që bëj është të ngre flamurin shqiptar. Pushimet këtu i kaloj çdo vit. Shumëve u bën përshtypje flamuri; ndalojnë dhe mbledhin supet. Sidomos serbëve. Se këtu shqiptarë kanë mbetur vetëm njëzetepesë përqind e popullsisë. Shumë janë larguar jashtë shtetit dhe kjo ikje ka qenë e qëllimshme. Në bisedë futet krejt e lirshme Maneja e cila ka mendimin se edhe malazezët origjinën tonë kanë, dhe me keqardhje shton: por ashtu kanë rrjedhur punët dhe tani nuk para kanë ndonjë dashuri të madhe për shqiptarët. Me vete kisha vetëm një librin tim me poezi të zgjedhura. E nxora dhe ua dhurova. Këtë do ta lexoj unë më parë se më pëlqen poezia, kurse Naseri do historinë – nxitoi të thotë gruaja. Kur po ndaheshim me këta njerëz të mirë, na u lutën të flinim aty. Kur u thamë që kemi zënë hotel, me gjithë zemër na thanë se po erdhët tjetër herë, edhe po nuk qemë ne, shiheni ku e lemë çelsin. Merreni dhe futuni brenda, dhe rrini sa të doni. U dhamë numrat e telefonave dhe u thamë që po të vinin ndonjëherë në Durrës, të na njoftonin. U ndamë me ta si miq të vjetër. Natën, koha u ftoh dhe ra një shi i lehtë. Kishim gati një muaj të tërë që vapa na kishte torturuar. Në mëngjes, Luani pa nga dritarja dhe na tha se retë kanë zbritur në tokë. Ishte një pamje sureale, e liqenit dhe malit përkarshi, ku sipas asaj që na thanë Vuçetajt, në mos gaboj, ishte varrosur djali i Karagjeorgjeviçit (Gjergji i Zi). Pra, pinjolli i nacionalistit të tërbuar serb Gjergj Petroviçit që kishin ushtruar genocidin e paparë ndaj kosovarëve e më tej. Sapo zbardhi, madje edhe duke e ndierë pak të ftohtit, u nisëm për në Vuthaj, ku jo vetëm do shihnim vende të rralla, por dhe që ishte vendlindja e akademikut Rexhep Qosja. Unë kisha dhe një arsye personale, pasi në kohën e komunizmit, prej leximit të librit të tij “Kontinuitete” isha ndëshkuar keq. Nuk ishte larg Gucisë, Vuthaj dhe nuk e di se ç`ndiente njeriu si ne, kur shihte krahas emrit Vuthaj edhe fjalën Vusanje. Kudo vila mes një gjelbërimi prrallor. Në ballkonin e njërës prej tyre, sikur të mos mjaftonte një, i zoti i shtëpisë kishte venë tre flamurë kombëtarë. Kurse një tjetër e kishte gdhendur flamurin e kuq dhe shqiponjën dykrenore mu në faqen ballore të shtëpisë çka dukej që së largu. Dhe ja, në anë të rrugës, një goxha lapidar me flamur sipër. Ndalemi dhe lexojmë: “Isuf Kamer Çela 1909 – 1944 Përjetësi të gjithë atyre trimave vuthjanë e të krahinës së Plavë – Gucisë që na mësuan të mos harrojmë Komb e Atdhe.” Me siguri ishte dora e profesor Qoses në këtë formulim, mendova. Dhe pak më tej, atje te varrezat pranë xhamisë, një varr i dy burrave të tjerë; Çung Tahiri e Isuf Ymeraj (Dedushaj) pushkatuar në vitin 1951. I kishin vizatuar me plis në kokë. Ky i fundit ishte vetëm 22 vjeç. E donin Shqipërinë, ashtu siç e kishte bërë natyra. Dhe komunistët tanë ishin vëllazëruar dikur me vrasësit e tyre. Histori tragjike vrasje shqiptarësh të ndershëm në të dy krahët. Dhe tani varret dhe lapidarët ishin akuza për ta dhe turpi e mallkimi i tyre. Ne vijuam dhe ndalëm te një shesh aty ku qe Syri i Kaltër. Ishte një habi e natyrës, një monument i pashoq, një pus i stërmadh, i thellë pafund dhe me ujë të kulluar. Ca turistë ende të përgjumur dhe si të hutuar nga shiu dhe i ftohti i natës, palosnin me përtesë mbulojat dhe i vendosnin në çantat e tyre të shpinës. I përshëndetëm dhe vazhduam më tutje luginës. Në të dy anët e rrugës tani të pashtruar, nga malet ndër shekuj ishin rrëzuar gurë qikllopikë, ndofta si rezultat i tërmeteve të rënë. Tani të përzjerë me pemë, shkurre, gëmusha e myshk, dukeshin si dëshmitarë të frikësuar dhe të heshtur të ngjarjeve të mëdha. Ja dhe katarakti, Ujvara Gerla ose Syni i Skafkaçit, por tani si pasojë e thatësirës, me fare pak ujë. Këtu mbërritën dhe turistët që kishim parë duke mbledhur shtrojat e mbulojat. Ishin gjermanë dhe qenë gjallëruar disi. Na përshëndetën pëzemërsisht. Kuptohej, se dhe ata ishin të mrekulluar nga ajo që shihnin. Kur u kthyem, pyetëm për shtëpinë e profesor Rexhepit. Ai shtëpinë e kishte pranë e pranë vëllezërve të tij, Halilit dhe Isait. Të treja njësoj. U futëm në atë oborr të pafund dhe sapo na pa, na u afrua Halili. Ngjiste me të vëllanë si dy pika uji, veç ishte më i ri. I dhamë të njohur dhe na ftoi brenda. I thamë se nguteshim, do të shkonim edhe te burimet e Pashait. Bëmë foto me të dhe i u lutëm që t`i jepte të falat tona profesorit kur ta takonte. Krojet ishin me ujë të bollshëm dhe formonin një pellg gjigant. Takuam një grup kosovarësh që kishin ardhur njësoj si ne. U gëzuan që na takuan. Në restorantin “Krojet” ku Luani si koleksionist shihte me admirim gjithë antikuaret popullore që ishin varur mureve a vënë në dysheme, gjetëm pronaren, Hale Gjonbalaj, një grua e shkathët e cila pasi na seviri kafetë u ul me ne në tavolinë dhe piu një gotë të vogël nga rakia jonë që i hodhi Edi. Kishte qenë nja pesëmbëdhjetë vjet në Gjermani dhe ishte kthyer. Jetonte me vëllezërit, të cilët kishin qindra bagëti, për të përballuar fluksin e turistëve që vinin, kryesisht dimrit. Kur fjala erdhi te çështja kombëtare dhe te mundësia perspektive e bashkimit, gati e revoltuar na tha: Nuk bëhet kjo punë duke pritur Evropën. Fishta ka thënë, më falni… Sot puna zgjidhet ndrysh: të çohet i madh e i vogël dhe të shkojnë atje ku qetë ju dje, te kufiri dhe të merret gjithçka e të hidhet në kanal. Ndryshe lodhemi kot. Na vuri në mendime kjo grua kurajoze. Ja tani thoja me vete se shtypja do të ketë qenë e padurueshme, gjersa miku im Myftar Gjionbalaj që kishte qenë drejtor i gjimnazit “Naim Frashëri”, qysh fëmijë, la shtëpinë dhe këtë vend të magjishëm dhe së bashku me një shokun e tij, u arratis në Shqipëri. Dhe me këto mendime në kokë, morëm rrugën e kthimit. Si kaluam kufirin dhe ecëm nja tre çerek ore, ndaluam te kisha e Selcës. Ajo qe e mbyllur, por në oborr, në një trug peme, dikush, një skulptor për ne i panjohur, kishte gdhendur Krishtin e kryqëzuar. Ishte një vepër mjaft e bukur arti, ndaj qendruam gjatë duke e soditur. Kur u nisëm për të ikur, takuam një djalë të parruar. Gabimisht e vlerësova si ca të metë që vinë rrotull fshatit dhe mezi presin të takojnë ndonjë të ardhur nga qyteti. Jo; ai ishte fare në rregull dhe kur e pyeta se nga e merrni ujin, m`u përgjigj se ujë nuk kemi fare, vuajmë shumë nga mungesa e tij dhe askush nuk interesohet. Harrojnë që edhe ne njerëz jemi dhe nuk po kërkojmë ndonjë gjë të madhe. Na u dhimbs ai dhe gjithë banorët e atij fshati që kishin aq besim te mirëbërjet e Krishtit. Kur kaluam Tamarën, tani që qe kthyer dhe i nxehti, nisën celularët që kishin heshtur gjatë nga mungesa e valëve. Morëm ato dredhat e këndshme të Leqeve të Hotit dhe duke zbritur pamë se lokalet ishin plot e përplot me klientë dhe shumica qenë dasmorë. U kujtuam se ishte e dielë dhe kishin ardhur refugjatët. Si anashkaluam sërish Shkodrën, kthyem te ura e re për Shirokë për të drekuar, por aha.., nuk gjetëm asnjë vend të lirë deri afër Zogajt në ndonjë nga restorantet e shumtë buzë liqenit. Vetura pa hesap, të reja flakë dhe o zot, sa të kushtueshme. Dikur, pas një vizite, kisha shkruar se Shkodrës i qe kthyer buzëqeshja, po tani, ç`më mbetej të thoja? E vërteta ishte se po bëhej më mirë. Dhe besoja se edhe në rrafshin kombëtar, kohë më të mira do të vinin.

Presidentja e Zvicrës për Shqipërinë: Droga, Reforma, Shkollat Shqipe

September 8, 2017 by dgreca

Doris Leuthard, presidentja e Zvicrës për drogën në Shqipëri, reformën, dialogun dhe shkollat shqip/

Nga Elida Buçpapaj/

Voal mori pjesë në takimin vjetor me Presidenten e Konfederatës Helvetike Doris Leuthardt organizuar nga APES, asosacioni i krijuar 89 vjet më parë nga gazetarë të mediumeve më të njohura të botës.Zonja Leuthard që mbulon Departamentin Federal te Mjedisit, Transportit, Energjisë dhe Komunikacionit vjen nga CVP, Partia Kristian Popullore e cila prej vitit 1919 sipas formulës së konkordancës mban dy nga shtatë vende në Këshillin Federal.

Sipas rotacionit të shtatë këshilltarët Federalë, qendrojnë një vit në këtë pozicion dhe për zonjën Leuthardt është e dyta herë prej vitit 2006 pjestare e Këshillit Federal, në postin e Presidentes të Zvicrës.

A do të ketë një herë të tretë për të?

Ajo është një nga fytyrat më përfaqësuese të politikës zvicerane, shumë e aftê, komunikative, e re në moshë që ka lajmëruar se nuk do të rikanditojë në zgjedhjet e 2019.

Ndërkohë shtypi zviceran parashikoi se ajo mund të zëvendësojë zotin Didier Burkhalter që do të largohet nga Departamenti i Punëve të Jashtme në tetor të këtij viti.

