Pas pushtimit të Lezhës më 5 shtator 1478 (1), Perandoria Osmane vendosi një garnizon të qëndrueshëm në Kështjellën e qytetit, duke i dhënë fill një procesi të gjerë transformimi urban dhe shpirtëror. Si në qytetet e tjera arbëre/shqiptare, edhe në Lezhë pushtimi osman ndikoi ndjeshëm në strukturën institucionale, fetare dhe arkitekturore, duke e shndërruar atë në një qendër me karakter të ri islamik. Ndikimi osman në Lezhë u materializua në mënyrë të shumëfishtë: nga rikthimi në funksion i Kështjellës në fillim të shekullit XVI, deri në formësimin e një Shehri të ri në lindje të saj. Burimet osmane të kohës, si dhe përshkrimet e udhëtarit Evlia Çelebiu (2), dëshmojnë për ekzistencën e komuniteteve të hershme myslimane në Kështjellën e Lezhës. Deri në vitin 1553 aty banonin 83 familje myslimane, ndërsa më 1614, numri i shtëpive myslimane në Shehrin pranë Kështjellës kishte arritur në rreth 500 (3), një tregues i qartë i rritjes së qëndrueshme të popullsisë islame dhe i nevojës për zhvillimin e infrastrukturës fetare dhe urbane (4). Xhamia Sulejmanie në Kështjellën e Lezhës u ndërtua në vitet 1521-1522, gjatë sundimit të sulltan Sulejmanit të Madhërishëm (Ligjvënësi), siç dëshmohet nga një mbishkrim epigrafik i gjetur në hyrje të kështjellës. Ekziston një tezë jashtëzakonisht interesante, e ngritur dhe e mbështetur nga autorë shumë seriozë, duke nisur nga E.Lear (5), A.Degrand (6), Th.Ippen (7), M.Šufflay (, E.Armao (9) dhe deri te S.Adhami (10) dhe K.Frashëri (11), sipas së cilës: “Gjergj Kastrioti-Skënderbeu është varrosur pikërisht në Kishën e Kështjellës së Lezhës, mbi të cilën më vonë është ndërtuar Xhamia.” Kjo tezë është kundërshtuar vazhdimisht nga një varg i gjatë autorësh të ndryshëm dhe gjatë një ekspedite arkeologjike të zhvilluar në Kështjellën e Lezhës në muajin gusht të vitit 1986, ku u zbuluan pjesë të themeleve të xhamisë dhe u kryen sondazhe e hulumtime në pika të ndryshme të mundëshme, L.Gjeçi dhe N.Përleka arritën në përfundimin se kjo xhami nuk ka qenë kurrë kishë, por ajo është ndërtuar nga themelet (12). Për të verifikuar hipotezën se xhamia ishte ndërtuar mbi themele origjinale, pa adaptime nga struktura të mëparshme kishtare, në gusht të vitit 1990 u organizua një ekspeditë e dytë arkeologjike me fokus në gërmime dhe hulumtime stratigrafike në truallin e xhamisë (13). Gjatë ndërhyrjes u hoqën shtresat e depozituara të dheut, të akumuluara ndër shekuj, derisa u arrit në nivelin e dyshemesë së plotë të ndërtesës. Gjetjet arkeologjike nuk dëshmuan për praninë e ndonjë strukture kishtare pararendëse në këtë vend, pasi nuk u identifikua asnjë fragment muri apo objekt tjetër material që të sugjeronte ekzistencën e kishës së Kështjellës në këtë truall. L.Gjeçi këmbëngul se këto të dhëna konfirmojnë se xhamia është ndërtuar si objekt i ri dhe i pavarur, mbi themelet e veta origjinale, pa përshtatje arkitektonike nga ndërtesa paraardhëse (14). Mirëpo, rezultatet e dy ekspeditave të fundit arkeologjike të zhvilluara në vitet 2013 (15) dhe 2014 (16), nën udhëheqjen e E.Nallbanit, nxorën në dritë dy fazat e ndërtimit të xhamisë dhe një potencial të jashtëzakonshëm arkeologjik në këtë zonë, deri tani mezi i dyshuar dhe ndër mbetjet më të vjetra përfshihet veçanërisht një ndërtesë që i paraprin periudhës osmane. Me pak fjalë, kjo xhami nuk përfaqëson një ndërtim tërësisht të ri, por është ngritur mbi struktura ekzistuese më të hershme, duke përbërë një shembull tipik të ripërdorimit arkitektonik (spolia) në kontekstin fetar dhe politik të periudhës osmane. Themelet dhe muret e saj janë ndërtuar pjesërisht mbi gjurmë ndërtimore më të vjetra, të cilat, në mungesë të të dhënave të plota arkeologjike, supozohet se i përkisnin një ndërtese kishtare ose një strukture ushtarake të periudhave paraosmane, të integruara brenda sistemit mbrojtës të Kështjellës. Ky akt i transformimit të hapësirës monumentale për qëllime fetare islame reflekton shumë qartë strategjitë e osmanizimit të qendrave urbane në Shqipërinë Veriore gjatë shek. XVI. Xhamia u ndërtua sipas tipologjisë klasike të arkitekturës fetare osmane të periudhës së hershme. Ambienti kryesor ka një planimetri të thjeshtë drejtkëndore, me përmasa modeste prej 11.40 x 9.77 m (17), i përshtatur për një komunitet të vogël besimtarësh brenda Kështjellës. Objekti është i orientuar veriperëndim-juglindje, në drejtim të Kiblës, pra Qabesë së Madhe në Mekë, sipas normave të arkitekturës islamike. Kjo dëshmon jo vetëm për funksionin fetar, por edhe për respektimin e kanoneve liturgjike në projektimin dhe realizimin e saj. Muret janë ndërtuar kryesisht me gurë gëlqerorë dhe kanë një trashësi që mesatarisht varion nga 0.75 deri në 0.90 m (18), në ambientin kryesor deri në 1.10 m, duke ofruar izolim termik dhe qëndrueshmëri. Ndërtimi me teknikën e gurit mesatar, pa përdorim të gjerë të tullës, është në përputhje të plotë me traditën ushtarake të ndërtimit në vendbanimet fortifikuese. Në formën e saj origjinale, xhamia ka qenë një ndërtim dy katësh. me mafil, me çardak, dhe kati i dytë ka shërbyer si vend ku qëndronin gratë. Hyrja e xhamisë ndodhet në murin veriperëndimor dhe ndërsa hapësira e brendshme ndriçohet nga 6 dritare të mëdha të mbuluara me qemer guri: 2 në murin juglindor (Kibla), 2 në murin perëndimor dhe 2 të tjerat në atë lindor. Përmasat e dritareve janë: 1.95 m lartësi x 0.95 m gjerësi. Në pjesët anësorë të hyrjes së xhamisë ruhen gjurmët e 2 dritareve të tjera të mëdha dhe po ashtu, gjurmët e dy dritareve me përmasa mesatare, ruhen në pjesën e sipërme të mureve, njëra në pjesën lindore të murit të Kiblës dhe tjera në murin perëndimor, pranë minares. Pozicionimi i tyre mbi dritaret e mëdha lë për të kuptuar se xhamija ka qenë e pajisur me 8 dritare mesatare të vendosura mbi ato të mëdhatë poshtë tyre. Në murin e saj juglindor, Xhamia është e pajisur me një kamare gjysmë rrethore, që në fjalorin terminologjik të arkitekturës islamike njihet si mihrab, i cili tregon drejtimin e Mekës. Mihrabi ngrihet 50 cm nga dyshemeja dhe është i lartë 3.30 m. Ky element arkitektonik, i cili përputhet plotësisht me stilin osman të periudhës së hershme, në pjesën e sipërme është e punuar me tulla dhe mjeshtrit e kohës e kanë realizuar mjaft bukur në aspektin estetik. Një minare e vogël dhe pjesërisht e rrënuar, është e vendosur në anën e djathtë të hyrjes (në pjesën perëndimore të xhamisë), e cila komunikon me ambientin kryesor të xhamisë nëpërmjet një hyrje me përmasa: 1.88 m lartësi x 0.60 m gjerësi. Minarja ka një bazament katror dhe trup cilindrik prej guri të pajisur nga brenda me shkallë në formë spirale, tipike për xhamitë e thjeshta të garnizoneve të periudhës së hershme osmane. Lartësia aktuale e minares e matur nga brenda është 5.93 m dhe nga jashtë është 6.65 m. Në pjesën e saj veriperëndimore, xhamia është e pajisur me një ambient ndihmës me përmasa: 9.76 m gjatësi dhe 7.02 m gjerësi, i cili përfaqëson një zgjerim të pjesës ballore të saj (19). Ky ambient lidhet drejtpërdrejt me hapësirën e brendshme të xhamisë përmes një hyrjeje të pozicionuar në të njëjtin aks me hyrjen kryesore të saj. Dyshemeja ndahet në dy pjesë nga një korridor me thellësi 0.60 m, i cili përshkon qendrën e ambientit. Të dy muret anësore të kësaj hapësire janë të pajisur me nga një dritare, që sigurojnë ndriçimin natyror të saj. Ambienti i tretë i kompleksit të xhamisë zë të gjithë krahun verilindor të ndërtesës dhe është i ndarë në tri pjesë të njëpasnjëshme. Në dallim nga dy ambientet e para, të cilat janë ruajtur në gjendje të ngritur dhe me strukturë të dallueshme arkitektonike, ambienti i tretë rezultonte i rafshuar dhe i dëmtuar në mënyrë të konsiderueshme, duke e bërë mjaft të vështirë rikonstruktimin e plotë të planimetrisë së tij origjinale. Pavarësisht kësaj, struktura e përgjithshme e kompleksit dhe ruajtja e elementeve origjinale në ambientet e tjera, e bëjnë Xhaminë Sulejmanie një nga objektet më të hershme dhe më autentike të arkitekturës islamike në Shqipëri. Ndërtimi i saj u shoqërua me krijimin e një lagjeje të re urbane në lindje të kështjellës – Shehri i Lezhës – i banuar ekskluzivisht nga popullsi myslimane. Kjo lagje përfshinte banesa me oborre të brendshme, hane, tregje dhe objekte të tjera publike e fetare, duke u shndërruar në një qendër të rëndësishme të jetës qytetare osmane për më shumë se tre shekuj. Së bashku me lagjen e Pazarit (Bregu i Drinit), Shehri përfaqësonte një strukturë të plotë urbane në përputhje me modelin osman të organizimit të qyteteve. Ndërsa, Xhamia Sulejmanie nuk ishte vetëm një objekt kulti, por pjesë e një kompleksi të gjerë fortifikues dhe administrativ që përfshinte saraje, sheshe ceremoniale, ambiente për lutje dhe zona ushtarake. Ajo shënon një pikë të rëndësishme kthese në historinë urbane dhe fetare të Lezhës, duke dëshmuar për përpjekjet e Perandorisë Osmane për të ndërthurur arkitekturën fetare me funksionet politike dhe ushtarake të qytetit. Integrimi i xhamisë brenda strukturës mbrojtëse të Kështjellës është një shembull i harmonizimit të autoritetit politik me dimensionin shpirtëror të jetës urbane. Pra në thelb, ajo përfaqëson një dëshmi të pastër arkitektonike, historike dhe shpirtërore të trashëgimisë osmane në qytet. Po ashtu, duhet theksuar se Xhamia Sulejmanie në Kështjellën e Lezhës paraqet interes të veçantë jo vetëm për arkitekturën e saj të hershme osmane, por edhe për funksionin e saj simbiotik me strukturën e një kështjelle mesjetare. Ky lloj integrimi tregon për qasje të sofistikuar osmane ndaj hapësirës urbane dhe simbolikës politike-religjioze, ku objekti fetar ndërthuret me hapësirën e pushtetit dhe mbrojtjes. Tërmeti i fuqishëm i vitit 1728 (20), braktisja e kështjellës nga banorët dhe përdorimi prej tyre i xhamive të tjera, i dha fund funksionalitetit fetar të Xhamisë Sulejmanie, por strukturat e saj murale që i kanë mbijetuar kohës dhe burimet dokumentare mbeten dëshmi mjaft të rëndësishme për identitetin historik dhe kulturor të qytetit. Edhe pse i ruajtur pjesërisht, ky monument përfaqëson një pikë kyçe për analizën e proceseve të islamizimit dhe osmanizimit në qytetet shqiptare, duke ofruar të dhëna të vlefshme për transformimet urbane, fetare dhe institucionale të periudhës osmane. Xhamia Sulejmanie në Kështjellën e Lezhës, duke qenë një prej objekteve më të hershme të kultit islam në vendin tonë, ka luajtur një rol mjaft të rëndësishëm në shndërrimin e peizazhit fetar dhe urban të qytetit të lashtë të Lisit.

