Sokol Paja/

Fondacioni “Dom Simon Filipaj” në një darkë të organizuar në Qendrën Kulturore të Kishës Katolike “Zoja e Shkodrës” në New York bashkoi rreth 35 mijë dollarë në ndihmë të shqiptarëve në Ulqin. Bujaria dhe fisnikëria e shqiptarëve të Amerikës do të jetë një shpresë dhe mundësi për vëllezërit e motrat tona që gjenden në vështirësi e pamundësi në Ulqin. Pas fjalës falenderuese e bekimit të darkës nga udhëheqësi shpirtëror famullitari e misionari Dom Pjetër Popaj, fjalën kryesore e mbajti patrioti i shquar i mërgatës shqiptare të Amerikës, veprimtari Gjon Gjokaj në emër të aktivistëve të Fondit Humanitar Trieshi në SHBA. Ai renditi ndër të tjera punët e shkëlqyera të Fondacionit “Dom Simon Filipaj” nën udhëheqjen e patriotit Tom Shkreli për përmirësimin e kushteve kulturore dhe shëndetësore të vendlindjes në Ulqin, si në botimin e librave dhe revistave, blerjen e ambulancave në SHBA dhe dërgimin e tyre në Shtëpinë e Shëndetit në Ulqin, për nevojat urgjente të banorëve të kësaj komune, si dhe donacionet e shumta që janë bërë për Qendrën Shëndetësore etj. Është për t’u lavdëruar misioni juaj human që çdo vit vazhdoni të ndihmoni studentët shqiptarë në vendlindjen tuaj si dhe përkrahni pa rezerva njerëzit në nevojë, tha ndër të tjera z.Gjokaj. Drejtuesi i Fondacionit “Dom Simon Filipaj” z.Tom Shkreli analizoi dhe shpjegoi para të pranishmëve ecurinë e punës dhe veprimtarisë humanitare dhe theksoi para pjesëmarrësve se në 19 vite histori suksesi e veprimtari humanitare ky fondacion ka dërguar më shumë se gjysmë milioni dollarë ndihmë në Ulqin në ndihmë të shqiptarëve në nevojë. Z.Shkreli theksoi më tej se prioritet i ndihmës në vazhdim do të jenë studentët shqiptarë të Ulqinit me rezultate të larta e arritje të shkëlqyera akademike si një investim për të ardhmen e vendit dhe viseve historike shqiptare në Ulqin. Një mbrëmje festive e paharrueshme për të gjithë pranishmit të cilët treguan solidaritet, zemërbardhësi e fisnikëri në ndihmë dhe mbështetje jo vetëm të gjeneratës së sotme por mbi të gjitha shqiptarëve ulqinakë që shkëlqejnë në universitetet shqiptare, si garanci e së nesërmes. Fondacioni “Dom Simon Filipaj” është themeluar më 10 maj 2005 në New York dhe drejtohet aktualisht nga: Tom Shkreli, Nikollë Gazivoda, Pal Çotaj, Zef Gjokaj dhe Shefki Sefa. Ky Fondacion humanitar e patriotik përbën një bashkësi energjishë patriotike e atdhetare që frymëzon respekt, dinjitet e krenari kombëtare në mërgatën shqiptare të Shteteve të Bashkuara të Amerikës.

Kristaq BALLI

Dardha

Në fillim të shekullit  XX Dardha e Korçës ishte zmadhuar, transformuar e zhvilluar  në mënyrë progresive nga pikpamja urbano-arkitektonike, demografike, ekonomike e sociale, duke u shndrruar në 

një qendër progresi urban. Falë disa veçorive origjinale e specifike të një komuniteti banorësh që me punën, pasionin, dashurinë për vendlindjen e tyre, me vetëdijën dhe adrenalinën e lartë për punën brenda fshatit (i cili po i shterrte si pakuptuar edhe ato pak resurse bujqësore e blektorale mbijetese), por edhe jashtë tij, fillimisht në emigracion sezonal në disa vende të Ballkanit e më tej më masivisht në ShBA, si dhe për fat të disa hireve e prioriteteve të lakmueshme  gjeo-klimaterike, turistike, historike  dhe për mënyrën e organizimit të jetesës “qytetare” familjare, shpirtërore, etnokulturore shumë të dallueshme e të emancipuar,  kjo qytezë në kontekst me kohën, përbënte edhe një pikë reference të  zhvillimit  dhe shkëmbimeve tregtare e zejtare, madje edhe kulturore, jo vetëm brenda kufijve dhe banorëve të saj, por edhe më tej, në rajonin përreth, sepse aty ofroheshin jo vetëm produkte jetësore, por edhe shërbime të tjera zejtarie si ato që lidheshin me përpunimin dhe prodhimin e tekstileve të leshta (dërstila, batane), rrobaqepësi,  me përpunimin e drurit e mobiljeve,  shërbimeve metalike (teneqexhinj, kovaçana), këpucarëve, orëndreqësve, kujunxhijve (argjendar), kasapëve, furxhinjve, dyqaneve të ndryshme mallrash me pakicë, e veçmas mjedise e lokale të atraksionit  turistik si fotografë,  hotele, kafene, restorante, ëmbëltore të vendosura në vende me pamje piktoreske e që tërhiqnin shumë vizitorë nga Korça e zonat përreth. 