Takimi i gazetarëve të APES me Presidenten e Zvicrës u zhvillua në Schweizerhof Hotel në zemër të Bernës dy hapa nga Pallati Federal. Kolegu jonë, presidenti i APES Jean Musy së bashku me kolegët e komitetit ishin angazhuar që gjithçka të shkonte për së mbari.

Në fillim sipas traditës zonja Leuthardt dha një konferencë për shtyp duke ju përgjigjur pyetjeve të gazetarëve. Pyetjet lidheshin me problemet e klimës, harrikanit Harvey në Teksas, krizës në Korenë e Veriut, Brex-it deri tek problemet shqiptare. Ajo vuri në pah rolin e Zvicrës që njihet jo vetëm për çokollatat dhe orët, por edhe si fuqi ekonomike, e inovacionit dhe e diplomacisë. Leuthard vlerësoi misionin e gazetarëve, për t’u fokusuar tek problemi larg abuzimit me fake news. Ajo evidentoi censurën dhe vështirësitë në shumë vende të botës. Kur një gazetar brazilian e pyeti në lidhje me xhirollogaritë në Zvicër të politikanëve të korruptuar, zonja Leuthard u përgjigj se Zvicra bashkëpunon porse politikanët e korruptuar duhen zbuluar nga shtetet përkatëse, duke shtuar se nuk është Zvicra vend kryesor i fshehjes të parave të pista.

Deklarata e saj e shqiptuar në konferencën për shtyp me APES, në lidhje me krizën në Korenë e Veriut, se ka ardhur koha për ndërhyrje diplomatike ku Zvicra mund të luajë rolin e mediatores, u shpërnda menjëherë nga gjithë agjensitë kryesore të botës. Kësaj here Zvicra ka edhe një arsye më tepër pasi Kim Jong Un ka bërë një pjesë të shkollimit pikërisht afër Bernës, kryeqytetit të Konfederatës. Zonja Leuthardt tha se sanksionet i vuan popullli, prandaj ka ardhur ora e diplomacisë.

Presidentja Doris Leuthard i tribloi pyetjes konformiste rreth marrëdhënieve të mira Zvicer-Kosovë. Duke nënvizuar interesimin dhe kontributin e Zvicrës në Ballkan, ajo hapi një parantezë ku përfshiu edhe Shqipërinë. Pa lufte kundër drogës s’ka BE. Duke e zgjeruar theksin ajo tha se domosdoshmeria e ndalimit të trafikut të drogës nga Shqipëria, lufta kundër krimit të organizuar, kundër korrupsionit dhe plotësimi i reformave, janë kushte për hyrjen e Shqipërisë në BE. Në lidhje me Kosovën i kushtoi rëndësi vazhdimit të dialogut Kosovë-Serbi.

Pas konferencës për shtyp dhe përpara drekës midis zonjës Doris Leuthardt dhe gazetarëve pati takime, foto dhe shkëmbime mendimesh.

Zonja Leuthard i kushtoi gazetarëve vemendje pa e parë asnjëherë orën. APES mbulon vazhdimisht aktivitete të qeverisë zvicerane dhe kështu ekziston një komunikim sa zyrtar aq edhe miqsor midis palëve.

Departamenti i zonjës Leuthard mbulon transportin dhe APES e ka ndjekur hap pas hapi deri në inagurimin e tij me 1 qershor 2016 tunelin hekurudhor tê San Gothardit më i gjati në botë qe kalon përmes Alpeve, çka shënohet si një nga sukseset e ministres.

Doris Leuthard flet me krenari për Zvicrën. Mjafton të shkojmë me pushime jashtë saj tha ajo në intervistën televizive të 1 Gushtit, festës kombetare, dhe kur kthehemi zbulojmē se Zvicra është parajsë falë kontributit të qytetarëve të saj.

Gjatë komunikimit me gazetarët, përfitova nga rasti për të vazhduar me zonjën Leuthardt një temë që e kisha hapur gjate vizitës zyrtare të kryeministrit Edi Rama në Bernë, në lidhje me shkollën shqip. Komuniteti shqiptaro-zviceran është indiferent rreth mësimit të gjuhës shqipe. Shteti i Kosovës nuk mbështet sepse është i varfër. Për çdo vit diaspora kosovaro-zvicerne jep nje kontribut që shkon të paktën 1 miliardë Euro si remitanca në Kosovë, ndërsa fëmijët shqiptare nuk dinë shqip dhe ato shkolla shqip që janë frekuentohen nga më pak se 5% e fëmijëve.

Zonja Leuthard më dëgjoi me vemendje dhe duke pohuar rëndësinë e mësimit të gjuhës amtare, më tha se kjo është detyrë e familjeve shqiptare, që duhet të jenë të interesuara për edukimin e fëmijëve të tyre. Zvicra i jep mbështetje financiare Kosovës, ndërsa komuniteti shqiptaro-zviceran ka burime financiare të mjaftueshme për të investuar për shkollën shqipe.

Mjerisht komuniteti shqiptaro-zviceran është aq shumë i përçarë nga faktori politik në trojet shqiptare sa nuk di më se kush është.

I gjithë kaosi që përjeton politika në trojet shqiptare reflektohet për keq në diasporën shqiptare në Zvicër. Ka ardhur koha që aktiviteti politik i shqiptarëve të diasporës shqiptaro-zvicerane në mbështetje të rrumpallnajës të partive politike në trojet shqiptare të ndalohet me ligj në Konfederatën Helvetike.

Fotot nga Pierre-Michel Virot

Turizmi i Krujës, mes shenjtërisë dhe historisë

September 6, 2017 by dgreca

1 Ylli Xhaferri 2 1 Sari_Saltek 2 Mali legend_02 SARI-SALLTIK

Turizmi i Krujës, mes shenjtërisë dhe historisë/

NGA YLLI XHAFERRI/-Reportazh/

Rruga dredhonte si një balerinë elegante, hollake dhe gjelbëroeshe, ngjitej butë e ëmbël, midis një peizazhi të thepisur malor. Shkonim drejtë Vendit të Shenjtë, Sari Salltëkut të Krujës që ndodhej në Majën e Liqenit në lartësinë 1724 metra të Malit të Skënderbeut. Me ne shkëmbeheshin makina që ktheheshin nga vizita e bekuar, njerëzit uronin pa na njohur: “Ju ndihmohtë”! Ishte një përshëndetje miqësie, paqeje, harmonie, dashurie dhe solidariteti njerëzor që se kisha hasur kund. Me këtë formë dëshiroreje të përshëndesnin pleq, vajza, turistë të huaj, fëmijë, emigrantë të malluar, djem, plaka të veshura me kostumin e zonës përreth, por edhe të Zadrimës së largët, burra, misse, kosovarë, gjimnazistë, të fejuar, gra, cilido që kishte bërë nijet për tu ngjitur në vendin e shenjtëruar. Ndjeheshe mirë e ngrohtë mbështjellë nga ky urim sa njerëzor aq edhe bestyd. Me siguri këtyre anëve do të kishte dalë njeriu që pati thënë i pari: “Pa miq, bota është e shkretë”. Këtu të bëheshin miq zot e njerëz, shkrepa dhe rrëpira, përrenj dhe humnera, mali i Skënderbeut, luginat e Drojës dhe Gallatës poshtë në fushë, gurë graniti dhe frashër, panja, shkoza, ahe e pisha, deri lumi i Hurdhazës që derdhej në Mat dhe ai i Zezës që derdhej në Ishëm. Peizazhi ishte një grishje për në lartësim shpirtëror, moral dhe atdhetar. Poshtë gurgullonte si baladë krutane lumi i Drojës, në të cilin ishin hedhur nga Shkëmbi i Vajës plot 90 vajza, lulja e bukurisë krutane, që mos të bëheshin robinja të pushtuesit turk. Peizazhi formëndryshonte, ndërsa çatitë e qytetit shpaloseshim si shami feste, valviteshin si flamuj të kuq, uronin ardhësit e shumtë si të qe pelerina e purpurt e kështjellarit legjendar, Vrana Konti. Pas kishim lënë guroret, këto dinosaur të natyrës, shpërthimet tronditëse, pluhurin e zhultë që ngrihej si tym djegiesh, duke i dhënë peizazhit të qetë krutan një hije të përzishme. Ullinjtë, kumbullat, pishnaja në hyrje të qytetit, mbjelljet nëpër kodrina, vreshtat, gjithçka e gjallë, dukej si e thinjur. Një gri e egër, asfiksuese. Ishte shfrytëzimi pa kriter i shkëmbinjve të Krujës, këtyre karakollëve të lirisë dhe monumenteve të gjalla, ku “Atleti i Krishtërimit”, Skëndërbeu, kishte shkruar simfoninë e pavdekshme të lirisë si mbrojtësi i qytetërimit europian. Vetëm Krujës nuk i shkonin ato thinja pluhurore dhe ato tymtarë gëlqeresh, ndaj të cilëve duhej bërë patjetër diçka në mbrojtje të ekosistemit dhe ekologjisë. Krutanët janë punëdashës, përgjegjësia e saj ndjehej ngado, natyra sikur thonte: për çdo njeri ka një lloj pune me të cilën bëhet i dobishëm për familjen, qytetin dhe shoqërinë, duke gjetur aty njëkohësisht edhe lumturinë e vet. Vështrimi nuk kishte ku të ndalej më parë, mrekullia e natyrës harminzohej me ditën e kthjellët, qiellin e kaltër, ku si qengja të bardhë luanin disa re të vogla. Nëpër kthesa të rrugës, treteshin nga errozioni furrat e shuara të gëlqeres, dëshmi e resurseve të pashembullta të këtij masivi shkëmbor jetëdhënës. Jo më kot kronikanët turq e kishin quajtur “Qyteti i bardhë”. Gëlqerja e Krujës, graniti i saj, guri i bardhë, pse jo rëra, granili, çimentoja, janë me emër në fushën e ndërtimtarisë për të gjitha viset shqiptare. Makina i vinte rrotull Malit të Skënderbeut, si t’i blatonte një valle, një rit, një baladë të kohës. Isa Halili, përqëndruar në timon, nuk mungonte të shijonte magjinë e peizazheve alpine që çeleshin në spektrin e plotë të ngjyrave të ylberit. Të bëhej sikur mëma natyrë po shfletohet para teje një album të rrallë. Arritëm në Sari Salltëk. Legjendat flasin për një njeri të shenjtë, figurë gojëdhënash bektashjane, për të cilin mendohet se kishte qenë dervish në oborrin e Sulltan Orhanit (1326-1360) dhe dishepulli i drejtpërdrejtë i Haxhi Bektash Veliut, themeluesit të Bektashizmit. Gjurmët arkeologjike dhe lashtësia e tyre tregojnë se më shumë gjasa ka që Sari Salltëku të ketë qenë një figurë ballkanase e agimeve të historisë, të cilën Bektashinjtë e shfrytëzuan, për popullaritetin që gëzonte, si simbol të sinkretizmit dhe toleancës fetare islame, për përhapjen e doktrinës së tyre. Për herë të parë, Sari Salltëku, përmendet nga gjeografi maroken Ibn Battuta, (1304-1377) i cili pohon se për të ka patur shtatë varre, në çdo njërin prej tyre gjendej një pjesë e trupit të martirit. Varr për Sari Salltëkun nuk ka vetëm në Krujë, por edhe në majën e malit të Pashtrikut në Has, në kishën e Shën Naumit në brigjet jugore të Liqenit të Ohrit, etj. Studiusi holandez, Machiel Kiel, ka zbuluar së fundmi në një regjistër perandorak Osman të viteve 1567-1568, një shënim për ndreqjen e rrugës që të shpie nga qyteti i Krujës për tek varri i Sari Salltikut, ku thuhet: “ Në malin e Krujës është varri i Sari Salltëkut, ku njerëz nga trevat vijnë për peligrinazh. Rruga e përmendur është mjaft e pjerrët dhe e mundimshme për tu ngjitur nga vizitorët”…,”…janë ngarkuar të shtrojnë, të sheshojnë e të ndreqin rrugën kurdo e kudo që ajo të prishet”…