BIBLIOGRAFIA:

1) S.Pulaha & A.Parruca, Lezha: Vështrim historiko-gjeografik, f. 51; S.Daci, Lezha nën sundimin e Venedikut, në: Studime për epokën e Skënderbeut, II, Akademia e Shkencave e R.P.S.SH. (Instituti i Historisë), Tiranë, 1989, f. 174; S.Pulaha, Lufta shqiptaro-turke 1370-1530, Burime osmane, f. 125, 162-163; M.Uci, Lezha: tempulli i historisë kombëtare, f. 135.

2) Evlia Çelebi, Shqipëria 350 vjet më parë, (Përkth. Sali Vuçiterni; Përgat. për botim Filip Rrumbullaku), Botimi i dytë, Tiranë: Horinzont, 2000, f. 131.

3) I.Zamputi, Relacione dhe dokumente për historinë e Shqipërisë (1610-1650) / Relazioni e documenti per la storia dell’Albania (1610-1650), (Transkriptuar e perkthyer nga – Trascritti e tradotti da Injac Zamputti), (Ribotim i perpunuar nga – riedizione elaborata da Jozef Zamputti), St. Gallen: Alarische Institut; Prishtinë: Faik Konica, 2018, f. 242.

4) L.Gjeçi, Në Kalanë e Lezhës ruhet një nga xhamitë më të vjetra në Shqipëri, në: Zëri Islam, 25 Prill 2014.

5) E.Lear, Journals of a Landscape Painter in Albania, Illyria & c., Second Edition, London: Richard Bentley, M.D.CCC.LII (1852), f. 123.

6) A.Degrand, Souvenirs de la Haute-Albanie, f. 176.

7) Th.Ippen, Shqipëria e vjetër, f. 210.

8)M.Shuflaj, Situata të Kishës në Shqipërinë paraturke: Zona e depërtimit ortodoks në “digën” katolike, Botimi II, f. 99.

9) E.Armao, Località, chiese, fiumi, monti, e toponimivarii di un’antica carta dell’Albania Settentrionale, Publicato sotto gli auspici della Reale Società Geografica Italiana (Con annesso fac-simile della carta), Roma: Istituto per l’Europa Orientale, MCMXXXIII-XI, Tipografia del Senato del dott. G. Bardi, 1933, f. 31-32.