Duke përmendur kostumin e grave dardhare (xibunin), i cili, midis të tjerash përmban edhe disa aksesorë të dukshëm e të bukur argjendi e ari (pafta, zinxhirë, varëse gjoksi, vathë, etj.), disa prej të cilëve bliheshin të gatshëm e disa prodhoheshin në Dardhë, kemi në dorë një burim të besueshëm që të krijojmë imazhin e një argjendari të famshëm dardhar, i cili ka punuar në SHBA dhe që, sipas burimeve të sigurta  ka shkuar aty nga Dardha  si një emigrant dhe  i përkiste një familjeje argjendarësh dardharë. Një personazh i ri interesant dhe një dritare e re për Dardhën por e rëndësishme edhe për shqiptarët.

Jeta

Emri i tij është Stavre Panis (version zyrtar i amerikanizuar pas migrimit) po thjesht Stavri Pani, i biri i Grigor (Ligor) Panit nga Dardha  dhe Dhoksi Karamelos nga Sinica , pra një familje e njohur  dhe rezidente edhe sot në ShBA , Dardhë e Sinicë, familje që na lidh me dy figura të shquara patriotësh të thekur të shqiptarizmës, babë e bir  Josif Pani – aktivistin dhe gazetarin e flaktë ndaj çështjes shqiptare   dhe Vasil Pani – dy herë kryetar  Federatës Panshqiptare”Vatra” (1929 dhe 1935) në ShBA . 

Stavre Panis ka lindur në vitin 1889 dhe e ka kaluar fëmijërinë e  adolshencën në vendlindje duke u praktikuar dhe përfituar nga mjeshtëria e argjendarisë e tre brezave të tij  familjarë, e cila, falë edhe prirjeve të Stavres do ta shoqëronte edhe atë gjatë gjithë jetës së tij të mëtejshme, madje duke e kultivuar si një artist artizan të afirmuar edhe në shoqërinë e argjendarëve të Bostonit, Mass.,  në ShBA.

 Pra, në vitin 1905 kur ai ishte vetëm 16 vjeç,  si shumë burra e vërsnikë të tjerë dardharë, ai emigroi në Amerikë dhe u vendos në Boston. Pas disa vitesh punësh të ndryshme dhe mësimit të gjuhës angleze, më 1909 ai vendosi të hapë një punishte për prodhimin e stolive prej argjendi, pra të vijojë njëheresh traditën mjeshtërore  të familjes së vet në Dardhë qysh prej stërgjyshit të tij. Prodhimet e para të të kësaj punishteje ndiqnin teknikat, modelet dhe stilin tradicional të babait të vet, pra me kallëp ose derdhje, por ato evoluan konform kërkesave, konkurrencës,  shijeve e porosive të klientëve të rinj, pra nëpërjet përpunimit artizanal me stilin e shpimit dhe axhustimit artizanal,   çka influencoi në shtimin dhe gamën e llojeve e stileve të stolive të çmuara, duke rritur edhe prestigjin artistik të artit dhe biznesit të vet. Më 1911 ai natyralizohet si qytetar amerikan dhe gjatë Luftës I Botërore  shërben në forcat ushtarake amerikane, në Batalionin 71 të artilerisë fushore që vepronte në Francë. Pas përfundimit të shërbimit ushtarak ai kthehet në Boston për të vijuar mjeshtërinë e tij të argjendarit. 

Fatmirësisht, mbi të dhënat biografike e të veprimtarisë së tij të gjatë si mjeshtër e artist argjendar, ekzistojnë disa dokumente të rëndësishëm autentikë, të  trashëguar deri në ditët e sotme, ashtu si edhe shumë foto të punimeve të tij me logon identifikuese  të ateljesë së tij të stampuar në pjesën e prapme të tyre. Dokumenti më esencial na vjen si kortezi e organizatës “SMP Silver Salon Forums and their registered member, Chicagosilver” (Forumet e Sallonit të Argjendit SMP dhe anëtarëve të regjistruar, e njohur si Chicagosilver), e cila i referohet gjerësisht një artikulli shkruar nga fotogazetarja dhe shkrimtarja Kathy Sharp Frisbee i botuar në “Cape Cod Life” rreth vitit 1995 në formën e një tregimi që bashkëshortja e Stavre Panit, Gladys (në moshën 95 vjeçare) i ka rrëfyer asaj. (Affirmation and Rediscovery a Centennial Exhibition and Sale)

Midis të tjerash, nëpërmjet kësaj interviste mësojmë se Stavre Panis, pas rikthimit në Boston ka ndjekur studimet në Normal Art School (Shkolla Normale e Artit), sot “The Massachusetts College of Art” (Kolegji i Artit të Massachusetts), ku ai ka takuar dhe është njohur me shoqen e klasës Gladys Hamilton (familja e saj jetonte në Swanville, Maine),  e cila do të bëhej edhe bashkëshortja e tij në vitin 1927. Kjo martesë do të hapte një kapitull të ri në rritjen dhe perfeksionimin e mjeshtërisë së përbashkët të argjendarisë dhe bizhuterisë, pasi ata të dy plotësuan njeri-tjetrin në realizimin e stolive artistike prej argjendi. Gladys ishte e  talentuar në kompozimin e e dizajneve dhe monogramave të objekteve, fantazinë, talentin dhe intuitën e  një procesi të domosdoshëm paraprak që paraprinte suksesin artistik e estetik, ndërkohë që Stavres zotëronte shkathtësinë dhe mjeshtërinë  në materializimin e tyre praktik. Të dy së bashku menaxhuan biznesin e tyre të Bostonit, duke e shndrruar atë në një studio me diapazon të gjerë krijues, të njohur  e të preferuar jo vetëm nga klientët e tyre porositës, por edhe nga ekspozita, panaire, muzeume e galeri koleksionistësh të objekteve dekorative. Sipas  Znj. Frisbee, gjatë viteve të punës së çiftit Panis në Boston, ata ftoheshin çdo vit për të ekspozuar punën  e tyre artistike në ekspozitën e Shoqërisë së Arteve dhe Zejeve, Boston, një shoqëri prestigjioze arti, “e cila ishte vendi i vetëm publik që ata zgjodhën të ekspozojnë veprat e tyre të karierës së përbashkët”. Gjithashtu Stavre Panis ishte anëtar i regjistruar si “argjendar” dhe “artizan” i këtij forumi  qysh në vitin 1925.