Ndjehesh i mrekulluar. Të bëhet vetja si në ballkonin e perëndive. Syri rrokte gjithë Shqipërinë. Tiranën. Detin. Tomorrin. Kepin e Rodonit. Rrugën e Arbrit. Malin e Shëngjinit. Malin me Gropa. Lagunën e Patokut. Ishmin e piktorit të shquar, Ibrahim Kodra, etj. Një arrë e madhe, çuditërisht e vetme, gjallonte si monument qindravjeçar. Kujtesa e kohërave. Miku im. Isuf Neli, më tregoi se ajo majë, kishte qenë bazë e raketave në kohën e diktaturës. Vërtetë për tu çuditur! Ishte një antitezë e mahnitëshme me historinë, namin dhe simbolikën e vendit. Sari Salltëku, dëshmonte legjenda, kishte qenë një dervish i thjeshtë, kishte mbërritur në Krujë në kohën kur një Kuçedër që e kishte shtëpinë në shpellën majë malit, kërkonte nga qyteti t’i blatonin për të ngrënë çdo ditë një burrë dhe një grua. Dervishi i moshuar me mjekër të bardhë ishte dukur teksa ecte rrugëve me një degëz qiparisi në duar, kurse në brez kishte ngjeshur vetëm një shpatë druri, dëshmi e misionit paqtues. Legjenda thotë se radha i kishte ardhur vajzës së bukur të princit, e cila sypërlotur po i ngjitej malit për tu flijuar. Aty ndeshi dervishin, që edhe pse veshur me zdranga e zhele nuk e trembi vajzën. Pasi dervishi mori vesh gjëmën që priste vajzën, e shoqëroi për tek Kuçedra. Vendi ishte tharë e përcëlluar nga fryma e përflakur e Kuçedrës. Vajza po digjej nga etja. Dervishi plak kishte ngulur shkopin në shkëmb, nga ku kishte gurgulluar uji i freskët. Me shpatën e drunjtë dervishi plak ia preu Kuçedrës të shtatë kokët. Nuk pranoi ta merrte për grua bijën e re të princit, por kërkoi që të jetonte në shpellën majë malit. Legjenda vazhdon se me mushkën e tij Sari Salltëku me katër hapa arriti Korfuzin. Gjurmët e tij duken edhe sot e kësaj dite në Fushë Krujë, Shijak dhe Durrës…

Sari Salltëku kishte përjetuar tmerrin ateist-komunist. Më 1967 ishte shembur vendi i shenjtë, por krutanët nuk ishin shkëputur nga besimi. Netëve, merrnin të përpjetën e mundimshme me dashin në krah, bënin kurbanin dhe ktheheshin pa iu trembur rrokullimës për në zgafellat e thella të malit. I ruante dhe prunte Sari Salltëku. (Të ndihmohtë!) Bektashinjtë i përbahen formulës: “Eline, diline, beline sahip ol”, që do të thotë “të mos vjedhësh, të mos gënjesh e të mos flasësh kot, dhe të mos bësh tradhëti bashkëshortore”. Për të mbrojtur këtë besim është masakruar martiri i besimit, Baba Myrtezai i Krujës, i cili pasi u turturua dhe gjymtua, u hodh nga dritarja e burgut në vitin 1946.

….Ky njeri se ç’më kujtoi rilindasin tonë të madh, Naim Frashërin, me veprën “Fletore e Bektashinjet”, ku shprehet: “Besa e Bektashinjve është udha e gjerë që ka përpara dritën, urtësinë, vëllazërinë. Miqësinë, dashurinë, njerëzinë dhe gjithë mirësitë. Më një anë ka lulet e diturisë, më anën tjetër të së vërtetës. Pa dituri e pa të vërtetë dhe pa vëllazëri, s’mund të bënetë njeriu bektashi i vërtetë”…