10) S.Adhami, Monumente të Kulturës në Shqipëri, f. 68.

11) K.Frashëri, Gjergj Kastrioti Skënderbeu. Jeta dhe vepra (1405-1468), f. 470-479.

12) L.Gjeçi-N.Përleka, Përpjekje për të rënë në gjurmët e varrit fizik të Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, “Dorëshkrim”, Lezhë: Shkurt 1988, f. 2.

13) L.Gjeçi, Në Kalanë e Lezhës ruhet një nga xhamitë më të vjetra në Shqipëri, në: Zëri Islam, 25 Prill 2014.

14) Ibidem.

15) E.Nallbani, L.Buchet, V.Gallien, M.Julien & J.-Y.Langlois, Gërmimet e vitit 2013 në qytetin e sipërm të Lezhës (Kala dhe varrezë lindore), në: Iliria, vol. 38, 2014, f. 357-386.

16) E.Nallbani, V.Gallien, M.Julien, L.Buchet & E.Metalla, Gërmimet e vitit 2014 në qytetin e sipërm të Lezhës (Kala dhe varrezë lindore), në: Iliria, vol. 38, 2014, f. 387-410.

17) E.Nallbani, L.Buchet, V.Gallien, M.Julien & J.-Y.Langlois, Gërmimet e vitit 2013 në qytetin e sipërm të Lezhës (Kala dhe varrezë lindore), në: Iliria, vol. 38, 2014, f. 360.

18) L.Gjeçi, Në Kalanë e Lezhës ruhet një nga xhamitë më të vjetra në Shqipëri, në: Zëri Islam, 25 Prill 2014.

19) E.Nallbani, L.Buchet, V.Gallien, M.Julien & J.-Y.Langlois, Gërmimet e vitit 2013 në qytetin e sipërm të Lezhës (Kala dhe varrezë lindore), në: Iliria, vol. 38, 2014, f. 362.

20) Ibidem, f. 364.

Nga: Paulin Zefi.

Lezhë: 06.06.2025.

Ornela Radovicka 

Drejtuese e Qëndrës  Albanologjike mbi Gjuhën dhe Kulturën Arbëreshe Themeluar nga At Bellusci. Frascineto  /

Sot, kur bota globale, po homologon qytete, shete dhe kontinente, në një cepë të Italisë ende është një popull edhe pse në agoni këron të marrë frymë e të shprehet në gjuhën e tij. Pikërisht për kët motiv në Ungra, ngulim arbërshë në Kalabri u krijiua gjatë ktij viti shkollor një klasë ku do të mësohej gjuha dhe kultura arbëreshe. 

Ky akord u arrit  falë  Drejtorit të përgjithshëm Ing, Prof, Gianfranco Maletta, të ndjekura nga dy mësues të kurriculave shkollore, me origjinë arbërshe, njohëse të gjuhës arbëreshe; Maria Tolisano dhe Nicoletta Buono. Teksti që u përdor si metodikë, ishin dy vellime “ Alfabetizazzione”. 

(Nuk mohojmë faktin se teksti  në fjalë ka  mangësi,  por deri më sot , nuk egziston asnjë tekst tjetër “Prodhim” dalë  nga  Katedrat  e Gjuhës dhe Kulturës arbëreshe, apo nga organet  akademike. Teksti “ Alfabetizazzioni” publikohet në vitin 2001 nga Katedra  e gjuhës dhe kulturës arbëreshe e Universitetit në Napoli,  nën drejtimin e prof. Italo Fortino, (Ish shef i Katedrës të këstij deparatamenti) i ndjekur nga studiues të gjuhës arbëreshe si prof Agostino Giordano,  nga mësuesi Carmine Stamite etje. Teksti iu shpërndah falas nxënësve të Ungrës  nga Eperkia e Ungrës. 

Mësimi, mbi mësimin e arbërishtes zgjati një vit shkollor, dhe zhvillohej çdo ditë të enjte, pranë shkollës së Ungrës, me një kohëzgjatjeje dy orë në jave. 

Nuk mohojmë vështirësitë, duke filluar nga mungesa e një teksti të përbashkët, mungesa e një  fjalori të përgjithshëm, (por që u vu në përdorim Fjalorin  i Zotit Giordano Emmanuele, të cilin e kemi shpërndarë falas, nga prof Agostino Giordano).  Edhe mësueset kishin vështirësitë e tyre, por me vullnet, pasion e dëshira për të mësuar gjuhën e të parëve vazhduan të ecnin përpara. 

Në fillim klasa  u hap me 5 nxënës dhe dalëngadalë arriti numërin 23 nxënës.  Suksesi i këtij projekti është se askush nga nxënësit nuk braktisi  grupin.Të gjithë këta nxënës kanë mësuar të shkruajnë e ta lexojnë gjuhën e tyre.

Sot, nxënësit, takimin do të takohen me miqtë e tyre, të cilët i kanë njohur nëpër video konference, dhe në këtë takim do të komunikojnë në gjuhën e tyre. 

Nxënësit  e Zvicërës për tu njohur deri diku me vëllezërit arbëreshë kanë bërë kurse javore  të nivelit  të parë të gjuhës arbëreshe. Kjo gjë do t’i bëjë ata që të jenë  disi me afër me njeri tjetrin dhe t’i sensibilizojmë në moton: “Mos harromi gluhën”, sensibilizim ky mbështetur në deklaratën e Unesco e cila deklaron gjuhën arbërshe në rrezik zhdukje, por në të njejtën koh që deri sa të dalin mundësi të reja për ndryshimin e ligjit 482\99 ta shfrytëzojmë si ligj se për ndryshe asimilimi pret botën arbëreshe në mënyrë të veçantë të gjitha krahinat me përjashtim deri diku Hora e Arbërshëve ku ende zhvillohet një orë mësimi në jave, por edhe atje gjendja është kritike.  

Në klasën e Ungrës, sipas programit të didaktikës  do të zhvillohet një orë mësimi,  ku nxënësit  do të rrëfejnë për atë ç’ka kanë mësuar gjatë viti shkollor. Programi përmban, rrëfime,  bashkëbisedime, poesi, etje. Në këtë takim  do të të shikohet konkretisht  numëri i fjalëve të mësuara,  po ashtu  edhe e shkruara. 

Nxënëst e diasporës së Zvicrës do të janë nën drejtimin e koordinatorit  prof Vaxhid Seidiu, të shoqëruar nga dy mësueset Minire Azemi, Qefsere Osmani Seidiu, si edhe nga një grup prindërsh të cilët shoqëronin fëmijët t tyre, e prekin për herë të pare këto treva me ngulim arbëreshe.

Gjatë vizitës së tyre katër ditore në  qytezat arbëreshe nxënësit e  Zvicërës  do të shohin pesë qyteza: San Basile, Acquafirmosa, Firmo,  Lungro, Civita, Frascineto, si dhe  do të vizitojnë  Bibliotekën Antonio Bellusci. 

E veçanta e këtij takimi ështe se për herë të parë  realizohet një projekt i tillë, ku ka patur që në fillim një program të veçantë,  përfshirjen  e nxënësve të diasporës dhe konkluzioni i një takimi takimi mes këtyre dy shkollave ku protagonist nuk do të jenë profesorët, por  nxënësit vet me rrëfimet e tyre, bashkëbisedime, si dhe me artin e tyre. 