Në vitin 1932 Stavre  dhe Gladys u larguan nga Bostoni dhe u vendosën më në Jug, buzëoqeanit Atlantik,  në  Falmouth të Cape Cod. Sipas intervistës së Znj. Frisbee, Stavre e njihte mirë këtë mjedis të bukur, ndërsa për Gladys ai ishte një vend i panjohur, për të cilin ajo ndjeu, siç do ta shprehte më vonë: “Unë, githmonë, ndjehesha këtu  më e frymëzuar se në çdo vend tjetër…motivet e oqeanit dhe kopshtarisë më jepnin kënaqësinë më të madhe” (nga intervista me Kathy Sharp Frisbee, 1995). Në fakt, vendimi per t’u zhvendosur në Cape Cod ishte një ftesë e Znj. Wilfred  Wheeler nga Hatchville, e cila kishte blerë një karficë prej tyre, të cilën djali i saj e kishte porositur si dhuratë për ditëlindjen e nënës së tij.

Veprimtaria e artizanëve argjendarë artistë Stavre dhe Gladys Panis do të vijonte në mënyrë unikale e  të suksesshme për disa dekada dhe jo vetëm do të kënaqte porositësit e klientët nga një rajon i gjerë, por do t’i jepte edhe qytezës së tyre vlera të një larmie më atraktive turistike e traditash zejtarie artistike bizhuterie shumë të preferuara në atë kohë, por edhe respekti të ndërsjellë human e qytetar, pasi çifti Panis ishin nga natyra e karakteri njerëz që, veç artit e biznesit të tyre familjar, kishin pasion e dëshirë që t’i kushtonin qytetit të tyre kontributin dhe  një fizionomi më humane, qytetarie e bukurie rikrijuese,  për t’i dhënë më shumë larmi e diversitet kulturor e turistik qytetit të tyre, ku edhe natyra ishte treguar bujare. Prandaj, Stavre dhe Gladys do të mbeteshin personazhe influentë, gjurmët e të cilëve kanë mbetur edhe sot në komunitetin ku ata kaluan jetën. 

Në vitin 1969, Stavre Panis pësoi një aksident të rëndë dhe pas disa vitesh komplikacionesh shëndetsore, ai ndërroi jetë më 1974, në moshën 85 vjeçare, kur ai ende punonte. Pra, veç 15 viteve të punës vetiake në Boston,  puna e përbashkët e çiftit Panis ka zgjatur rreth 45 vjet.

Sidoqoftë, studioja e tyre nuk u mbyll. Edhe pse ata nuk patën fëmijë, që të trashëgonin mjeshtërinë e tyre, gruaja e tij Gladys punësoi në vitin 1991 një argjendar tjetër ekzekutues, Mike O’Donnell, me të cilin ajo vijoi edhe thuajse një dekadë, pas së cilës ajo vdiq në vitin 2001, në  moshën  101 vjeçare. Në njoftimin e vdekjes dhe funeralit të saj nga Chapman Cole & Gleason Funeral Homes & Cremation, dt. 10.11.2001 shpallet se “Gladys (Hamilton) Panis, 101 vjeç, një artizane dhe argjendare shumë e njohur ndërroi jetë më 14 Tetor në Falmouth. Ajo ishte e veja e të ndjerit Stavre Gregor Panis. Të dhëna të tjera biografike na vijnë edhe nga një dokument tjetër “Affirmation and Rediscovery a Centennial Exhibition and Sale, p.34” dhe sigurisht edhe nga të afëm të tij familjarë që jetojnë në ShBA. 

Krijimtaria

Të 50 vitet e përvojës së përbashkët në fushën artizane të bizhuterisë, si dhe të gjinive të tjera të zejtarisë utilitare me argjend, apo metale e materiale të tjera të çmuara përbëjnë një bilanc të pasur të prodhimtarisë, të llojshmërisë, por edhe të cilësive të admirueshme të veprave të tyre, po të konsiderosh edhe faktin që çdo objekt është unik, është artistik në llojin e vet, pasi nuk është fabrikuar, kopjuar e shumëfishuar, por është prodhuar me dorë, i vetëm, autentik, i papërsëritshëm.

Punimet e bizhuterisë Panis shfaqeshin në treg sipas disa rregullave e normave të miratuara. Nga burime familiare e  mediatike, vlerësohet se numuri i përgjithshëm i objekteve të krijuara nga studioja SGP (Stavre-Gladys Panis) është rreth 3.000. Sipas Frisbee(Intervista) Gladys kishte kataloguar mbi 3.000 vizatime të ndryshme. Gama e llojshmërisë së bizhuve është e gjerë dhe e larmishme. Midis tyre renditen byzylykë (rrathë ose fleksibël), fibula (gilpëra), unaza, vathë, gjerdanë, gushore, kryqe, varëse,  tokëza, butona,  medalionë, objekte në formë insektesh me krahë e pjesë të errëta të oksiduara,  shandanë e kapese qirinjsh,  objekte të emaluara dekorativë, aksesorë të vyer të kompleteve të çajit, lugë e kullore dekorative, pinceta sheqeri,  rrathë pecetash, mbajtëse letrash, ndarëse librash, pjata  të emaluara dhe kripore artistike, tavlla, etj. 