Lugina e Shushicës, bardhësi, gjelbërim, kaltërsi dhe krenari

September 2, 2017 by dgreca

(Përshtypje dhe mbresa nga udhëtimi nëpër Lumin e Shushicës)/

Reportazh nga Ylli XHAFERRI/

Rasti e solli, që për shkak të detyrës, të isha me shërbim për probleme pune në Luginën e Shushicës, në lumin e Vlorës, të cilin plot dëshirë e quaj, siç dhe është në të vërtetë, Lumi i Bardhë i Jetës, nga që përshkon si ylber, si Trini e Shenjtë, në emër të bardhësisë, kaltërsisë dhe gjelbërimit, tërë Krahinën Malore Jugore të Shqipërisë. Shkonim për të realizuar një grafik takimesh në sensibilizimin e prindërve të nxënësve që nuk shikojnë, të bënim realitet objektivat e Qeverisë “Berisha” për reformën në arsimin parauniversitar, integrimin e tyre në shoqëri jo për keqardhje e mëshirë, por me dinjitet, krenari dhe kontribut njerëzor. Për shokë rruge kisha specialistë të Institutit “Ramazan Kabashi” dhe shoferin, këngëtarin popullor, bilbilin e Labërisë, Nazif Çelaj, që për djep të vetes dhe këngës kishte fshatin, Lapardhanë e tij, mbi hapësirat e së cilës më bëhej se ende ushtonte si flatrim pëllumbash kënga “Janinës, çi panë sytë”. Që të hysh në Tempullin e Lumit të Shushicës, nuk mund të ketë fillim më të mbarë se sa ngjitja në Kalanë e Kaninës nga ku ke si në pëllëmbë të dorës Gjirin e Vlorës, Luginën e Shushicës, Gadishullin e Karaburunit, Ishullin e Sazanit, Malin e Tomorit e më tej. Madhështore, epike dhe hijerëndë, Kanina vigjilon në veriperëndim të Malit të Lungarës, 6 km larg nga qyteti i Vlorës. Kjo kala e lashtë përmendet nga shekulli IV p.e.s. Zbulimet arkeologjike dokumentojnë aty gjurmë të periudhës ilire. Mendohet se kalaja është ndërtuar në shek III, gjurmët e mëpasme dëshmojnë të gjitha periudhat historike, bizantine, veneciane e turke. Ajo u rindërtua nga perandori Justinian në shek V, pastaj u rikonstruktua nga sulltan Sulejmani më 1531. Ndodhet në mes të gjirit të Vlorës, majë kodrës në lartësinë 380 m, ku malet i afrohen bregut të detit fare pranë. Në këtë parajsë të tokës së arbrit nusërojnë portokallishte dhe ullishta shekullore, ku gëmushat e gjineshtrave kanë ndezur luledritat e stinës, mes të cilave valëviten palat e fustanellës luftarake të mureve të vjetër, Kaninës së lavdishme. Kalaja ka një sipërfaqe prej 3.6 hektarësh dhe mbrohet nga 18 kulla, çka dëshmojnë fuqinë e saj administrativo-qeveritare për kohën. Lugina e Lumit të Vlorës afrohet rrëzë kodrës duke e lehtësuar ndjeshëm lidhjen e zonës bregdetare me hinterlandin, Ndërsa në jug malet fitojnë lartësi të madhe, duke thelluar ndjeshëm largësinë midis detit Jon dhe Lumit të Shushicës. Lugina ka një gjatësi prej 56 km, ndërsa gjerësia shkon nga 500 m deri në 5 km, duke krijuar një fushë pjellore që si gjendet shoqja në faqe të dheut, ku spikatin si diamante të rralla gjeomonumente, hidromonumente dhe biomonumente mahnitëse. Udhëtonim përmes gjelbërimit dhe freskisë jetëdhënëse të Shushicës, shtrati i së cilës krijon dredha të shumta e nivele tarracash lumore të dobishme. Ciceron për historinë, gjeografinë dhe etnografinë e krahinës nuk kisha, kështu që thirra kujtesën. Më të mirë se Ago Agaj nga Smokthina dhe libri i tij “Lufta e Vlorës”, një dokument autentik me vlera të shumëfishta, nuk mund të gjeja. Ky libër i shkruar në syrgjyn, në vetminë përvëluese të shkretëtirës së Saharasë, për të ardhur në vendlindje si dëshmi e bardhë vonë, shumë vonë, si gjëmë e vaj zgjuar nga balada e nizamit “Mbeç, more shokë, mbeç”. Ky patriot dhe intelektual u nëm e mallkua nga diktatura komuniste sa dhe një varr për shenjë nuk iu dha në dheun që e deshi aq shumë, ku si ministër i bujqësisë në Qeverinë e Rexhep Mitrovicës gjatë Luftës së Dytë Botërore, shpëtoi nga vdekja me qindra familje herreje, duke i dëshmuar botës së qytetëruar madhështinë e kodit etiko-moral dhe shpirtin humanist shqiptar. Lamë pas Drashovicën, rruga kalonte mes Monumentit hiperbolik dhe urës së lavdishme, por nuk e di përse mu kujtua albanologu Johan Georg von Hahn, i cili në veprën “Studime Shqiptare” Drashovicën e përmend për cilësinë e rrallë të gurit të strallit, xeheror që shitej në Shkodër, Beograd e Mal të Zi. Peizazhi ndërronte ngjyra e përmasa. Pyjet dhe pemëtoret kapur dorë për dore dukeshin si burrat e Vranishtit në valle, valle që e printe plot elegancë ulliri, degët e të cilit shpalosnin paqen midis tokës dhe qiellit, njerëzve dhe natyrës. Isha vizitor në galerinë e gjallë të arteve të natyrës. Zërat njerëzor, shushurima e ujërave të kristalta, cicërimat e zogjve, blegërimat dhe puhiza ledhatare e detit më sillnin të gjallë zërin e magjishëm të aktorit Kadri Rroshi tek recitonte poemën “Bagëti e bujqësi” të Naim Frashërit. Dy anëve të lumit shfaqeshin vargmale, pyje, fshatra, vreshta, ullishta të reja, kopshte mollësh, pjeshkash, kaisishë, kumbullash, portokajsh dhe limonësh. Labëria punonte, një me drapër korrte grunoret e florinjta, dikush me shatë ujiste misrin, një i tretë me kërrabën në dorë dhe fyellin në buzë çonte tufën në mriz, ndërsa amvisat e bukura labe në stane dhe magje s’i hiqnin nga duart e arta shtizat. Këto Penelopa moderne s’reshtnin së thururi me dashuri, pasion, talent e elegancë lumturinë e fëmijëve dhe burrave të tyre. Hymë në Kotë, fshat në bregun e djathtë të Lumit të Shushicës që dëshmohet si vendbanim ilir, ku janë gjetur monedha me mbishkrimin “Amantia”. Nazifi këndonte me vete: “Obobo se ç’qënkej Kota/ mbytur top e mitraloza/ Shkoza ç’u bë lakëra/ u vra Kanan Mazeja/ Kanan t’u prish bukuria/ ç’ka se mbeta unë pa gojë? / po Shqipëri të rrojë!”. Nga këto treva mitike do të dilte Nuredin bej Vlora, sqimatari me frak që thirri në shesh të mejdanit për duel kontë e baronë në mes të Parisit, vetëm se përkrahnin pushtimin italian të djepit dhe varrit të tij, Shqipërisë. Lart ishte kalaja e Cerjes, kurorë trimërie mbi fshatin Brataj. Përballë nesh, anë xhadesë vinte një kalorës, flokët e gjatë dhe pela e kuqe hedhur në galop më sollën vetiu në mend vargjet për “leshraprerën” apo “bishtkorrën”, çka simbolizonin gruan që i ka vdekur burri, apo pelën që i ka vdekur i zoti. Zakoni lab i flokëve të gjatë shkonte larg në antikitet, deri tek Leka i Madh, që kur i vdiq shoku besnik preu flokët e gjatë, duke dëshmuar një profil etnografik shqiptar, sa dhe “Larrousse illustre” i vitit 1946 portretin e tij e jep veshur me këmishë me mëngë të shkurtra, të gjerë dhe me pala, si fustanella e Labërisë. Pimë një kafe në lokalin e djalit të rapsodit Feti Brahimi, portreti i të cilit më solli në kujtesë aktorin kosovar Bekim Fehmiu. Midis tipareve eshtake të fytyrës dhe mjekrës së bukur labe dhe asaj të kosovarit të shquar ruhej tipi-gjenetik i shqiptarit për të cilin ndjehemi krenar. Krenaria duket sikur e kishte djepin e saj në Luginën e Shushicës. Mbi harkun e lartë të Urës së vjetër të Bratajt që rrezatonte një nur të rëndë mu bë se pashë siluetën e ndritur të aktorit Sandër Prosi, që nuk reshte së luajturi misionin e artistit dhe patriotit edhe pas vdekjes nëpërmjet filmit “Udha e Shkronjave”, kujtime që ishin ngulitur thellë tek banorët e zonës. Ishim në dilemë, dëshirat në kapërcyell. Kë të vizitonim Valin e Vranishtit apo Ujëvarën e Ramicës? Astrit Jegeni dëshironte t’i shihnim të dyja. Vali është një gropë karstike rreth 2 km e gjatë me bimësi të pasur dhe kullota alpine në kurriz të malit të Bogonicës, ndërsa Ujët e Varur bie nga një lartësi prej 15 metrash në një gropë të thellë me ujë kristal. Midis bukurive është vështirë të zgjedhësh, për më tepër kur koha rridhte shpejt. Ishte e pamundur t’i shihnim të gjitha…Ikën, lamë pas Burimin e Kripur të Bashajve, Karthin e Tërbaçit, Rrapin e Shënvarvarës së Velçës. Ngado bukuria të shkruhej në sy. Pëllëmbë e bukuri, pëllëmbë e histori, pëllëmbë dhe krenari. Kështu iu afruam Qafës së Dushkut, një rrugëtim malor me pamje të rralla, të denja edhe për giudat turistike më elitare të botës. Fshati më i afërt ishte Vajza, ku ka dokumentime, gjetje arkeologjike, tuma, etj. 5 km më tej është qyteti antik i Ilirisë jugore. Amantia, një magji ndërtimi e antikitetit të largët. Mali i Gribës si Tartari, qethur nga bimësia, zbardh ende nga bora e pashkrirë. “U mbars mali dhe polli flori”…Vërtetë flori e shkuar floririt është Amantia, ndërtuar në lartësi malesh me një sipërfaqe prej 15 ha. Aty hijeshon stadiumi, shkallinat e gurta përbëjnë befasinë dhe madhështinë e qytetit ilir. Stadiumi ka 17 radhë të gurta, tribuna qendrore mban 3000 shikues. Stadiumi i Amantias përmendet në lashtësia për cilësinë e lojërave olimpike që zhvilloheshin aty. Në Amantia ruhen gjurmët e tempullit të Afërditës, teatrit, nekropolit, varre monumentale, si dhe bazilika e pasur me plastikë dekorative arkitektonike, që ftojnë vizitorë për t’u mrekulluar. Labi siç të merrte gjak në vetull nuk mungonte ta ndiqte historinë. Ai nuk e kishte për gjë që toponimet vendase t’i pagëzonte me emra kombësish e shtetesh të largëta, por që njerka histori ia kishte hedhur fytafyt kundër. Ndaluam tek “Ura e Frëngut” në fshatin Gjorm, ku dëshmohen beteja të egra me pushtuesit italianë gjatë Luftës së Vlorës. Nazifi nuk flet, por këndon, këndon me vete: “Qasi shokë të këndojmë / se sonte pa nesër shkojmë / kush e di ku qëndrojmë / Janinë apo Mesolongjë”. Rruga kalon pranë shtratit të thellë të lumit. Aty ngrihet Lepenica, shquar për vendin, por më shumë për njerëzit. Në Lepenicë është një shpellë karstike, formuar nga shkëmbinj gëlqerorë në formën e guvës, në muret e së cilës gjenden vizatime të hershme me vlera të mëdha arkeologjike. Shpella e shkruar e Lepenicës është në një strehë shkëmbi në lartësi 800 m mbi nivelin e detit, datohet 3600 vjet p. e. s. Piktura përbëhet nga 19 figura antropomorfe dhe 8 figura gjeometrike të çrregullta, pikturuar me vija të gjera dhe bojë minerale ngjyrë kafe. Piktura më kujtoi një fakt nga jeta e “Skulptorit të Popullit”, Odise Paskali, që lidhej me Smokthinën, kur punonte në Vlorë për realizimin e Monumentit të Pavarësisë. Teksa gdhendte figurën e flamurtarit nuk po e kapte dot çastin. Kishte dalë të çlodhej në rrugën e skelës, aty ku kërkonin punë hamejtë, argatët dhe lypësit. Fytyra e egërsuar e një labi e shkundi nga trallisja. Iu afrua. Kërkonte punë për një lek ditën. Puno me mua, dy lekë dita!- e kishte ftuar skulptori. Labi i panjohur pozoi për ditë, ditë që u kthyen në miqësi të pasur, sa fukarai nuk pranoi të merrte hakun e punës që nuk mund ta quante punë. Sa herë shkonte në Vlorë, Odise Paskali, ngjitej drejt Lepenicës. Vizitonte stanin e varfër të mikut të paharruar, labin e mirë, modelin e Flamurtarit…Përsëri pamë rrënojat e një kalaje. Kalaja e Vranishtit. Përballë Shpella e Boderit në Smokthinë. Tubat e hidrocentralit që rrëzonin ujin drejt turbinës shkëlqenin nën rrezet e diellit jo natyrshëm për atë peizazh të virgjër. Tutje, në Malin e Çikës fshihet “Shpella e Shëngjergjit”, që thërritet nga vendasit “Shpella e Bletës”. Shpella është 100 m e gjatë, ka një gjerësi dhe lartësi mbi 4 metra. Në të gjenden murana të hershme, thuhet se shpella është përdorur nga mbretëresha ilire, bukuroshja Teuta. Në horizont lartësohet kërcënueshëm Mali i Vetëtimës. Labi tradicional kishte kullotur bagëtitë në shtrofullat përvëluese të vetëtimave. Edhe Zeusi vetë e kishte pasur zili… Shushica nanuriste ëmbël e butë, si ninullë e nënës natyrë. Morëm rrugën e fshatit Kuç. Emri “Kuç” përmendet për herë të parë në regjistrin e Halil Inalçikut në Turqi më 1431, ku dëshmohet se fshati ka 49 shtëpi e 180 banorë. Albanologu, Norbert Jokli, emërtesën “Kuç” e lidh me “kudh”-i, si dimunitiv të kësaj fjale, e shqipton si “vorbe dyveshëshe”, emërtim që lidhet me formën fizike të vendit. Dy veshët e “vorbës” janë Maja e Shkagës nga njëra anë dhe ajo e Bogonicës në anën tjetër, kurse fundi i saj është gropa tek Buronjat…Konsulli gjakatar, Pal Emil, shkatërroi disa vendbanime në Kuç, për këtë masakër u denoncua në senat nga Ciceroni. Në shekullin I të e.s. romakët ndërtuan kalldrëmet e rrugëve që rrjedhin ende, si: Shkallë-Pori-Kuç-Progonat, Pilur-Shkallë-Kallarat, rrugë për karroca dhe kalorës, anës së cilës rridhnin kroje, gjurmët e të cilëve ruhen edhe sot e kësaj dite. Kuçi është 620 m mbi nivelin e detit, 62 km larg Vlorës. Fshati rrethohet nga kurora malesh të lartë: Papadhia me lartësi 1481 m. Vali i Papadhisë është një pllajë e sheshtë prej 7 ha, me kullota verore, ku mund të ndërtohet një aeroport për aviacion civil e ushtarak, helikopterë, etj. Aty mund të zhvillohet agro-turizmi elitar, gjuetia e kafshëve dhe e shpendëve të egra si: lepuri, kunadhja, thëllëza, pëllumbat. Ngjitur me të është mali i Golemit, (Gjoshnikoshi 1533m). Nga maja e Golemit të Jugut të Shqipërisë mallëngjehem për fshatin tim të lindjes, Golemin e Kavajës në mes të Shqipërisë, plazhin bujar të gjithë shqiptarëve…Klima e Kuçit është midis së butës mesdhetare të Borshit dhe së ashprës së Kurveleshit të Epërm. Flora e zonës harliset e çliruar prej dëmtimeve dhe shpyllëzimeve për toka bujqësore, prerjet për dru zjarri për furrat e bukës së kooperativave bujqësore, kullotjet pa kriter të bagëtive (dhive), etj. Bimësia më e përhapur janë shkurret e tipit mesdhetar (makja) të përbëra nga : sqina (xina), koçimarja, prralli, mërsina, shqopa, sfaka (bezga), thrumbja, sherbela, etj. Në lugina rritet plot elegancë ilqja dhe rrapi, ndërsa lart bredhi, pisha, bien në sy edhe kullotat e pasura verore. Nga kafshët e egra gjenden derri i egër, lepuri, dhelpra, kunadhja, dreri (sorkadhja), shqarthi (macja e egër), lundërza (vidra), etj. Nga shpendët haset kukumjaçka (bufi), qyqja, harabeli, gushëkuqi, shqiponja, etj. Në Kuç ka gjurmë nga epoka e hekurit, që lidhen me vendbanimin e fortifikuar të Kadafiqit. Kalaja e Kadafiqit datohet në fund të mijëvjeçarit të VI p.e.s. Këtu është zbuluar një reliev i njohur si “Emblema e Kadafiqit” me përmasa 40x30cm, ku dallohet një shqiponjë e gdhendur me girlanda gjethesh lisi. Shqiponja simbolizon figurën e Zeusit, kryezotit të perëndive të Olimpit, sofra e të cilëve padyshim që ndodhej aty. Emblema në fjalë lidhet me periudhën e stërlashtë të Dodonës. Nuk e di, por në buzë më erdhën vargjet e këngës: “Tafil Buz mustaqeziu / nga grykë e Kuçit arriu”. Pikërisht në Kuç merr jetë lumi i Shushicës, që përshkon gjithë luginën e ulët flishore duke ndërtuar anëve të tij tarraca lumore pjellore. Kuçi përshkohet nga shumë përrenj, aty gjenden 157 burime uji të pijshëm, si: Burimi i Lëpushës me prurje 550 litra në sekondë, ai i Rrepave të Buronjave me 300 litra në sekondë, ku mbarështohet trofta, etj. Në rajon hasim mineralin e fosforit, si në Fushë-Bardhë, Gusmar, malin e Kudhësit, etj, ndërsa në Fterrë ka shenja të mineraleve radioaktive, nafte e gazi, çka dëshmohet nga Uji i Qelbur në Cerëz të Kuçit. Kuçi përmendet nga kronikat e kohës për një tërmet shkatërrues që e goditi me 14 qershor 1893, për të cilin rapsodi këndoi: “Ra tërmeti e kiameti/ këtu rreh të dalë deti/ shtëpi në këmbë nuk mbeti/ shkëmbi nga Shkaga kërceu”. Në qendër të fshatit ngrihet hijerëndë monumenti i Zenel Gjolekës. Nazifi këndonte: “Gjolekë e Hodo Aliu / në dorë palla u ngriu”. Dreka qe e shijshme. Mish keci e dhallë që binte erë trëndelinë. I zoti i lokalit, një djalosh lab, më habiti me pasionin e tij, kishte ngritur një mini-muze arkeologjik dhe etnografik. Madje luajti për ne muzikë me këmborët, 24 këmborë që duart e tij të shkatha i kthyen në një sistem instrumentesh virtuozë që lëshonin tinguj mahnitës… Me afrimin e muzgut, një muzg i kaltër, morëm rrugën e bukur drejtë Himarës. Himara përmendet nga kohët e lashta, ku banorë ishin fisi Ilir i Kaonëve. Historia moderne fillon në 1199, kur në Himarë u vendos sundimi i Venedikasve. Himarioti Anton Linerosa, dëshmon Barletit, mori pjesë ne Kuvendin e Lezhës, ku dhe u vra në betejën e Torviollit me 40 trimat e tij më 1444. Me 12 korrik 1577 pleqtë e Himarës dërgojnë një letër për Papën, të cilën e dorëzoi doras në Romë Gjik Kola me Gjergj Katasin. Ata i dëshmonin Papës se janë arbër, se krenohen me Skënderbeun dhe kërkojnë që Evropa t’u japë armë për të luftuar kundër pushtuesve. Një letër e dytë iu dërgua Papës më 1581, ku i thonë se 50.000 luftëtarë shqiptar janë gati të ngrihen në kryengritje. Krahina ka një popullsi autoktone shqiptare, kryesisht me origjinë nga zona e Labërisë, e duke filluar nga shekulli i XV me të ardhur nga zona e Mirditës dhe Krujës. Kush, vallë, në mbarë globin mund të krenohet më shumë se Piluriotët, që mbiemrin e tyre “Mërkuri” e kanë si emërtim të njërit prej planetëve më të mëdhenj të sistemit diellor? Në Himarë shkolla e parë është hapur rreth vitit 1160-1161, çka u vazhdua më tej nga Onufër Kostandini, një shqiptar i shquar i kohës. Trimat e Himarës u bënë të famshëm nëpër botë. Gjeneral Mërkur Bue Shpata e kërkoi zulmën deri në Spanjë, ku Zhonopulli arriti gradën e Feldmarshallit. Konstandin Kasneci u bë gjeneral i shquar i Austro-Hungarise, Pano Vixhili konsull i Rusisë në Artë, etj. Të rinjtë duhet ta mësojnë që motra e heroit të revolucionit grek, shqiptarit suljot, Marko Boçari, ishte martuar në Dhërmi, ku lindi Jani Kocanin, komandant të shquar. Po ashtu Gjenerali Dhimitër Leka i Napolit qe himarjot. Këtij Jeronim De Rada i kushtoi kryeveprën “Milosao”. Një djalë nga Vunoi qe në truprojën e Bajronit në Mesolongj, dëshmon Eduard Liri…Të gjitha këto do të m’i përsëriste plot elegancë në Himarë, miku im i shquar, Lefter Çipa. Truppakët, me një bastun në dorë, dukej si një aed i lashtë, mpiksur në krenarinë e të qenit shqiptar, madje shqiptar prej Himarës. Na priti buzë detit, aty ku ndjehej dyfish i gjallë dhe njëqind fish shqiptar. Mbi shtëpinë e tij valëvitej hijerëndë flamuri kombëtar, dhe i kishte hije. Valëvitej mbi rezidencën e poetit. Atë flamur e kishte ngritur më ’97, mbi një shtizë të lartë, shumë lartë, ku shqiponjën e tij nuk mund ta preknin kthetrat e megalloidesë, gjaku i shprishur, që rridhte turbull nëpër venat e bollanove me kompani…Ikëm. Lamë pas Himarën. Nuk e di por më erdhën në gojë vargjet e anonimatit popullor që mbushte gruan me besim e shpresë tek e ardhmja, tek perëndimi, apo siç e quajmë sot integrimi: “Grua, bëna bukë e mos u tremb / nesër do të shkoj në Otrënt / do të bie tri okë ergjënt”.