Nxënësit arbëreshë,  janë rreth 23 fëmijë. Ata  do të shoqërojnë vëllezërit e tyre të një gjaku në  qytezat arbëreshe  e do t’i bëjnë të njihen  me kulturën 600 vjeçare arbëreshet.  Do të mësojnë diçka mbi këtë popull që kanë  ardhur  nga trojet shqiptare  të gadishullit Ballkanik dikur i quajtur gadishulli ilirik, gjatë shekujve XV- në fillim të shek XVIII.  Kjo dyndje shqiptarësh erdhën në Itali për tre motive; Ushtarake, për shkak të pushtimi otoman turk, si edhe motivit ekonomik.  Mbrritën në tokën italiane si nërmjet  udhëtimit të tyre nga toka, duke dalë në territore venetikas, po ashtu edhe nga deti, duke përshkuar si detin  Adriatik po ashtu edhe deti Jon. Popullsia e vendosur në Kalabri, mendohet që  të kenë zbritur në gjirin e Sibarit.

Nuk gjenden dokumenta të sakta se nga cilat vende të Shqipërisë kanë ardhur arbëreshët, por ka të dhënë se kur janë populluar dhe se kur janë themeluar këto fshatra.

Kjo nisëm e këtij projekti  lindi nga Qëndra Albanologjike themeluar nga Antonio Bellusci,  kur ende ishte në jetë, si dhe drejtuesja e saj Ornela Radovicka. Mission ky që u mbështet  nga Drejtori i Bibliotekës Internacionale, Tommaso Bellusci, u përkrah nga Lidhja e Shkrimtarëve dhe krijuesve në Mërgatë(me Kryetar të saj Musa Jupolli, e Sekretar të saj Mentor Thaqi),  dhe u realizua nga Drejtori i Përgjithshëm i shkollave në gjashtë qytezat arbëreshe Zoti Gianfranco Maletta me koordinatorin zoti Vaxhid Seidiu.  

Në këtë projekt një falenderim i madh  për punën kolosale i shkon zotit  Ing Tommaso Ferrari i cili ka dhënë ndihmesë në koordinimin me istituzionet dhe komunat,  si dhe Gazetari Rexhep Rifati, siç e quajti edhe At Bellusci dishepulli i arbëreshëve i cili dha një ndihmesë duke krujuar ura  konkrete midis botës arbëreshe dhe asaj shqiptare në diaspore. Kjo punë e tij  bëri të kemi  edhe përkrahjen e  Shoqatës  Hora e Skënderbeut, me qendër në Zvicër (Adnan Asllani, Shqipe Bytyqi, Veli Genc Berisha, Ramadan Morina të cilët ndihmuan konkretisht, me një shumë 1200 euro), Shoqata Martin Camaj, Bashkim Halilaj me  tekstet e gjuhës shqipe,  si edhe  zoti Nasip Thaqi * 100 euro nëpërmjet rrjetit.Fb  si edhe me përkrahjen e shumë individëve  në rrjet, në Fb. 

Nuk mund të harrojmë edhe arbëreshet si  Maria Antonieta Rimoli, Prof Agostino Giordano, Caterina Adducci përgjegjëse e kulturës arbëreshe pranë komunës së Frasnitës, Lucia Martino, si edhe Sekretari i bibliotekës  Emmanuele Rossanova  nxënësi i fundit të At Bbelluscit, të cilët kanë qenë prezentë sa herë që trajtohen tematika mbi botën arbëreshe. 

Për sensiblilzimin e këtij projekti si edhe për mbështetjen konkrete mbi sensibilizimin e gjuhës dhe kulturës arbëfreshe falenderojmë edhe shtypin, në mënyrë të veçantë: Gazeta ”Dielli”  me Kryeredaktorin e saj Sokol Paja,  Platforma Prointegro , Gazeta  Diasora, etje.

Të jesh arbëresh është një privilegj, se flet  gjuhën më  të vjetër, je ai fenomen i rrallë antropologjik, siç quajti Pasolini, je një  një popull , që ruajte  gjuhën dhe kulturën për rreth 600 vjet në tokë të huaj, të cilën e  ktheve atë tokë në një atdhe të dytë, duke mbajtur  zjarr në gji  mallin në shekuj, për atë atdhe që shumë nuk e panë kurrë por që i kënduan me aq mallëngjim.   

Unesco e ka deklaruar gjuhën arbëreshe si gjuhë në rrezik zhdukje. 

Ky takim ka si për qëllim që të promovohet  gjuha e shkruar arbërshe, kultura arbëreshe, që ajo të bëhet pjesë e kurrikulave të detyrueshme shkollore. Në vijim ditari oër të gjitha ditët që vizituan Ngulimet arbëreshe 

Civita\ Cifti 

Ora 11: 00 nxënësit e diasporës në Zvicër  së bashku me Mësueset e tyre u pritën në qytezën e bukur të Civita- Cifti ku u  da mirëseardha në  një kofernecë shtypi në Zyrën e shtypit në Bashkinë e Ciftit. U pritën me entuziazëm dhe iu fol për programin që do të ndiqej.  

Ora 16: OO pritja nga istituzionet,  Shkolla, Bashkia, si  edhe  nga prindër dhe qytetareë të Ciftit.  

Në takim ishin  mbi 25 nxenes  te shkolles se Civites. 

Pasi dhane ne koncert, kenge, recitime, dhe valle, femijet dolen ne qyteze dhe rrefyen per here te pare ne arberisht, mbi kulturën e tyre. U njohen me historikun  e qytezes se Tyre, kur u themelua,  pikpamja arkitektures, u njohen me shtepite amorfe,  me Muzeun Etnografic ku i priti Profesor Dimetrio  Emanuele, i cili iu dhuroi rdhe nje reviste KATUNDI Yne. 

Falenderojme, Mesueset ne pergjithesi  dhe mesuese Anna ne vecanti.

Nje falenderim i shkon Assesorit  te kultures, Kryetarit te Komunes se Civita, dhe ajo qe mbajti gjalle kete aktivitet eshte studiuesja dhe kerkuesja e botes arbereshe  Flavia D’Agostino. 

Nje rol te madh ne organizim eshte edhe Rosanna La Cattiva, e cila se bashku  me Flavian shoqeruan femijet ne te gjithe kete qyteze te bukur. 

Nuk munguan vizitat edhe te kisha, ku Zoti Romeo, iu rrefeu mbi historikun e kishes.

Gjate kesaj ore didaktike nxenesit shkembyen  informacione mes tyre, dhe Kryetari I Bashkise zoti Alessandro Tocci,  vleresoi Z. Vaxhid Sejdiu  me nje cmim, mbi kontributin e tij ne boten arbereshe. 

Faleminderit Civita/ Cifti!

Ungra \ Lungro 

Ne mengjesin e datës  30 Maji nxënësit e shkollës në diasporë, te shoqeruar  nga Koordinatori  zoti Vaxhid Sejdiu,  Mesueset  Qefsere  Seidiu,  Minire Azemi, si dhe anetari i Nderii te Qendres Albanologjike si dhe Nnen kryer i LKSHM, Zoti Rexhep  Rexhep Rifati u nisën vizitë në qytezat arbëreshe. 