”Fibulat Panis” ishin stolitë e tyre më të famshme. Objektet, përgjithësisht, karakterizohen nga thjeshtësia dhe punohen nga metale, argjendi i pastër, flori, gurë të çmuar,  tunxh, bakër disa herë të ndriçuara thellë, apo të “veshur” me një patinë fisnike. Edhe teknikat e teknologjia e përpunimit të tyre janë origjinale dhe që i dallojnë nga objektet e studiove të tjera. Përdoret së shumti përpunimi mekanik me axhustim, e gjdhendje dhe disa herë stampimi dhe rrahja e saldimi. 

Thjeshtësia dhe mënyra e përpunimit të tyre të kujtojnë jo rrallë arkaizmin dhe ekzotizmin antik. Një tipar tjetër i përveçëm i bizhuve të punishtes  Panis është ornamenti dhe motivi i preferuar i tyre që e merr temën kryesisht nga elementët gjeometrikë, florealë ku mbizotërojnë  lulet, hardhia e fruta të ndryshme dhe gjethet përkatëse, nga bota shtazore, zogjtë (pëllumbat), kafshë të tjera shtëpiake (macja, qeni, lepuri), apo biogjallesat detare dhe objektet navalë e oqeanikë (timon anijeje, spirancë, kalë deti, karavidhe, çafkë deti, delfin, yll deti, etj.), të ndërthurura me lidhje biomorfike, vile,  dredhëza e arabeska, të cilat, së bashku, formojnë një unitet të thjeshtë artistik që lidhet me botën e jetës, veçmas me natyrën e larmishme e panoramike e inspiruese të Cape  Cod, ku ata jetonin. Ato kanë një pamje dhe ndjesi mjaft të shprehur. Çdo stoli zhvillohej paraprakisht në një vizatim (projekt), ose në monogramë, kur  bëhej fjalë për simbole, emra, pseudonime, dedikime, shkronja principiale, të cilat i hartonte Gladys. Por, firma e autorësisë së këtyre veprave, siç zakonisht praktikohej nga studio dhe punishte me autoritet profesional e artistik, që përjashtonin anonimatin, apo kopijimin dhe konfirmonin të drejtën e autorit, edhe për atelienë e Stavre dhe Gladys Panis ishte stampa e autorësisë së tyre, në pjesën e prapme të çdo objekti, e cila në rastin e  tyre paraqitej me një monogramë  trekëndësh barabrinjës (me brinjë pak të harkuara) brenda kulmeve të të cilit ishin gdhendur tre shkronja, SGP, pra Stavre-Gladys-Panis. Pranë trekëndëshit  stampohet edhe fjala STERLING (I PASTER), për të garantuar që bizhuja ishte prodhuar me metal fisnik të pastër.

Pra, duke iu nënështruar të gjitha rregullave dhe konkurrencës  profesionale e artistike të zejtarisë dhe artit të stolive me metale të çmuara, respektimi i të gjitha këtyre kritereve të statutit të Shoqërisë së Arteve dhe Zejeve në Boston, tregon se studioja  Panis ( më tej – SGP) jo vetëm pranonte standardet bashkëkohore të artit të stolive, por me korrektësinë e saj në krijimtari,  prodhimtari e treg kishte autoritetin dhe preferencën e një punishteje të konsoliduar, të mirëpritur e të suksesshme në zejtarinë artistike të bizhuterisë. Kjo është edhe një nga arsyet që objektet e zbukurimit të studios SGP janë shitur (kryesisht direkt si porosi në studio dhe pak në dyqane fundore)   pothuajse në të gjithë shtetet e SHBA-ve, si edhe në 23 vende  të ndryshme të Botës (Online, Chapman Cole & Gleason Funeral Homes & Cremation), madje disa prej tyre janë pronë edhe e muzeve amerikane.

Në gazeta të ndryshme paraqiteshin edhe raklama të posaçme  promovuese për këtë punishte,  në një nga të cilat shkruhet: “S.G.Panis… Mjeshtër zejtarie… Objekti i paraqitur është prodhuar me dorë në këtë dyqan ku mund të gjenden edhe shumë zbukurime të tjera të bukura e karakteristike: meqënëse dyqani ështëi vetmi ikëtij lloji në Cape, ai është i interesuar posaçërisht për kërkuesit e antikave. Këtu mund të gjenden në proces aktual prodhimi bizhu, objekte argjendie bakri të rrahur dhe të emaluara. Një vizitë në këtë dyqan  do të provonte një kënaqësi  të veçantë tek ata që janë të pasionuar nga punimet me dorë. Pronari aktual është mjeshtër  i brezit të katërt nga Shqipëria në  zejtarinë e argjendarisë. Dyqani qëndron hapur gjatë gjithë vitit dhe vizitorët janë përzemërsisht të mirëpritur” 

Vlerësimet pozitive të veprimtarisë zejtaro-artistike të Stavre dhe Gladys Pani kanë bërë të mundur që ata të kenë edhe porosi speciale objektesh  nga organizata shtetërore dhe shoqërore për evenimente te caktuara kortezie. Kështu gazeta “Boston Traveller” në një artikull të dt. 18 Maj 1928, i ribotuar edhe në gazetën “Dielli”, dt 25 Maj1928 shkruan:     