Apolloninë e kanë krijuar grekët, po shqiptarët ku ishin?

August 30, 2017 by dgreca

Katër shkrimtarë nga Suedia vizitojnë Shqipërinë /

1 Apollonia,_ 4 me shkrimtaret suesdes 3 Me shkrimtaret suedez 2foto nga aktiviteti

Shkruan: Nuri Dragoj/

Disa ditë të fundmuajit qershor, bashkë me professor Zyhdi Dervishin dhe Viron Konën, u ndodhëm në shoqërinë e katër shkrimtarëve suedez që erdhën për të vizituar Shqipërinë. Anna Matsson, poete, shkrimtare, anëtare e Lidhjes së Shkrimtarëve të Suedisë, perkthyese e veprës së Astrid Lindgren ne gjuhën Kmere; Kristin Bjarndotter, poete, shkrimtare në gjuhën suedeze dhe inslandeze, kryetare e Lidhjes së Shkrimtarëve të rajonit të Göteborgut. Dy prej miqve qenë me origjinë shqiptare. Sokol Demaku, poet, publicist, gazetar, shkrimtar dhe përkthyes, njëkohësisht kryetar i Qendrës Kulturore Migjeni në Borås të Suedisë dhe Hamit Gurguri, shkrimtar, përkthyes, anëtar i Lidhjes së Shkrimtarëve në Göteborg.

Në datën 26 qershor ndodheshim në Fier. Drejtorja e Bibliotekës aë qytetit, Klodiana Gjata, erdhi për të na takuar pranë hotel “Dashamiri”. Biseduam me të lidhur me aktivitetin, pjesëmarrjen dhe pasi e ajo e garantoi shkrimtarin Sokol Demaku për zhvillimin normal të aktivitetit, u largua për të na lënë në shoqërinë e mikut tim, Nuri Plaku, poet, studiues dhe njohës i thellë i muzeut të Fierit. Nuriu na ftoi për darkë në Karavasta, e cila ndodhet rreth 25 km në perëndim të gjysmës së rrugës Fier-Lushnjë, ose një orë udhëtim me makinë. Ishte bashkë me shkrimtarin Lili Gogu.

Pranë Lagunës së Karavastasë

Laguna e Karavastasë është më e madhja në Shqipëri dhe nga më të rëndësishmet e bregdetit Adriatik, me gjatësi 10.6 km, gjerësi 4.3 km dhe thellësi deri në 1.5 m, ose me sipërfaqe prej 4330 ha. Gjithkush që ka interes për të, mund të shohë të dhënat edhe në wikipedia. Ajo ndahet nga deti me anë të pyjeve me pishë të Parkut Kombëtar të Divjakës. Aty gjenden disa lloj pishash dhe veçon një lloj i veçantë Pelikani që quhet Dalmatian Pelican. Kolonia e Pelikanit Kaçurel (Pelikani Crispus) përbën gati 5% të numrit të përgjithshëm të kësaj specie në shkallë botërore. Ajo lidhet me detin me anë të tre kanaleve, një prej të cilëve është hapur për nevoja të peshkimit. Në brendësi të saj gjenden ishuj të vegjël, në të cilët folenizojnë shpendët. Shkalla e kripëzimit të saj luhatet nga 19 gram për kg në dimër, në 35 gram për kg në verë. Duke u konsideruar me rëndësi ndërkombëtare, ajo mbrohet nga Konventa e Ramsarit, nënshkruar më 29 nëntor 1996. Katerina Karugati, specialiste italiane e biodiversitetit, këshillon që kjo lagunë e veçantë për nga lloji në botë, duhet të ruhet me kujdes, pasi mund të çoj në humbjet e specieve të rralla, si ariu, ujku, shumë lloje zogjësh etj. Por sipas saj, gjithçka varet nga qeveria shqiptare, pasi specialistët e huaj mund të japim vetëm rekomandime. Masat konkrete të ruajtjes dhe zhvillimit të saj, mbeten detyrë e shtetit shqiptar.

U ulëm për të darkuar në një lokal buzë lagunës. Ne mesin e bisedës, kur tavolina ishte mbushur plotë, Nuri Plaku u drejtua nga shkrimtaret suedeze dhe u tregoi se gati 100 vjet para tyre, Shqipëria ishte vizituar nga Edith Durham, një grua e shquar angleze, dashamirëse e popullit shqiptar. Kur pati kaluar në malet e jugut, në një fshat i poqën një mish në hell dhe kur u shtruan për të ngrenë, asaj nuk i pëlqeu. Mbase jo shija, por mënyra e të ushqyerit. Ata që e rrethonin, shoqërues dhe organizator të darkës, hanin si të babëzitur, për shkak se qenë të lodhur dhe të uritur. Durham shkruante se shoqëruesit e saj e shqyenin mishin si kanibalë.

– Sot, – tha Plaku, – kemi përpara dy zonja suedeze. – Durham i përket fillim shekullit XX, ndërsa juve, fillim shekullit XXI. Asaj i shtruan mish të pjekur në hell, juve peshk. A mund të na thoni, si ju duket?

-Shumë i mirë, – tha Kristina. – Ne jemi e kundërta e Durham, e pëlqejmë darkën, pasi juve darkoni me kulturë dhe peshku është më i miri që kemi ngrenë deri më sot.