Grupi u prit ne oborrin e shkolles nga Drejtori I Përgjithshëm  inxhinjeri z. Gianfranco Maletta, nga dy Mesueset Maria Tolisano , Nicoletta Buono , Kryetari I Komunes Carmine Ferraro,  Pergjegjesja e Kultures Valentina Pastena  si edhe Guida Savarina Bavasso, e cila i shoqeroi nxenesit e Diaspores, ne Qytezen e Ungres duke i rrefyer  gjithshka  per kete qyteze si dhe nga Organizatoret dhe hartues i ketij projekti Tommaso Ferrari, si dhe nga Presidenti I Bibliotekës Internacionale A.Bellushi, zoti Tommaso Bellusci. 

Nxënësit e diasporës dhe arbëreshe morën pjesë konkrete  në orën didaktike. Mbi 5 ore qendruan se bashku , dhe dhane provimin  per ate c’ka kishin mesuar gjatë këtyre muajve sipas planit mësimor.

Ishim shume te emocionuar kur  Drejtori i Përgjithshëm per here te pare  iu dorezoi krtyre nxenesve,   Certifikaten per vitin shkollor  2024-2025 mbi gjuhen dhe kulturen arbereshe…!

Hera e pare qe femijet marrin nje deftese  te tille në gjuhën arbëreshe.

Mbasdite, u priten, ne muzeun e Salines\ Kripës. U njohën me punën e vështirë të arbëreshëve që punonin në minierë. Në fund  Drejtoresha e muzeut i dhuroi secilit fëmijë  nga një punëdorë , një thes i vogël, ku brenda mante një grusht krip, dhe një laps që punëtorët e minierës mbanin për të shënuar  vetëm datën e paraqitjes në punë. 

Nje delegazion nga te dy palet, si ajo e Diasporës  se Zviceres, dhe ajo arbereshe,  u priten nga   Peshkopi Monsignor  D.Oliverio në selinë e tij,  i cili iu dhuroi  tekstin e Alfabetizzazione.

Mes nxenesve te Zvicer dhe Arberesheve u organizua edhe nje tryeze e ngrohet ku amvisa  kishin  pergatitur  KULACIN, tradicional,   me flamurin shqiptar  dhe ate Italian.

Ne fund u dha nje koncert dhe nxenesit  shkembyen mes tyre numerin e telefonave…

Nën drejtimin e nxënësve të Ungrës u shoqëruan edhe për të parë qytezën 

Një vështrim historik, kulturor për Ungrën

Ungra,( Lungro) gjendet në krahinën e Kalabrisë, e vendosur si një shqiponjë mbi një fole, krahëhapur, mes maleve të Polinit.   

Arbëria dhe Polini  janë në simbioze me njeri- tjetrin. Ato, janë sa të ngrohtë, por dhe krenar.Të  thjeshtë dhe madhështor.  

 Pothuajse të gjitha qytezat e arbëreshëve  të Kalabrisë, si petalet e  një trëndafili gigand,  janë  futur  mes “pjellave” të  Polinit të shpërndara në të katër erërat, por qe konservojne me “fanatizëm” frangrancën-Arbëri”, duke e mbajtur gjallë atë pstilin e tij, ku ajo farë e Arbërisë mos të humbasë. 

Kur viziton  Polinin, shikon  pemë me dy degë të përulura,  që duken  sikur luten, që u ngjajnë kockave të bardha, të lemuara, por qe iu kanë rezistuar stuhive duke kërkuar Diellin për fotosintezën e tyre.  E njejta gjë ndodh me ngulimet arbëreshe, në këto anë.  Shtëpitë e tyre  janë  të ndërtuara të gjitha me fytyrë nga dielli, edhe varret i kanë me fytyrë nga lind dielli,  dhe sheshet e këtyre qytezave. Shikon njerëz si pishat, të kërrusur,ku  çdo ditë shpopullohen, por ora e tyre biologjike e të qenit arbër iu reziston moteve. 

Ecën në Ungrën e bukur, ku shtëpitë prej guri shekullore  përballen  me rrugë paralele e  tërthore. Sot, shumë prej atyre shtpëpive  ka mbirë bari e dominon edra,  por ende frymojnë. 

Të gjitha daljet kryesore  të rrugëve të përcjellin në  gjirin e gitonisë:, Bregu, kisha, sheshi, 

Ungra me aristokracinë e saj.: Palazzo della Curia Vescovile, Palazzo De Marchis,Palazzo Stratigò, Palazzo Kabregu, Palazzo Damis, Palazzo Belluscio,Palazzo Cucci,Palazzo Vaccaro. 

Ungra, me legjendat dhe rrefimet.  

Ungra, me ritin e saj Bizantin. Ungra  ku liturgjia flitet në arbërisht, ku vajtojnë  e këndojnë në arbërisht, dhe dashurohet në gjuhen e nenes. 

Ungra  me historinë e saj; Kisha e Llirit ( sant Elia), dhe vargjet e poetit te Stratigò qe ngriten lart frymen revoluzionare. Ungra,  me krojet e saj qe gurgullojne  me emrat që sollën nga vatani: Gjini, Hunda, Batit , Muzgu, Gjitonia etje. 

Ungra, dhe gjaku i minatorëve të kripës  

Më 1880 gjeologu Taramèlli  shkroi për minatorët: «Rreth 400 burra punojnë në minierë. Te palodhshme dhe te duruar  si milingonat, ngjiten  dhe zbresin mijera shkalle. Here lakuriq, duke mbaitur frymen,  me pesh ne krahe, të paktën dyzet kilogram kripë në shpinë. Të tjerë me aftësi të mëdha,  shkallmojne shkëmbin duke e ndare ate ne pjese te madha, të cilat me zhurmë të madhe bien në tokën e  atyre sgavrave  të mëdha të gërmimeve, shpërthejnë në copa më të vogla dhe më pas punojnë në kategorinë e ndarësve. Në fund të një pusi pashë një çikrik, por ishte jashtë përdorimit. Transporti i shpatullave është më i lirë, dhe ata njerëz fitojnë jo më shumë se një lira në ditë “.

 Ungra dhe Bujaria e saj: “[“Italiano delle Calabrie”, Gazeta Zyrtare e Komitetit të Shëndetit Publik Nr 9 – 18 Qershor 1848] shkruante: 

Punetoret e kripes ne Lungro qe  vullnetarisht  vendosen te sheshojne uren  “Cornuto”, hoqën dorë nga çdo pagese  duke pranuar  vetëm ushqimin e përditshëm. Komiteti ka urdhëruar që bujarët të shpërblehen gjerësisht. Ne tregojmë se ata janë shqiptarë, të denjë e  pasardhësit e Skenderbeut  të pavdekshëm 

Ungra, me  listen e saj risorgimentale. Mbi  155 pjesemarres arberesh ne levizjne risorgimentale. Ungra e Garibarldiane e Karbonara.  Ungra e dhe historia e saj: gjeneral  Damis, e  Vincenzo Stratigò Francesco Santojani, Salvatore Cortese, Camillo Vaccaro,  Alberto Straticcò,  Giuseppe Samengo,  Francesco Trifilio,   pasquale Trifilio, Pietro Irianni,  Cesaro Martino, Angelo Pugliese.Ungra me grate e saj heroina; Lucia Irianni, Mantile Matilde, Cintia Mattino, Maria Cucci. 

Ungra me bukurine e saj, me kostumet e saj ku venat , arteriet e kapilarët  arberore gershetohen dhe rrjedhin perjetësine e tyre;  Ungra ku Gjaku i  Arbërit Rron dhe sot janë takuar dy diasporat ajo e vjetra 600 vjeçare dhe diaspora e re ajo e shqiptarëve në Zvicër.   