“Aviatorët gjermanë që fluturuan nga Europa në Amerikë me Bremenin, të shtunën e kaluar ishin në Boston, ku u pritën me paradë dhe nderime të mëdha. Lidhja e Ushtarëve ‘American Legion’ me këtë rast i dhuroi tre vizitorëve të shënuar nga një medalje. Është për të vënë re që këto medalje, Shoqëria e Ushtarëve i kish porositur te artisti shqiptar, zoti Stavri Pani, i ungji i zotit Vasil Pani, anëtarit të komisionit të “Vatrës”. Edhe në dy raste të tjera kur “American Legion” dekoroi kolonelin Lindbergh e më vonë kondëradmiralin Byrd me shokë, medaljet ishin porositur te zoti Pani” (Fuat Memelli: Stavri Pani, artist me emër në Amerikë, VOAL, 19  Qershor 2016). Po ashtu Laboratorët Biologjikë të Marinës në Woods Hole porositën tek SGP një palë shandanë që do t’i dhuroheshin perandorit të Japonisë gjatë vizitës së tij më 1976. Për arsye të interesit të madh dhe studimeve  të tij në shkencën detare, Gladys gdhendi një motiv detar në bazën e shandanit që paraqiste një yll deti, gaforre, kalë deti, goce deti, pulëbardhë, anije me vela, të gërshetuara me leshterikë. Për perandoren e Japonisë, ajo vizatoi një fibul me formë kërmilli (një krijesë ku perandori kishte fokusuar studimet e veta), gërshetuar me gjethe deti.” Edhe një fibul ku është paraqitur shkolla e Wods Hole në Cape Cod është një porosi emblematike e atij institucioni.  

Midis krijimtarisë artizano-artistike të punishtes SGP pjesën kryesore e zenë byzylykët, fibulat, unazat, vathët, varëset,  të cilat përfaqësojnë në vetvete vepra të mirëfillta artistike, pasi ato përfshijnë shumë elementë të fantazisë krijuese   kompozicionalë, të përmbajtjes narrative të një fabule të caktuar, të modelimit të paramenduar  ndaj destinacionit estetik, paraqitjes, kombinimit me veshjet dhe aksesorët e tjerë të modës, stilimit figurativ, etj.

Me interes është gjithashtu ekzistenca e një Broshure të rrallë e viteve 1940-1960 e Stavre Gregor Panis mbi Bizhuterine e argjendit dhe bakrit të emaluar. Atë e posedon një koleksionist,  i cili në përshkrimin që i bën asaj (8 Qershor 2015) përmend disa të dhëna, si faktin që ajo është prej letre, në gjendje të mirë e  të pastër, është shkruar në gjuhën anglisht, ka subjekt bizhuterinë që përfaqëson punishten e “artistit të Massachusets Stavre Gregor Panis”, është i formatit të librit të xhepit, me dimensione 13.3cm (5.25”) x 8.9cm(3.5”), me lidhje  të thjeshtë, në ballinën e të cilit shkruhet brenda një rrethimi “S.G.Panis…Mjeshtër zejtar..” dhe brenda saj vijon promovimi i bizhuterisë, argjendit, bakrit të salduar dhe emalimit. Veç këtyre, gjenden edhe drejtimet e punishtes Panis në Falmouth, Massachusets. Brendia e broshurës ka edhe një listë të asortimentit të objekteve  të bizhuterisë, objekteve prej argjendi të pastër, prej bakri, si dhe prej bakri të emaluar  të prodhuara  prej tij. (OnLine: RARE 1940S-1960S STAVRE GREGOR PANIS BROCHURE FOR SILVER JEWELRY & ENAMEL COPPER)

Edhe pse familja Stavre & Gladys Panis nuk la trashëgimtarë, puna e tyre shumë e gjatë dhe e suksesshme jo vetëm në aspektin personal e profesional, por edhe në funksion të gjallërimit të jetës së qytetit, ku ata jetuan deri në fillim të shekullit XXI, mbeti si një stoli dhe e paharrueshme nga komuniteti i tij. Prandaj ata nuk u harruan, por mbeten qytetarë të nderuar të vendit ku jetuan. Kështu Shoqata 

Historike e Falmouth, Shoqëria dhe Muzeu Historik i Woods Hole dhe organizata komunitare Neighborhood Falmouth kanë organizuar ceremoni  përkujtimore në nderim të jetës dhe veprimtarisësë tyre, të shoqëruara me prezantime shkencore dhe vepra të argjendarëve Panis, ku ata ciësohen si “…argjendarë legjendarë…”, apo  “Panis ishte një zejtar ekselent dhe punimet e tij ishin  të një cilësie shumë të  lartë…” (OnLine: Fun things to do this  weekend on Cape Cod: Celebration of Panis Artisanry).

Stavre Panis mbetet kështu deri në ditët tona i pari artizan argjendar shqiptar i identifikuar nga Dardha,  i ndërkombëtarizuar dhe  me një veprimari të gjerë, një shembull  suksesi  artistik në një fushë ku tradita e zejtarisë shqiptare është e thellë dhe ekstensive.    

■■■■■

Fotoreportazh nga Dritan Haxhia/

Në një ceremoni të veçantë në qytetin Yonkers, New York, Kryetari i qytetit, z. Mike Spano, nderoi me Mirënjohjen e Qytetit kryetarin Ramush Haradinaj. Njëherish duke shpallur zyrtarisht datën 20 tetor 2024 si “Dita e Nderuar e Ramush Haradinajt.” Në ceremoninë zyrtare, Kryetari Spano shpalli këtë titull me motivacionin për njohjen e shërbimit shumëvjeçar të Haradinajt ndaj vendit të tij dhe përkushtimin e tij në përmirësimin e zhvillimit ekonomik dhe kulturor, si dhe në shërbimin publik.

Qyteti i Yonkers nderoi Ramush Haradinajn për gjithçka që ai ka bërë për ta bërë Kosovën një vend më të mirë dhe vazhdomë të bëjë për të gjithë banorët e saj. Po në nder të Ramush Haradinajt, Kryetari Spano shpalli gjithashtu 20 tetorin 2024 si ditën zyrtare të ngritjes së flamurit të Kosovës në qytetin e Yonkers.