Në bibliotekë dhe muze

Në orën 10 të ditës së nesërme, në bibliotekën e qytetit u zhvillua një aktivitet interesant. Drejtorja e bibliotekës, Klodiana Gjata, falenderoi miqtë nga Suedia për praninë e tyre në Fier. Për çeljen e veprimtarisë ajo kishte gjetur një mënyrë të veçantë. Vajza dhe djem të moshës nën 14 vjeç, hodhën një valle popullore, karakteristike të trevës, e cila e ndezi menjëherë mjedisin dhe I dha karakter gazmor. Pas kësaj e mori fjalën shkrimtari Sokol Demaku, i cili u përqendrua në veprimtarinë e shqiptarëve në Suedi, kryesisht në Borås, si dhe rolin e Qendrës Kulturore Migjeni.

Anna Matsson shpjegoi rëndësinë e shkrimtares Astrid Lindgren, përkthimin e saj në gjuhën Kmere dhe u përqëndrua në romanin për fëmijë, Pipi Çorapegjata. Kristinë Bjarndotter, komentoi rreth letërsisë dhe poezisë suedeze në ditët tona. Të dyja shkrimtaret suedeze recituan disa poezi, që vetëm për nga mënyra e interpretimit tërhoqën vemëndjen e të pranishmëve. Ndërsa Hamit Gurguri foli për shkrimtarët suedez Wilhelm Morberg dhe Strinberg. Gurguri është njëkohësisht dhe përkthyes i veprës së tyre.

Pas veprimtarisë së kryer në mjediset e bibliotekës dhe një kafe mes miqshë, u drejtuam për në Muzeun Historik të Fierit, një godinë dy katëshe e mbajtur mirë, me lulishte e gjelbërim të bollshëm para saj. Nuri Plaku shpjegonte hap pas hapi zhvillimet historike dhe objektet që popullonin brendinë e asaj godine. Muzeu është hapur në vitin 1948, në një nga ndërtesat e sekuestruara të familjes aristorkrate të vrionasve, me një iventar të paktë, mbledhur kryesisht nga pasuritë arkeologjike të Apolonisë dhe relikeve të ndryshme të dëshmorëve të luftës. Në vitin 1953 u transferua në një ndërtesë dy katëshe, duke u ndarë në pavione sipas periudhave kohore, për t’u zhvendosur 25 vite më pas në një tjetër godinë, ku mori fizionominë e tij të plotë.

Në katin e parë përfshihet pavioni i arkeologjisë me objekte të ekspozuara që datojnë nga neoliti e deri në fund të periudhës antike. Këto objekte i përkasin iventarit të gjetjeve në vendbanimet e ndryshme të trevës, si Apolloni, Bylis, Margëlliç, Krotinë, etj. Ky fond arrin deri në 200 objekte, skulptura mermeri, kolona, enë qeramike, fibula, monedha etj. Vizitorët mësojnë se pavioni arkeologjik është mjaft i pasur dhe gati të gjitha objektet e ekspozuara janë origjinale, kur në botë janë zëvendësuar me riprodhime.

Kur bie fjala për vitin 1997, Nuri Plaku ul kokën. Nuk mund ta fsheh shijen e hidhur të gjurmëve vandaliste mbi institucionin e memories fierake, sepse forcat e regresit social dëmtuan disa pavione. Por me ndërhyrjen e ish-kryetarit të Bashkisë Baftjar Zeqaj, ato u rindërtuan me material cilësor, u bënë përpjekje për të korrigjuar diçka, fal dhe kontributit të individëve të veçantë si Kozma Dashi, Kreshnik Muçaj etj.

Periudha e Mesjetës, që më parë ishte e trajtuar në mënyrë të përciptë, u pasurua me data e të dhëna konkrete, si heraldika e principatës së Muzakajve, imazhin e pijësit më të njohur të tyre, Andrea Muzakës, ekspozimi i armëve të tipeve të ndryshme, kobure dhe pushkë stralli, shpata, thika, etj. Shohim pavionin e Luftës së Parë Botërore, foto e dokumente nga kampi i ushtrisë austrohungareze ngritur buzë lumit Seman, çaste nga beteja për marjen e Fierit, marshimi i kavalerisë italiane në fshatin Marinëz dhe autoblindat e para, përdorur në këtë zonë.

Një pjesë të rëndësishme të hapësirave të katit të parë e zënë dy mjedise karakteristike: dhoma qytetare fierake dhe dhoma rurale myzeqare. I përkasin përiudhës së paraluftës. Përballë tyre ngrihet një pus uji karakteristik. Të dyja ambientet janë të kompletuara me objekte dhe orendi tipike, që tregojnë qartazi nivelin e jetesës dhe tiparet dalluese krahinore.

Interesant është pavioni i ikonografisë, ku shohim portikë dhe fragmente ikonostasesh, baldokinë, pitaf, frontore me shqiponjën ortodokse bizantine dykrerëshe, gruaja me fustanellë, flamuj dhe kryqe argjendi, këmbana me simbole e shandanë, pra, shprehja më e lartë e artit ikonografik aplikuar nga mjeshtarat grabovarë në kishat e Myzeqesë përgjatë shekullit të 18-19.

Këto objekte mbartin vlera historike të patjetërsueshme, siç është dera e kishës së Shën Mërisë e vitit 1789, fragmenti me dragoj i ikonostasit të kishës së Shën Gjergjit e vitit 1786. Imazhin e vizitorit e plotëson një kolazh fotografik i ekspozuar me përmasa të bollshme, ku përfshihen të gjitha kishat dhe manastiret e rrethit të Fierit, të shpallura monumente kulture.

Vend të dukshëm zë paraqitja e aktivitetieve tradicionale të kësaj treve, si mjeshtëria e punimit të leshit, baltës, kashtës, drurit, hekurit, tezjahu i rrogozit dhe i copave, lundra e përdorur në Kënetën e Sheqit, këndi i bariut myzeqar me zile, këmborë e orenditë e kasolles, enët e guzhinës prej bakri, veglat muzikore të përdorura nga mosha të ndryshme etj. Kostumografia dhe elementet e tyre fragmentar japin një tjetër pamje tërheqëse në këtë pavion, ku dallohen disa shtresëzime kulturore, sidomos në veshjet karakteristike rurale dhe qytetare, guna me rrëke e zonës së Semanit, veshja kolorative e zonës së Roskovecit, takia myzeqare, veshja mallakastriote burra e gra, veshjet vllahe, kosovare, çame dhe rome, pasuri dhe dëshmi e qartë e larmisë demografike të kësaj treve. Ndërsa veshja qytetare shprehet me nivel elitar, xhaketat, bundet, jelekët dhe bluzat e zonjave fierake mbartin një pasuri të rrallë simbolike, si kultin e selvisë e të shqiponjës, ngjyrat e blerta dhe vishnjen e ndezur të shtresave të larta e sidomos motivet e pasura floreale. Në këtë kontekst është edhe kostumi 100 vjeçar i nuses së Sami bej Vrionit, dhuruar nga i vjehrri, Esat Pashë Toptani.

Pas kësaj vizite mbreslënëse shkuam për të kaluar drekën te Dafinat. Drejtoresha e bibliotekës erdhi bashkë me dy shoqet e veta, punonjëse në të njëjtin institucion, Daklea Hamoniku dhe Edlira Nika. Një drekë e bollshme, me ushqim bio, mjedis tepër gazmor, për të cilën i jemi mirënjohës zonjës Gjata.

Qyteti antik i Apollonisë dhe befasimi i suedezëve

Pasdite shkuam në Apolloni, qytetin antik, ndër më të mëdhenjtë në pellgun e Adriatikut, më i përmenduri ndër 30 qytete të tjera me të njëjtin emër të kohës antike. Apollonia ndodhet 12 km larg qytetit të Fierit. Bënte shumë vapë. Sokol Demaku dhe Hamit Gurguri nuk ngopeshin duke parë, por dhe dëgjuar. Nuk lodheshin duke përkthyer gjithë ditën për suedezet. Kristina dhe Anna merrnin frymë me vështirësi. Uleshin nëpër sofatët e gurtë për t’u shlodhur pak dhe ngriheshin sërish. Donin të shihnin, të dëgjonin ciceronin. Muzeu ishte një mrekulli.

-Kjo është gjëja më e bukur që kemi parë deri tani, – u shpreh Kristina. Ciceroni vazhdonte shpjegonte. Qyteti i Apollonisë është themeluar në fillim të shekullit VI, para erës së re. Gërmadhat e Apollonisë janë zbuluar në fillim të shekullit XIX. Gjurmë të hershme arkeologjike janë disa objekte të epokës së hekurit, tipike të kulturës ilire.

Pas Dyrrahut, qyteti i Apollonisë ishte qyteti më i rëndësishëm në pellgun e Adriatikut, ngritur në një kodër ku zotëron gjithë zonën, me një sipërfaqe prej 140 ha, rrethuar me mur 4 km të gjatë. Fusha që shtrihej për rreth tij, formuar me aluviolet e lumit Seman dhe Vjosë, ka qenë ndër rajonet më pjellore të fushës së Myzeqesë.

Apollonia u themelua nga korinthasit! A kishte banorë vendas, para ardhjes së tyre?

Ciceroni, Lavdosh Jaupaj, vazhdonte të shpjegonte duke kaluar nga një pavion në tjetrin. Thuhet se ky qytet i lashtë është themeluar në shekullin e shtatë para Krishtit nga kolonizatorët grekë që vinin nga Korinthi. Prania e tyre është dokumentuar në vitin 588 para krishtit. Emrin e mori nga perëndia Apoloni dhe ndër 24 qytetet e botës mesdhetare që mbanin këtë emër në antikitet, Apolonia e Ilirisë ishte më e rëndësishme dhe luajti rol të madh në tregtinë midis helenëve dhe ilirëve. Mendohet që të ketë patur 60 mijë banorë.

-Si është themeluar nga grekët? -pyeti me habi Kristina. -Nuk ka patur banorë vendas?

Personi i ngarkuar për të na shpjeguar shtoi se prej shumë autorëve pranohet fakti që Apollonia popullohej nga fiset ilire dhe autorë të tjerë bëjnë fjalë për këmbime të rregullta tregtare të vendasve me popullisnë helene. Për këtë iu referuam dhe të dhënave në Wikipedia. Kjo është e pranueshme, por kur thuhet se klasë sunduese qenë kolonët korinthas, lë vend për dyshime, pasi është e pamundur që në një qendër të banuar nga vendas, të vijnë 200 kolonistë të huajë, pa strehë dhe tokë, pa të mira materiale, dhe të bëhen menjëherë klasë sunduese. Kjo është e pamundur. Ata nuk mund të dominonin sapo vinin, vetëm me rrobat e trupit. Pas shekujsh mund të ndodhte gjithçka, por jo themelimi i qytetit prej tyre. Gjithsesi këto janë produkte të politikave të kohës së shkuar dhe asaj të sotme, mbase dhe në vazhdën e punimeve që synojnë kthimin e trojeve shqiptare në greke. Besoj se fakti që, në gërmimet arkeologjike kanë marrë pjesë dhe shqiptarë, nuk do të thotë që konkuzionet e arritura të jenë përfundimtare.