Ata edhe sot vazhdojnë të jenë pinjolle të atij  gjakut kodik arbëror,  që skaliten trimerinë, atdhedashurinë, bujarinë  në historinë arbërore, e mbajtën në shpirt tingujt e atij  tingulli të Ballkanit ilirik,  që ashtu  si dielli tërheq  pemët e Polinit e  kërkojnë fotosintezën. 

Firmo 

Nxënësit e shkollës shqipe  së diasporë në Zvicër,  të shoqëruar nga Drejtori i shkollës  z. Vaxhid Seidiu, nga mësueset Minire Azemi,  nga  Nën kryetari Lidhjes së Krijuesve në Diasporë dhe anëtar nderi të Qëndrës Albanologjike themeluar nga At Belliushi, Tommaso Bellusci, Presidenti i Bibliotekës Internacionale A. Bellusci,  si edhe Hartues e koordinues programi Zoti Tommaso Ferrari,  nisen për të vazhduar programin mbi  Didaktikën Ditore  në Kalabri  me temën“ Mos Harromi Gluhën” nën nismën e Qëndrës Albanologjike themeluar nga At Bellusci drejtuar nga Ornela Radovicka. 

Ora 9: 00. Mbrrijmë në shkollën e  Firmos\ Fermë \ Kalabri. Në këtë qytezë të vogël me një pozitë të thyer gjeografike na prisnin nxënësit e shkollës, Mësueset,  Kryetari i Bashkisë Giuseppe Bosco.  , si edhe shumë prindër dhe qytetarë, aktivistë të shoqatave të mdryshme. Ishte shumë emocionuese. 

Dukej si një ditë feste,  nxënit ishin veshur me kostumet e bukuara arbërshe. 

Edhe këtu ishin protagonist nxënësit.. Ishin pikërisht ata që u shprehen në arbërisht dhe na shoqëruan në shkollën e tyre dhe na folën mbi aktivitetet e tyre  edhe për çdo laborator. Nxënësit u lidhën menjëherë. Na dhanë përshtypjen sikur njiheshin prej vitesh. Ndoshta  gjaku, gjuha, i bënin edhe më të afërt. Problemi  edhe i kësaj  qyteze arbëreshe është se jo vetëm po shpopullohen por edhe po asimilohen në gjuhë. 

Nën drejtimin e nxënësve shkuam tek tek Museu i Firmos  “Ka kallogjrat”. Dikur kjo ndërtesë antike ndërtuar nga Basilinet. Në të gjendet një hartë gjeografike e shekullit 16 si edhe disa libra prej kësaj bibloteke shekullore. Ajo që i tërhoqi nxënësit ishte  muyeu i kostumeve të grave arbëreshe. Në një kënd ishte edhe muzeu i jetës  së thjeshtë fshatare të shekullit 16- fillimi shekullit 20-të

Nxënësit e shkollës së diasporës së Zvicërës, mësuan  mbi Firmo,  posita e saj gjeografike, e cila ndodhet në rrafshinën Sibari, ne zinxhirin Pollino pas saj, në të djathtë të luginës së mesme të përroit të Tiros. Ndodhet afer Aquaformosa, Ungra, dhe San Basile. Perballe saj eshte Spezzano Albanese. Firmo edhe pse eshte kaq e vogel ndahet ne dy pjese : Firmo posht ( sotano) dhe Firmo e siperme  (soprano) 

Gjurmet me te hershme i kemi ne Firmon “ sotano” ( posht) dhe mbajne daten 1486, ku u vendosen 10 familje arbershe 

Ne 1497 kemi ngulimet arbereshe ( soprano) ne pjesen e siperme dhe atjte ishin po  10 familje.

Ne vitin 1502, casale e Firmos numeroheshin 10 familje midis tyre Alessio Comite, Gangale, Bellizzi. Keto te tria jane edhe familjet e para te Firmos.

Ne 1503 casale Sottano, rezultonin 23 familje. Mbiemri  Prevatà, vjen nga fjala shqipe “Preva” (thuhet se kjo familje kishte origjine luftarake)

Takojme zonjén Adeline Aiello, dikur nje ish- punonjese, ne komunen e Firmos, dhe ne te njejten kohe themeluese e shoqetes me aktive ne Firmo prej dhjete vitesh “Proggetto Donna”, e cila iu dhuron të gjithëve librin mbi  Nicola Tarsia. 

Eliza Bellizzi, pjesë e administratës pasi na njohi me ambjentin e shkollës, na foli edhe për traditën kulinario. Amvisat e Firmos kishin përgatitur një bufe, e mes tyre edhe  Embëlsirën, tradicionale  “Mostacciolo”, e cila  përgatitet për ditën e martesës.  Kjo ëmbëlsirë  ka formën  e një drejtkëndëshi dhe brënda saj edhe dy pëllumba. Sipas traditës çifti, vendoset përpara kulacit dhe e tërheqin, kush kap pjesën më të madhe ai “ Komandon“ në familje. Po thuajse gjithmonë pjesën më të madhe e marrin gratë, se kur  e përgatisin, e presin  pak në anë dhe  gjatë ceremonisë kur  dhëndri e tërheq, thyet, dhe pjesa e madhe i ngelet  nuses.  

Nxënësit shkuan edhe tek busti i Gjergj Kastrioti  Skënderbe, dhuratë nga shqiptarët e qytetit të Lushnjes.  

Në fund,  ndahen dhurata si edhe vlerësohet me një target nga Komuna e Firmos, Z. Vaxhid Seidiu, koordinator i shkollës së Diasporës në Zvicër. Ishte jo vetën një eksperiencë didaktike por edhe një festë socializimi. Të gjithë së bashku kënduan dhe kërcyen. Protagonist ishin nxënësit  Rrugëtimi vazhoi për San Basile 

Acquafirmoza \ Firmozë

Mesimi didaktike, te projektit, ” “Mos Harromi Gluhen,”  midis nxenesve te diaspores ne Zvicer vazhdon  ne Firmoz/ Acquafirmosa.

Ne kete manifestim, priten me dashuri nga femijet e Firmosës, nje qyteze  arbëreshe e veçnatë se është multietnike.  Në këtë qytezë askush nuk ndihet i huaj. Qyteze integrimi. 

Mesueset  presin me kengen O è bukura More, te kenduar  nga femijet.

Priten me dashuri nga i deleguari  i Bashkise se Acquafirmosa, 

pergjegjesja  e kultures, nga kryetari  I Shoqates  ” Shkembi ” Nicola  Mele i cili  I percjelle  duke treguar, historinë  e qytezes se tyre, arkitekturen, ritin… 

Shume banor te qytezes  i priten me shume  mall  si gjaku I tyre i shprishur. 

Ne fund, iu dhuruan liber me poezi nga autoret Arberesh, simbol  “culinario” te qytezes se tyre. Nxenesit e Diaspores se Zviceres  kennduan dhe qendruan me ore te tera te sheshi i Firmozës  ku eshte edhe nje nga kishat me te bukura ne Itali, mozaik punuar nga Capparelli, U njohën me arkitekturën e kësaj qyteze duke i njohur me shtëpinë e parë arbëreshe, që ende është që nga viti 1470, si edhe me kishën më antike të këtij ngulimi ku ende mund të shikosh afreske nga më të rrallat. 

Faleminderit  FIRMOZ per Mikpritjen. 