Pas marrjes së çmimit, Haradinaj deklaroi:

“Nderimin që më bëhet, ua dedikoj të gjithë atyre që besojnë në Kosovën e lirë, të zhvilluar dhe të integruar në NATO, si dhe në miqësinë e përjetshme mes popullit të Kosovës dhe atij amerikan. Në këtë ditë, falënderoj bashkëluftëtarët e UÇK-së dhe secilin ushtar amerikan që ka shërbyer në vendin tim. Zoti e bekoftë popullin e Kosovës, Zoti e bekoftë Amerikën, Zoti e bekoftë miqësinë mes dy popujve.”

Në përmbyllje të kësaj ngjarje, Haradinaj e ftoi z. Spano, për një vizitë në Republikën e Kosovës.

Sot, në pak rreshta dëshiroj  t’iu njohë me një figurë arbëreshe, i cili sipas meje njihet më tepër për rolin e tij në fushë të politikës se sa për kontributin e tij  të vlefshëm  në fushë të kulturës arbëreshe. Ky  arbëresh quhet   Damiano Gualiardi.

Z. Gualiardin e njoha nën shoqërimin e një mikut tim shumë të mirë prof Francesco Marchiano disa vite më parë në Spezzano\ Spixano, ngulim arbëresh. Mu prezantua si “Uomo della politica” por unë e perceptova më tepër si një arbëresh i cili donte botën arbëreshe,  hulumtues i saj  dhe kishte dhënë një kontributë gjigand në shpërndarjen e kulturës arbëreshe.

Atë mbrëmje  ndodheshim në San Benedetto Ullano (qyteza arbërshe në Kalabri), ku do të mbahej pjesa e dytë e kuvendit “Arbëria dhe Fëmijët”,  organizar nga Federata  Uniarb, zhvilluar në datat  10, 11, 12 tetor,  dhe argumenti në këtë pjesë  ishin kostumet. 

Në fakt  kisha dëgjuar për kostumin e grave të Mongrassano,  qytezë kjo për të cilën  Z.Gualiardi, thelloi studimet dhe arriti që në 1988 të publikonte tekstin Mongrassano, “Viggio nei secoli di una comunità” dhe nisa ta pyesja për argumentin në fjalë. Si gjithmonë ndodh që argumenti sjellë argument, dhe si përfundim vijnë një seri informacione të cilat do t’i lexoni në vijim 

Atë mbrëmje në qytezën e  San Benedetto Ullano, frynte një erë e ftohtë, dhe si rrjedhojë  gjetëm një vend ku ishim më pak të goditur nga era.  Në një kënd të oborrit Agri- Art gjendej një stol Përballë ishte guzhina dhe na vinte aroma e gatimeve ku po gatuhej për mysafirët që të darkonin së bashku. Në ato momente i zoti i lokalit  Oreste Blandi na sjellë një shishe birrë të shoqëruar me një piatë, ku mblidhej filozofia e shpirti arbëror. Dy qofte nga një për secilin, një fetë bukë, por mbi të gjitha ai ambjent i qeshur, i gëzuar. Një atkosferë që ia kalonte çdo atmosferë e një restoranti të c’do kalibri qoftë ai.  U rezervova vetëm me fjalën “faleminderit” por me siguri që zemrat tona, (të të treve)  kishin perceptuar më parë atë çka deshën të thonin  shikimet tona. 

Ndjeva një ndjesi të çuditshme, një ndjesi gjitonie”  shqisat ishin të gjitha në  ato vite fëmijërie, e më dha idenë e atyre festave, kur mblidheshim farë e fisë në shtëpinë e gjyshes, në atë obborin e saj. Për njëçast heshta,  ndërsa shpirti im  voziste si një e marrë  në atë epokë të shkuar. 

Bisda me Z Gualiardi  nisi me kerkimet e tij në ngulimin arbëresh të Mongrassano-s, Cs, dhe vura re që ai më fliste me shumë dashuri për atë qytezë sikur të ishte lindur dhe rritur në atë ngulim arbëresh. 

Mongrasano- më tha Ai- është një ngulim  e formuar në dy pjesë. Njëra pjesë është më e lashtë se tjetra.  Padyshim që  ky ngulim ishte e populluar nga një grup i familjeve ardhur nga Shqipëria; rreth vitit 1478 ose në fillim të vitit 1500. Më 20 korrik 1459 Princi i Bisignano e dha në juridiksionin civil Peshkopit të S. Marco. Më 1642 familja Gaetani e bleu atë, e cila në 1688 ia shiti Marquises  se Fuscaldos që e mbajtën atë deri në heqjen e feudalizmit (1806).. Në 1811 u bë një pjesë e Serra di Leo. Më 1816 u ngrit në një bashki, me Serra di Leo e fraksionin e saj. 

Foto në vijim Mongrassano.

Në këtë rrugëtim Autori shtrihet në hapsirë dhe në kohë në kërkimet e bëra prej tij, duke na dhënë një vizion të Mongrassano-s në shekuj.  Ndërsa më rrëfente, ai nënvizon faktin se  arbëreshët e Mongrasano-s  ardhur nga territoret e Shqipërisë vazhdojnë të ruajnë akoma mbi 750 fjalë arbëreshe. Mbiemrat e tyre janë edhe një tregues shumë i qartë, dhe se ruajnë ende sot idiomën e gjuhës nga kanë ardhur , si  edhe disa vjersha që i quajnë Vajtime. 