Teoria e themelimit të Apollonisë nga korintasit, nuk mund të konsiderohet e saktë. E keqja është se ne jemi bazuar në studimet e kryera nga të huajë dhe nuk kemi asnjë studim të pavarur. Nuk dihet nëse kjo është produkt i paaftësisë apo i nënshtrimit ndaj të huajve. Ngjasimi i objekteve me ato të periudhës helene, nuk do të thotë se janë greke, pasi bëhet fjalë për dy popuj fqinjë, ku nuk mund të shmanget ndikimi i kulturave në mënyrë reciproke.

Të mos harrojmë që Straboni thoshte se popullsia e Apollonisë erdhi duke u shtuar nga të mërguarit prej qyteteve helene Kikys dhe Dyspont, të cilët zgjodhën me dëshirë për banim Apolloninë dhe Dyrrahun. Dyshim krijojnë dhe lajmet e gjetjes së objekteve helene në varrezën e madhe tumolare ilire të Gllasinacit në Bosnjë. Përderisa është varrezë ilire, përse objektet qënkan helene? Mos edhe këtu ka pasaktësi, që mund të vijë si pasojë e mos njohjes së kulturës helene, nga fuzionimi i kulturave apo nga qëllimet dashakeqe?

Shpesh përmenden mardhëniet e lirëve me kolonitë, koloni këto brenda popullsisë ilire. Tashmë dihet që marrëdhëniet kryesore të tyre kanë qenë me Dardaninë, prej nga merrnin argjendin. Straboni përmend minierat e Demastionit dhe atë e vendos në prapatokën e Apollonisë. Po ky autor përmend djathin Dardan, ndërsa Plini fletë për “rrathë ari që vinin nga Dardania, prandaj quheshin dardanë”. Marrëdhëiet e tyre shkojnë deri në Pejë të Kosovës dhe ka pak ose aspak të dhëna për marrëdhënie me rajonet që popullonin helenët në jug të Peloponezit.

-Nuk mungojnë dhe mendimet që në Apolloni shkuan kolonë nga Dyrrahu (Durrësi), – shton ciceroni. Por unë mendoj se askush nuk mund të kundërshtojë faktin që kolonët e quajtur korintas të kenë qënë ilir, pasi tërë Epiri banohej nga ilirët. Lidhur me themelimin e Apollonisë, autori antik Stefan Bizantini thotë se “këtë qytet të Ilirisë si dhe Epidamnin e banonin Ilirët”. Më pas aty shkuan 200 kolonë korinthas me në krye Gylakun. Mirëpo ky lajm është i dyshimtë, mund të jetë i sajuar shekuj më pas, pasi në atë kohë, asnjë dijetar nuk e përmend emrin e tij. Gjithsesi thuhet që, më pas është gjetur një mbishkrim me emrin “fusha e Gylakut (Gylakion Pedion). Deri më sot është zbuluar vetëm 10% e qytetit të dikurshëm të Apollonisë. Me rëndësi aty janë monumenti i Agonotetëve, Odeoni, Biblioteka, Muri rrethues, Portiku, Vila romake me mozaik, Muzeu arkeologjik, Kisha e Shën Mërisë etj. Ndonëse përmenden si kolonë korinthasit, mbishkrimet në Monumentin e Agonotetëve tregon se ai është financuar nga një qytetar me origjinë romake, Kuint Vil Krisp Fur Prokuli, i cili mbante tre funksione: Prytan, agonotet dhe kryeprift i përjetshëm. Romaku e financoi atë, në nderim të vëllait të tij, Valentin, i cili do të ishte bërë agonotet, në rast se nuk do të kishte vdekur Siri.Në fakt, emërtimin Apolloni korinthase e mori nga fjalët e autorëve të ndryshëm, siç është dhe historiani grek Don Kiasi, që e cilëson në këtë mënyrë.

Grabiten objekte me vlerë areologjike

Po le të kthehemi sërish në Apolloni. Në vitin 1806, gërmadhat e këtij qyteti janë përshkruar nga Pouqueville. Më pas Ë.M. Lake bënë fjalë për skulpturat, mbishkrimet, murin rrethues dhe një tempull kryegjatë. Shkrimtaret suedeze, Kristin Bjarndotter dhe Anna Matsson, dëgjonin me vëmendje.

-Gjithkush që ka shkelur mbi Apolloni ka rrëmbyer ç’të mundi, – u them unë.

-Si është e mundur?-pyeti ajo. Nuk kishte shtet?

-Nuk ka patur. Përherë ka qenë nën sundimin e të huajve. Kanë grabitur të huaj dhe vendas. Ibrahim Pashë Vrioni grabiti gurët e tempullit për të ndërtuar sarajet e veta, peshkopi i Beratit Anthimi mori skulpturat dhe objektet antike që gjendeshin në manastirin e Shën Mërisë dhe i nisi për në Greqi.

Në Apoloni janë bërë gërmime nga disa arkeolog. Në vitin 1861, aty mbërriti arkeologu Leon Heuzey, i ngarkuar nga Napoleoni II, për të studiuar veprimet luftarake të Cezarit në Iliri, i cili dha informacion me vlerë për disa skulptura.

Në kërkim të të fshehtave të nëntokës së saj, u vu dhe një ekip arkeologësh francez, të kryesuar nga Leon Rei, i cili zbuloi teatrin dhe e quajti Odeon. Ai zbuloi ndërtesën e Agonotetëve që e mori emrin nga vëllezërit e familjes së Villëve, të cilët merreshin me organizimin e shfaqjeve për publikun dhe quheshin “agonotetë”. Gjatë Luftës së Dytë Botërore arkeologu italian C. Sestieri, zbuloi një ndërtesë me oborr qëndror, ku gjeti në tullë vulën “Gimnasiou”, duke zbluar në këtë mënyrë gjimnazin e Apollonisë. Gjatë kësaj periudhe u grabitën një numër i madh monumentesh të zbuluara. Dëmtimet vazhduan edhe më pas me vendosjen e trupave gjermane.

Pushkatohen tre oficerë shqiptarë

Ishte viti 1916, kur ushtria italiane dhe ajo austriake kishin marrë nën kontroll Shqipërinë, austriakët në veri dhe italianët në jug. Ata bënë të gjitha përpjekjet për të zhvatur sa më shumë nga vendi i zhytur në mjerim. Në Apolloni bëheshin kërkime arkeologjike nga austriakët. Areologët austriak Prashniker dhe Shober, bënë gërmime në murin rrethues të anës lindore, ndërtuar në periudhën klasike, gërmuan në banesa dhe hapën disa varre. Dy austriakët grabitën në numër të madh skulpturash dhe i dërguan në Vjenë, ndërsa rezultatet e kërkimeve i botuan në serinë akademike austriake. Seria e botimit të tyre mbante titullin “Archaologische Forschungen in Albania und Montenegro” Ëjen 1919, si dhe C. Prashniker, Muzakia und Mallakastra, Ëien 1920. Në radhët e ushtrisë së tyre kishte dhe ushtarakë shqiptar. Midis tyre dhe oficeri përmetar Kamber Bënja. Fillimisht ai nuk shfaqi dyshim për gërmimet e arkeologëve të perandorisë dualiste. Kjo duket qartë në bisedën e tij me të birin, Zenelin, të cilit i fliste për rëndësinë e atyre kërkimeve që tregonin lashtësinë e kombit shqiptar.

-Ta dish biri im, që ne jemi një popull i lashtë dhe kemi të drejtë të mburremi me të kaluarën tonë, – i thoshte oficeri patriot të birit. Sipas tij, të huajt që hynin dhe dilnin nëpër trevat tona, çfarëdo që të bënin, nuk e ndryshonin dot faktin që ne kemi historinë dhe gjuhën amtare. Ata vinin dhe shkonin, por asnjeri prej tyre nuk kishte mundur të tjetërsonte kombin shqiptar. Këtë nuk e bëri dot “as arroganca e Romës së lashtë, as dredhitë e Bizantit, as halldupi i nëmur, as greku dinak e as serbi katil”. Nuk mundën të shuanin dhe as të vidhnin ekzistencën e vendasve, “të cilën nuk kanë mundur ta përmbysin mijëravjeçarët”. Gërmimet ai i shihte si një hap të madhërishëm, “për të provuar kush jemi dhe nga vijmë”. Kamberi mendonte kështu sepse besonte në deklaratat e Vjenës, në të cilat thuhej se Austria punonte për të mirën e Shqipërisë. Besonte edhe për faktin se Austro-Hungaria dha ndihmesën e vet për krijimin e Shqipërisë, ndonëse me kufij të cunguar. Por në të vërtetë edhe austriakët shihnin interesat e tyre.

Të dy aleatët që “luftonin” për çështjen shqiptare, i patën kthyer armët njeri-tjetrit. Konfuzioni ishte i madh. Populli shqiptar nuk merrte asnjë informacion të saktë mbi zhvillimin e ngjarjeve. Batalionet me vullnetarë shqiptarë qëndronin buzë Vjosës. Vullnetarë të tjerë, nën komandën e Sali Butkës, i qenë drejtuar Korçës. Orientimi ishte i vështirë. Shpresohej të mësohej ndonjë informacion nga robërit austriakë apo italianë, por ata i zmadhonin ngjarjet. Informacionet e dëshmitarëve në përgjithësi nuk qenë të sakta, ndonëse shënoheshin me zell nëpër ditaret ushtarake. Pjesa më e madhe e ushtarëve ishin të lodhur dhe jashtëzakonisht të frikësuar, pasi nuk kuptonin përse po e bënin atë luftë larg vendlindjes së tyre.

Austriakët shtriheshin në krah të Vjosës dhe patën përparuar deri në malet e Korçës. Ata mendonin se shqiptarët nuk ishin pjekur ende si komb për të gëzuar pavarësinë, prandaj qenë të mendimit që të mos fitonin po ato të drejta që u premtoheshin boshnjakëve. Edhe vullnetarët shqiptarë që komandoheshin nga Ahmet Zogu, kishin zënë Vjosën.

Në Pojan të Fierit vazhdonin gërmimet dhe oficerët austriakë tentuan të merrnin disa antikitete për t’i dërguar në Vjenë. Ky veprim u kundërshtua prej oficerëve shqiptarë. Ndër ata që u bënë pengesë ishte dhe kapiten Kamber Bënja, i mbështetur nga Ahmet Zogu dhe shokë të tjerë. Kamber Bënja u trondit kur vuri re që objektet arkeologjike shqiptare, të zbuluara nëpërmjet gërmimeve nga arkeologë ushtarakë austriakë, ishin duke u vendosur në arka. Një tjetër oficer shqiptar, Abaz Taushani, pyeti Kamber Bënjën se përse bëhej një ngutje e tillë, aq më tepër kur ishte fjala për objekte me vlerë të madhe arkeologjike. Besimi i madh që kishte Kamberi te austriakët duket dhe në dialogun e tyre.

-Nënkoloneli është miku ynë, – i tha Kamberi. Të paktën kështu paraqitet. Ka thënë se këto materiale arkeologjike janë grumbulluar për një muzeum shqiptar.

Por tjetri nuk u bind nga përgjigja e shokut të vet.

-Ato janë të sigurta aty ku janë, të ngulura në tokë, – iu përgjigj Abazi. Është folur për muzeum, por nuk thuhet ku do të jetë ky muzeum. Mos është fjala për në Vjenë? Çfarë aleatë janë këta që vjedhin në mes të ditës pasurinë tonë më me vlerë?