San Basile \ Shën Vasili 

Didattica mes nxenesve te shkolles  se shqipe te Zvicrës  vazhdon ne qytezen  e San Vasilit, Shen Basile. Ne kete qyteze priten istitucionet  vendore, nga Kryetari i Bashkise  z. Filippo Tocci, si edhe nga pergjegjesja e kultures se Shen Vasilit, Francesca  Bellizzi 

Nxenesit, te shoqeruar  nga administrata e bashkise dhe vet Kryetari i Bashkise njihen me qytezen,  aspektin historik, vizitojne gjitonine, kishen, ndalojne te shtatorja e Gjergj  Kastriotit  Skenderbeu,  pastaj tek Manastiri Bazilian ku u fabrikuan shume prifterinje qe u bene mesues per arberishten. 

Amvisat e qytezes, shtruan nje dreke ne shtepine e quajtur  “Skenderbe”, shtepi kjo e krijuar  per mysafiret, shkak se te ky fshat nuk ka asnje ristorante!

Shen Vasili/ San Basile, demostroi shpirtin e bardhe e te madh, por qe gjuha ketu nuk flitej nga të rinjtë, dhe  as nuk kishte kush t’iua mesonte!  Deri diku gjuha fleitej nga moshat e thyera.

Qellimi i kesaj vizite ishte edhe sensibilizimi per gjuhen ne keto qyteza!

Frascineto\ Frasnitë 

Ora 16: 00 Nxënësit e shkollës së diasprës në Zvicër u mirëpritën nga nxënësit e shkollës së Frasnitës, së bashku me mësuesit, nxënësit arbëresh si edhe përfaqësues nga institucionet vendore .

Në Frasnitë nxënësit pasi vizituan qytezën, u njohën me pozitën gjeografike, me historikun e saj  me kulturën dhe shumë figura  të njohura e të rëndësishme   si Vicenzo Dorsa, Emanuele Giordano, Luca perrone, Vorea Ujku, Solano, At Bellusci ,e shumë të tjerë. 

Ndaluan tek shkolla ku u dha edhe një koncert shumë i bukur mes fëmijëve arbëresh dhe të diasporës  shqiptare në Zvicër.  

Në fund ceremonia u mbyll me vizitë në Qëndrën Albanologjike dhe bibliotekën Internayionale A Bellusci. 

Ceremonia, u drejtua nga Tommaso Bellusci,  Presidenti I Bibliotekës  Internacionale A.Bellushi i cili foli  mbi Bibliotekën si dhe kur  lindi kjo Bibliotekë,  dhe cili ishte Ate Bellusci.

Fjalen e mori Drejtuese e Qendrës Albanologjike Kerkime mbi gjuhen dhe kulturen arbereshe, Ornela Radovicka; Ky fjalim iu pasua gazetarit Rexhep Rifati, Anetar nderi I Qendres Albanologjike,  dhe ceremonia 

qytezat  e tyre Arbereshet. 

Gjate qendrimit te tyre ne Biblioteke,  pane regjistrimin e fjales se Ate  Belluscit ne New York, per sensibilizimin e ceshtjes se Kosoves, te lirise dhe pavaresise se saj.  Jemi ne ne vitet 1989  kur ende ceshtja e Kosoves  vazhdoi me pranine e  Ingegneri Profesor Tommaso Ferrari,  Hartues i Programmit  te ketij projekti i cili “kurorezoi”  c’do  nxenes me Plisin e At Belluscit, dhuruar nga 4000 shqiptar  te  diaspores ne New Jork, me rastin  e nje Konference e mbledhur per sensibilizimit te ceshtjes se Kosoves  me 1989 ne pranine e senatorit amerikan arbereshit Josif Dioguardi, nga ku u hodhen rrenjet e para per Pavaresine e Kosoves…

Nxenesve iu dhurua  libri Antologjia  mbi gjuhen arberore te Greqise, hulumtime te At Bellushit,  ndersa mesuesve Qefsere Seidiu dhe Minire Azemi iu dhuruan librin mbi Fjalorin  ne tre gjuhë, si edhe Koordinatori  DR. Prof Vaxhid Seidiu, iu dhurua  libri me shprehje frazeologjike  ne arberisht, anglisht, dhe shqipja standart shkruar nga At Bellusci. 

Duke konsideruar faktin qe Ate Bellusci ishte edhe nje etnololog,  nxenesve iu shperndane edhe souvenir nga territoret e Kalabrise   ku themeluan trajtohej si mohim i te  drejtave te njeriut.

Ne fund, nxenesve iu shperndane nje bufe e vogel,  per tu ndjerë  si ne familje.

Kaluan disa caste, te gezuar por edhe  te mallengjyera ku si rrjedhoje  lote emocioni  nuk munguan, por fuqizuan me thelle dashurine, per edhe vellazerine!

Te dashur, Shqiptar, Arberesh,  Arberore,  Mergate/ Diaspore  kudo qe jeni “Mos horrojme gjuhen tone te bukur, ta flasim se ajo tingellon, natyren dhe shpirtin e gjakut tone te shprishur”

Zonja Katerina Bellusci  me moshën e saj 90 vjeçare përcjellë mysafirët me këngë. 

Dua të shtoj faktin se me shumë sakrifica, pa ndihmën e shteteve, por me zemer dhe vullnetarisht iu arrit ky takim 5 ditor në qytezat arbëreshe. Falenderojmë të gjithë ata që na mbështetën

Ferri nuk zbukurohet! Askush nuk ka të drejtë ta bëjë këtë për ata që ishin në ferr…

Burgu famëkeq i Spaçit, ku vuajtën mizorisht mijëra kundërshtarë të diktaturës enveriste, ku u pushkatuan apo u ridënuan rëndë ata qê guxuan dhe u ngritën në revoltën e madhe, tashmë të futur në histori si ndër të paktat dhe më heroiket në të gjithë perandorinë komuniste, por e vetmja ku u ngrit Flamuri Kombëtar pa yllin e kuq, ku u vranë në minierat me kushte primitive, ku punonim si skllevër, ku vdisnim urie e varrezë nuk kishte, banonim në fjetore pa asgjë, me tullat si luspa reptilësh, ku mbi 50 veta ngjeshur flinin në një dhomë-shpellë, me dyshekë kashte me tri radhë njeri mbi tjetrin, dritare te shkaterruara ku futej era e dimrit dhe shiu dhe vëzhgonte policia e çmendur, ku s’lejoheshin rroba te tjera veç te burgut, as këpucë apo orë dore, kuzhina me tym si gazi në kampet naziste, etj, etj, një infermieri pa ilaçe, ku alkoolin e pinin policet me spiunët e tyre, me ata në sherbim të komandës, berberhane, tubi i ujit me vrima nga rridhte uji qe ngrinte akull, banjot pa dyer, shkallë dhe zgëqe e thase, shtylla, altoparlantë që lehnin, kthina e takimeve të rralla me familjarët- e ndaré me hekura në nje dhomez sa kolibja e qenit të komandës, vendi i rrethuar me tela me gjemba një herë, dy herë, tre herë, katër herë, pesë… dhe male, përrenj me ujë të zi që dilte nga grykat e minierës si gojë lubish, kullat e dëndura të vendrojeve me trarë si përbindësha, etj, etj.

PSE?

– Një herë u bë krimi i madh, që u ngrit ai burg politik aq çnjerëzor…

– Së dyti, që e lanë të rrënohej, po prishej një dëshmi, po zhytej në mjegullat e harresës nga qeveritë…

Së voni- po duan ta bëjnë muze, shumë mirë, por jo ta tjetërsojnë, nëse po ndodh, jo ta zbukurojnë siç nuk ka qenë, të lihet ashtu siç e bënë etërit…

FILMI?