Për të arritur në këto konkluzione, Gualiardi  kishte ndjekur një metodologji dhe kishte  përdorur  intrumenta: mapën demografike, Komparatën, fjalorin e Domenico Zangari, Çabej, Fan Noli fq 13.( Në 1978 ai kishte themeluar; Centro di Documentazione e Ricerca Arbëreshe në San Demetrio Corone\ Shën Mitër).  

Autori në këtë “Udhëtim”  kishte krijuar  një album fotografik mbi kostumet dhe jetën e arbëreshëve të Mongrassano-s,  duke krijuar atyre  “Një park” me  pemë gjenealogjike të familjeve,  të cilat krijonin historikun e e atzre shekujve të qytezës së tyre. Këto metoda hapnin  njëkohësisht kapilar për tu kryer studime antropologjike, etnolinguistike, Eco linguistike,  etje . Munda të grumbulloja 2000 foto dhe 3000 persona dhe kjo u realizua në 1977.

Interesante është se si arbëreshët e Mongrassano-s mbajnë mbiemrat e tyre si Sarri( Sharri, Peta, Golemi, Losh). Fjalët më antike për organet gjenitale shprehur  në zhargonin “ volgar” metaforik “ Rrush”  ende dëgjohet  sot në fjalorin e  tyre të përditshëm. Në viti 2019 i publikon këto mbiemra në : L-origine albanese di alcuni cognomi della comunità di Mongrassano, Edizioni Vatra. 

Foto e vitit 1912. Është bërë në ditën e Karnavaleve. Kjo e re është veshur me kostumin e nusërisë së arbëreshëve të Mongrassano-s 

Kërkime mbi botën arbëreshe autori kishte filluar vite më përpara. Në vitin 1984 Gualiardi publikon librin : Gli arbëresh di Calabria- note sui origini, sviluppo, stato attuale e problemi. Ndërsa një Fjalor Italisht- shqip  e kishte publikuar në 1985.  Në foton Leo Serra,  pamja na jep një vështrim të shkurtër të jetës së përditshme të arbëreshëve të dikurshëm  bërë nga sakrifica të mëdha, por edhe njerëz të heshtur dhe këmbëngulës, të injoruar nga institucionet, të detyruar ta lidhin fatin e tyre me tokën dhe solidaritetin të lindur nga nevoja: furra e përbashkët bëhet jo vetëm një instrument i bërjes së bukës, por edhe i miqësisë mes tyre.

Në 1988,  autori publikon; Orme di una rinascita. 

Dëshira për ta parë këtë botë arbëreshe të ngjallet. Kontesti hisorik, politik e shoqëror i jepte atë ideal të një rilindje të kësaj bote arbëreshe e cila kishte dhënë shenja agonie. 

Në 2001 jemi jo shumë larg pas miratimit të ligjit mbi pakicat kombëtare hisorike, dhe shohim dhe deklaron që  ky ligji nuk është një ligj i denjë për krahinat ku shtrihen arbëreshët. Këtë pikë Gualiardi  e shtron si “ Uomo di politico” por dhe një individ i kulturës, ku deklaron qartë se arbërishtja dueht të jetë pjesë e detyrueshme e kurrikulave shkollore.  Vetëm kështu mund ta shpëtojmë Arbërinë e Arbëreshëve.  

Autori në tekstet që publikon nuk ndalon vetëm tek gjuha, tek historiku, por edhe tek ajo kulturë që është ende gjallë që është ende e vyer shumë e rëndësishme. Pikërisht për këtë autori grupon minorancën e re dhe të vjetër, krijon një atlante, ku prezantohet objektet kulturore si ato materiale  jo materiale dhe shtron kërkesën e shpëtimit të saj.  (Vecchie e nuove minoranze 1990)  

Guagliardi është një djalosh, i cili rritet në një qytezë arbëreshe ku fryma e botës shqiptare nuk kishte munguar asnjëherë. Arsyeja ishte  sepse jo largë prej asaj qyteze rreth 2 km larg  ishte Istituti Shën Adriano ku ku kalitën profesorë e intelektualë shumë të zotë. Pasi mbaron studimet në liceun Klasik në Shën Mitër, vazhdon studimet për sociologji. Ishte dega që prferonte dhe që kishte bërë kërkime mi atë etni ku pjesë e së cilës ishte dhe vetë Ai. Kush më mirë se sa ai në atë grupë studentësh  njihtë këtë pakicë minoritare pjesë e së cilës ishte edhe ai. Gualiardi rritet me ideale. Ideale të një komunizmi utopik, ku egziston barzia dhe lumturia është e të gjithëve. Karrjera e tij politike fillon më 1976, kur emërohet këshilltarë në Komunën e San Demetrio Corone. Ngjit shkallët në karrjerën e tij politike. Në 1981 formon Lega Italiana della Minoranza arbëreshe (Lidma). 

Në vitin 2000 zgjidhet në Këshillin Rajonal në shtatë legjistratura, dhe më vonë Assessore rajonal te Turizmit dhe të Mirat kulturale, i deleguar për pakicat minoritare lingustike të  Kalabrezve në botë.  Projektues dhe Drejtor të Istitutit Internacional, Centro iconografik arbëresh di Mongrassano 1990-1997, dhe sot është Presidente i Federates dhe shoqatave arbëreshe. 

Ndërsa bisedon me të nuk të jep idenë atyre individëve në fushë të politikës të cilët mbajë një guckë që të krijon distancë. Flet me pasion, dhe butësia nuk  është indiferente. Nuk më flet shumë për karrjerën e tij poltike. Përqëndrohet tek ato vite kur Shqipëria edhe pse nën një rregjim të fortë nuk munguan asnjëherë librat mga Shqipëria drejt arbëreshëve. Po ashtu edhe grupet folklorike të asaj kohe. 