Kamberi e shihte shokun e vet drejt e në sy.

-Ke të drejtë, – tha ai pas pak, duke vështruar ngultazi nga Abazi. -Kjo çështje duhet parë sipas gjykimit tuaj, pasi unë deri tani i kam konsideruar si dashamirës të Shqipërisë.

Bashkë me Abazin dhe Bexhet Manastirliun hartuan një protestë. Atë e lexoi Abaz Taushani. Me pak fjalë në të thuhej: “Protestojmë sepse këtu po rrëmbehen të gjitha zbulimet me vlerë arkeologjike, pa lajmëruar autoritetet e vendit. Ne mendojmë se ju keni ardhur në Shqipëri si miqtë tanë, por kjo ngutje për të përcjellë me eskortë të gjitha bustet e mermerit, unazat e floririt e të bronxit me gurë të çmuar dhe gjithë atë qeramikë të stolisur me figura mitologjike, që janë pjesë e historisë sonë kombëtare, është e padrejtë dhe e palejushme”!

Nuk duhej të merrej as arka e gurit që ndodhej në oborrin e gjimnazit turk të Beratit. Ajo arkë, në të vërtetë ishte një krematorium, ku kishte shënime me vlera të rralla për historinë dhe origjinën e qyteteve të tokës së lashtë ilire.

Çështja u bë problem. Oficerët e lartë austriakë filluan të shqetësoheshin. Nënkoloneli G.V., pyeti me ironi: Përse jeni zemëruar ju zotërinj? Ajo arkë guri, a nuk do të ishte për nder që të vendosej në muzeun e Vjenës dhe ta vizitonin mijëra qytetarë nga e gjithë bota, që të mësonin më në fund se GYLAKIA* e juaj, ka qenë djepi i qytetit të lashtë të Apollonisë?

– Zoti nënkolonel, – ndërhyri Kamberi. Ju keni studiuar dhe e dini mirë që Apollonia ishte baza kryesore e Romës, për pushtimin e Ilirisë. Kjo fushë ka qenë një kamp i përjetshëm përleshjesh, ku romakët gjunjëzuan mbretin e fundit të Ilirisë, Gentin. Pas shkatërrimit të atij shteti, këto qytete të mjera kuptuan se Iliria kishte qenë i vetmi shtet që i jepte garanci lirisë së tyre.

– “Takimi për sot mbaroi, – tha prerë nënkoloneli austriak. Shkoni në vijën e parë të frontit dhe i raportoni komandantit për shthurjen e vullnetarëve tuaj”!

Austriakët shfrytëzuan tërheqjen e disa vullnetarëve nga fronti dhe akuzuan tre oficerët shqiptarë, kapiten Kamber Bënjën, toger Bexhet Manastirliun dhe toger Abaz Elbasanin, si nxitës për largimin e tyre. Pas kësaj ata u arrestuan dhe, me një gjyq të shpejtë, u dënuan me pushkatim. Akuza ishte: “Kanë ndikuar në shthurjen e vullnetarëve shqiptarë që ishin rreshtuar në çetat e komanduara nga austriakët”.

Ky fakt pohohet edhe nga arkeologu Hasan Ceka. Sipas tij, austriakët bënë kërkime arkeologjike në Pojan dhe zonat e afërme, mblodhën skulpturat me vlera të mëdha artistike e historike, të cilat donin t’i nisnin për në Vjenë. Ata u kundërshtuan nga tre ushtarakë shqiptarë, të cilët e paguan me kokë. Ata u akuzuan si njerëz të venë në shërbim të italianëve. Për këtë arsye, gjyqi ushtarak i dënoi me vdekje. Përfundimisht, një pjesë e skulpturave u dërguan në muzeun e Vjenës, ku ndodhen edhe sot.

Kapiten Kamber Ali Përmeti, komandant batalioni, toger Bexhet Riza Efendi Manastiri dhe Abas Bej Elbasani, u akuzuan për krim ushtarak, se kishin nxitur ushtarët të braktisnin pozicionet. Në bazë të ligjit ushtarak të Austrisë, ata u pushkatuan më 4 qershor 1916. Në njoftimin e datës 22 qershor, të komandës së Divizionit të Trupës së Fanterisë, thuhej se largimi nga fronti i pjesës më të madhe të rekrutëve, në dy batalionet e Matit, kishte si shkak propagandën e oficerëve shqiptarë. Në mesin e muajit gusht të vitit 1916, ministrit të Jashtëm austriak Burian, i raportohej lidhur me porosinë e dhënë për çështjen e pushkatimit të disa oficerëve shqiptarë.

Në informacionin që i dërgohej Vjenës ngarkohej me përgjegjësi edhe Ahmet Bej Zogu, për qëndrim jo energjik ndaj tyre. Por ndaj tij dhe disa oficerëve të tjerë, nuk u grumbulluan prova të mjaftueshme për t’u marrë masa të rrepta. Ahmet Beu, pa e ditur që pranë batalioneve shqiptare ndodhej kapiteni Botyck, në të njëjtin pozicion detyre me Kamber Ali Përmetin, u largua nga Fieri sapo mësoi për hetimin gjyqësor që po i bëhej çështjes. Austriakët bënë përgjegjës edhe togerin Mahmut Shefkiu, komandant kompanie në batalionin e VIII, sepse, sipas tyre, kishte njoftuar ushtarët të largoheshin për në shtëpi. Për këtë ai u pushkatua në Tiranë, më 15 qershor 1916. Gjyqi arrinte në përfundimin se ky veprim nuk ishte thjesht ide e oficerëve shqiptarë, por ata ishin të shtytur nga jashtë. Gjyqtarët ushtarakë qenë të mendimit se oficerët vendës mund të kishin lidhje me armikun, pasi shpesh herë ishin prerë dhe linjat telefonike.

Në një tjetër dokument pohohej se komanda ushtarake kishte pushkatuar në fshehtësi tre të rinjë shqiptarë, për shkak të qëndrimit të tyre patriotik. Ata ishin Kamber Efendi Përmeti, Bexhet Efendi Kalkandeleu dhe Abas Beu nga Elbasani. Abazi kishte kryer studimet në Itali dhe pati shërbyer për disa kohë në regjimentin italian. Ai mendonte se në ushtrinë austriake do të gjente njerëz të ndershëm, besim të cilin e pagoi me kokë. Sipas këtij burimi, pushkatimi i tyre u bë, pa u dhënë asnjë farë argumenti. Madje gjykata nuk u garantoi as mbrojtjen ligjore të pandehurve.

Meleq Bej Frashëri, në një informacion që i dërgonte komandës austriake, i cilësonte të pafajshëm oficerët shqiptarë të pushkatuar. Sipas tij, largimi i ushtarëve nuk kishte ndodhur për shkak të ndikimit të tyre, por sepse u jepej rroga në bankënota, në një kohë që Italia i paguante me 80 lira ari në muaj. Dokumenti i arkivit të Vjenës jepte hollësi rreth biografisë së informatorit. Sipas tyre, toger Meleq Bej Frashëri kishte qenë në shërbim të Wiedit, si oficer xhandarmërie. Ai dallohej në punë dhe qe dekoruar për trimëri, por në vitin 1914 u plagos dhe u çua në Vjenë për mjekim, ku qëndroi disa kohë. Duket se për kujdesin e treguar ndaj jetës së tij, ai qe dashamirës ndaj Austrisë dhe informacionet që dërgonte quheshin të besueshme.

Ari shqiptar në flakë

Po le të kthehemi sërish në vizitën tonë. Ciceroni shqiptoi përshkrime të flakëve që shiheshin shekuj më parë në hapësirën gjeografike të rrethit të Fierit. Ka shumë autorë që bëjnë fjalë për flakë të vazhdueshme që ndriçonin qiellin e kësaj treve në shekuj. Digjej ari i zi, siç i thonë ndryshe naftës dhe gazit të nëntokës. Don Kiasit i kishte lënë përshtypje Nymfeu. Ai përshkruan një zjarr të madh që dilte pranë lumit Vjosa (Aos) dhe digjej ditë e natë, por nuk përhapej, madje në afërsi të tij kishte gjelbërim bimësh. Edhe Eliani thotë se “zjarri nuk zë hapësirë të madhe”, që do të thotë se zjarri me siguri ka qenë djegie e rerzervave nëtokësore të gazit, që për shkaqe atmosferike është ndezur dhe ka vazhduar të digjej derisa ka shteruar rezerva nëntokësore në atë territor. Aristoteli shkruante se aty dilte asfalt dhe pisë, si curila që shpërthejnë nga toka. Për Strabonin në shkëmb dilte flakë zjarri që rrinte i ndezur vazhdimisht dhe nënë të rrjedhin burime të vaktë dhe asfalt. Popullsia vendase duke mos e kuptuar burimin e flakëve, e besonin si burim të perëndive. Këto të dhëna janë hedhur dhe në Wikipedia.

Duke mësuar rreth këtyre ngjarjeve të përshkruara shumë shekuj më parë, mu kujtuan djegiet e gazit dhe naftës në gjysmën e dytë të shekullit XX. Sa shumë naftë dhe gaz ka patur Shqipëria! Në vitin 1957 mori flakë një pus nafte në Marinzë. Duket se gjatë nxjerrjes së naftës qenë cenuar damarët e gazit natyror dhe pusi u gjend në flakë. Për 30 ditë, gjithë treva e Fierit nuk e njihte natën. Flakët ndriçonin gjithçka. Gati 23 vite më pas, dhe pikërisht në vitin 1980, do të ndodhte një tjetër fatkeqësi shqiptare. U përfshi nga flakët pusi gjigant i Drenovës. Për dy vite me radhë flakët përpinin qiellin. Ishte aq flakë e madhe, saqë mali i Trebeshinës dhe ai i Taroninës në Përmet, ndriçonin gjithë natën. Shqipëria e quajti fatkeqësi kombëtare. U bënë përpjekje për shuarjen e tij por pa sukses. Mijëra batanije leshi të presuara u hodhën mbi të për ta shuar, por qe e pamundur. Dhejtëra avionë lëshonin lëndë të ndryshme mbi zjarrin gjigant për ta fikuar, por të gjitha përpjekjet shkuan dëm, duke marrë me vete dhe miliona dollarë për shuarjen e dështuar. Gazeta italiane Coriera della Sera, në korrik të vitit 1980, shkruante se po digjej Banka e Shqipërisë.

Kristina Bjarndotter lëshoi një Uaaa të zgjatur, ku ndihej habia dhe keqardhja për këtë humbje të madhe. Pas saj një, Pse? E më tej, si është e mundur? Por ja që të mundura janë të gjitha. Ora shënonte 18 e 30. U ndam me Fierin, për të udhëtuar drejt një tjetër qyteti turistik, Beratit.

* Gylakia – Apollonia e Ilirisë, e ndodhur në pjesën juglindore të Shqipërisë së sotme, themeluar rreth vitit 620 para erës së re, fillimisht e quajtur Gylakia, si pasojë e emrit të themeluesit të saj, Gylax. Më vonë ka marrë emrin e Apollonit, themeluesit të saj legjendar.