Po ndreqet për një film, po dëgjoj këto ditë të thonë, që do të xhirohet aty…

Skenarin e filmit, “Kryengritje në ferr”, e kam shkruar unë, ish i burgosur i Spaçit, drejtimor i filmit dhe regjisor ështe Namik Ajazin, edhe ai ish i burgosur si unë, edhe babai i tij e mijëra shqiptarë, ndërkaq i është kërkuar shtetit nëpërmjet kryeministrit, cilitdo që do të ishte, (se s’e kemi emëruar ne, por doli nga zgjedhjet, e di populli sa të lira ishin…), që të mbeshtesnin filmin, si rrëfim i vuajtjes dhe i qendresës dhe kryengritjes tonë, për një Shqipëri të lirë, demokratike, euroatlantike, nder për historinë dhe krenari për popullin, që s’u gjunjëzua i gjithë.

Shteti e ka për detyrë, i ka paratë, janë tonat, qoftë dhe nga ato të punës së papaguar të mijëra e mijëra të burgosurve politikë në dekadat e socializmit real në miniera, tharje kënetash, hapje kanalesh, themelesh, ngritje pallatesh, taracash, stadiumesh e deri dhe aeroportin e kryeqytetit, etj, etj.

Shteti të dënojë krimin shtetëror të diktaturës enveriste, të nxjerrë kriminelët e saj politikë, t’i sjellë nga ku janë strehuar, jo t’i riciklojë, të ndëshkojë Realizmin Socialist dhe të keqen!

Shteti të mos zvarrisë apo të shmangë kulturën e kujtesës tonë!…

Tê ribëjë burgun e Spaçit si muze ashtu si Aushvicin bota, si pjesë të kujtesës njerëzore, ashtu siç ishte, autentik, nëse s’mundet, të mos e zbukurojë, le t’ua thoshin etërve atëhere ta bënin siç do të donin tani – si makiazh krimit të madh shtetëror, ferri është ferr, ai thjesht duhet të dëshmohet, të kujtohet si një e vërtetë e mynxyrshme, me qëllim që të mos përsëritet…

Këtë do të donim të bënim me filmin, nderim vuajtjes dhe martirizimit, gjakut dhe qëndresës, ëndrrës dhe së ardhmes…

Shteti dhe askush të mos e pengojë, nëse nuk e mbështet dot artin e madh si pasuri kombëtare!

Visar Zhiti

Në datën 25 Maj 2025 artdashësit e Torontos ndoqën edicionin e 11të të Marlee’s Got Talent. MGT është një spektakël fëmijësh e të rinjsh, 4 deri 18 vjec. Organizohet çdo vit vullnetarisht nga themeluesja dhe drejtuesja artistike, Ina Xoxa, në bashkëpunim me prindërit, sponsorët, kontributorët si dhe me ish anetaret e MGTsë që tashmë të rritur rikthehen të ndajnë përvojën e tyre në koreografi si Olivia Xoxa, Doreen Shtylla, Alysa Dedelli, Amanda Doku dhe Eisela Aliaj etj dhe në fotografi, Anthony Shtylla. MGT është një aktivitet komunitar ku punohet me pasion për të përçuar te fëmijët një repertor folklorik të zgjedhur ku përfshihen këngë, valle, recitime, minidramatizime etj. Fëmijët punojnë në grupe ku mësojnë koreografinë, ndihmojnë njëri tjetrin dhe krijojnë eksperienca e miqësi të reja. Anëtarët e MGTsë si Elia Pasha, Eralba Hajdaraj dhe Eva Shtylla me aftësitë e tyre në leadership ndihmojnë anëtaret e rinj duke e transformuar MGTnë në një qendër ku udhëheqës jane vetë fëmijët. Ata e cilësojnë MGTnë si shkollën e tyre dhe punojnë të motivuar për tu paraqitur sa më mirë në koncert.

Qëllimi i MGTsë është që arkivën e koncerteve në vite, mundësuar nga filmimet e të gjitha shfaqjeve që në MGT1 nga Pasyra Shqiptare, ta ndajnë me të gjithë fëmijët e diasporës shqiptare nëpërmjet rrjeteve sociale dhe youtube. Në të njëjtën kohë kjo arkivë e pasur eshte një koleksion performancash ku MGTs mund të rikthehen në të ardhmen për tjua mësuar edhe fëmijëve të tyre. Një tjetër qëllim i rëndësishëm i MGTsë është të modelojë e të nxisë punën vullnetare në komunitet, të lidhemi dhe të ndihmojmë njëri tjetrin. Është kënaqësi te shohësh se me sa pasion dhe këmbëngulje punojnë drejtuesit, prinderit dhe fëmijët vetë. Dita e koncertit është një festë e vërtetë komunitare. Festohet përfundimi me sukses i programit të zgjedhur dhe të gjithë jane të lumtur per kontributin e tyre në ruajtjen dhe trashëgiminë e gjuhës dhe kulturës sonë shqiptare.

Photo credits: Ardi & Anthony Shtylla

Pjesëmarrja e Shoqatës Bashkësia Shqiptaro-Kanadeze në WTTT (World of Travel, Trade & Taste).

Shoqata Bashkësia Shqiptaro-Kanadeze mori pjesë me krenari në edicionin e sivjetshëm të panairit WTTT (World of Travel, Trade & Taste), i cili u mbajt më 30 dhe 31 Maj në Metro Toronto Convention Centre. Ky ishte një rast i shkëlqyer për të përfaqësuar me dinjitet kulturën, traditat dhe shijet shqiptare përmes një stende të pasur dhe një programi plot ngjyra.

Gjatë dy ditëve të aktivitetit, vizitorët patën mundësinë të shijonin produkte tradicionale shqiptare, të njiheshin me zakonet tona kulturore dhe të shikonin një performancë të mrekullueshme të grupit të valleve Fluturimi i Shqipes. Performanca kulmoi me një moment të veçantë kur të pranishmit u ftuan të bashkoheshin në një valle popullore, duke krijuar një atmosferë të ngrohtë dhe përplot energji pozitive. Ky moment bashkimi tregoi fuqinë e kulturës për të afruar njerëz nga vënde te ndryshme.

Në këtë ngjarje ishin të pranishëm edhe Ambasada e Republikës së Shqipërisë në Kanada dhe Ambasada e Kosovës në Kanada, të cilat u prezantuan me stendat e tyre dhe u fokusuan në promovimin e bizneseve nga Shqipëria dhe Kosova, si dhe në zhvillimin e turizmit dhe tregtisë me Kanadanë.

Organizimi i prezantimit të Shoqatës u drejtua dhe koordinua nga bordi i saj aktiv, i cili ishte i përfshirë në çdo aspekt të përgatitjes dhe zbatimit të programit për këto dy ditë. Që nga planifikimi logjistik, kontaktet me bizneset, përgatitja e materialeve promocionale, koordinimi me institucionet, e deri tek mbikëqyrja e aktivitetit në vendngjarje, puna e bordit siguroi që çdo detaj të realizohej me profesionalizëm dhe përkushtim të plotë. Angazhimi i tyre reflektoi një bashkëpunim të mirëorganizuar në shërbim të komunitetit.

Përmes përfshirjes së vullnetarëve, performuesve, partnerëve dhe mbështetësve, Shoqata Bashkësia Shqiptaro-Kanadeze arriti të krijojë një përvojë autentike dhe të paharrueshme për vizitorët. Kjo pjesëmarrje nuk ishte thjesht një prezantim, por një ftesë për të njohur më thellë shpirtin shqiptar.