Me shumë entuziazëm nis dhe rrëfen për grupin e tij “ Zjarri”. Vitet e rinisë. Bukuria  e atyre viteve në një qytezë të thjeshtë. Faqet e atij libri të një stil të rrjedhshëm plot informcione, data, kostume, ngjarje, përshkrime por edhe kontest historik të atyre viteve ’70 vite revolucioni të një shoqëria sa transitore aq edhe  industriale. Ishin vitet që u shtuan edhe aktivitete kulturore me Shqipërinë. 

Në 1974 ishte 30 vjetori i pavarësisë së Shqipërisë, dhe po fillonin përgatitjet. Unë isha në atë kohë një djalosh me ide të komunizmit dhe caktohem nga  Haki Keta, përfaqësues i Ambasadës shqiptare në Romë. Në aktivitet  ishte e ftuar  edhe Poetesha, paritizania  Joyce Lassu. Vjen Asnsambi i këngëve dhe i valleve, Hysni Zela, Vaçe Zela,  e shumë artistë të tjerë të mëdhenjë. Kush kujton atë aktitet i vinë mornicat edhe sot. Kishim në shpirt idealet për një botë më të mirë. Në sytë tanë  kishim dritën e vëllazërisë.  

Janë shumë kujtime. Në këto momente më bie ndërmend viti  1976, z.Haki Keta që ishte përfaqësues i amasadës shqiptare  në Romë më bënë një telefonatë dhe më thotë se  Anasambli i shtetit të Shqipërisë do të vinte në Itali.  Problemi ishte që të organizoheshin e të gjendeshin  fondet  për të realizuar këtë aktivitet. Cesaro Marino  në ato vite  ishte Kryetar Bashkie në Sezzano Albnanese\ Spixano  i cili  organizoi këtë takim  ku ansambli nuk  nxorri asnjë kokërr leku. 

Raportet i mbanim me përfaqësuesin  Misto Treska. Edhe këtu aktiviteti pati një jehonë dhe çdo gjë shkoi më së miri. 

 Në 1978 vjen nga Shqipëria  Ansambli shtetëeror në Shën Mitër. Kishte ardhur vetëm Kori..  Duhet të dini se në ato vite ne kishim një rringjallje me botën shqiptare. Në këtë periudhë nga 17 buste të Gjergj Katriotit të cilët u vendosën në territorin Italian,  9 prej tyre  janë vendosur me mbështetjen time në periudhën e Legës\ Lidhjes ku kisha themeluar dhe bëja pjesë.  

Arbëreshët gjatë kohës së rregjimit nuk mbajtën vetëm raport në fushën e kulturës, mbanim edhe raport në fushë të kërkimeve shkencore. Në vitin 1977 vijnë në Kalabri profesor si Aleks Buda, Jurgo Bula, Eqerm Çabej.  Më vonë vijnë edhe profesor Jup Kastrati, Dhimitër Shuteriqi, Ali Xhiku.. Pata fatin që ti njohë këta studiues, koka të mëdha të shkencës shqiptare  që më bënë akoma më shumë të njohë, të dua tokën nga erdhën të parët e mi, por edhe të ruaj kete gjuhë të stërgjyshëve të mi. 

Në vitin 1978  kur ishte java e dytë e karnavalit u mbajtë ekspozita e fotografive. Depozituam 100 fjalor të gjuhës shqipe 1, 2, 3, por edhe volumet të profesor Kastallarit, Shuteriqi etje. 

Në mujain e nëtorit 1979, do të organizohej një tjetër aktivitet i madh. I dërgoj z. Taqo Zota, si dhe z. Minella Totona katër kuponat e pagimit për koncertin në Frasnitë, Civita, Cerzeto, Spixano. Brënda 10 ditëve do të jepnim listën e pjesëmarrësve. Ishim të ftuar nga z. Pirro Lako. 

Nisemi në 26 dhjetor dhe  mbrrijmë në 27 Dhjetor në 1979 në Han të Hotit. Ishim gjithsej 7 persona dhe ishim të shoqëruar nga Zoti Taqo Zota. Në Pgradecë  bie një borë e madhe dhe bllokohemi.  Nuk mund të niseshim me autobus. Funksiononte vetëm treni që nisej nga Gur i kuq dhe mbrrinte në Tiranë. Dëshira e tyre ishin të na përcillnin me makina, por për një moment iu them. Për ne nuk ka problem ngjietemi edhe në tren. 

Mbrrijë në stacion të trenit dhe atje gjejmë ushtarë që kryenin ushtrinë në rrethin e Korëçs. Rrobat e tyre si mos më keq. Këpëucë të grisura, ndonjë pallto edhe të arnuar. Kishte plot fshatare të varfër të atyre zonave. I kam ndër mend edhe sot. Për një moment organizatorët na thenë se trenin duhet të shfrytëzohej vetëm për personat e grupit. Unë në ato momete nuk duroj dotë atë gjendje dhe iu them: Ne do të ngjitemi të gjithë në tren dhe do të udhëtojmë së bashku. O të gjithë ose asnjë. Kështu u bë,  u ngjitëm të gjithë në atë trenë duke udhëtuar Guri Kuq- Pogradecë- Han I hotit.  Kemi kënduar dhe qeshur, rrëfyer,  dhe kemi ndjerë një entuziazëm sikur të ishim vëllezër motra, miq e shokë të një familje të madhe. Gjaku nuk mashtron kurrë!  Ishte 2 Dhjetor të vitit 1980

Në vitin 1980 futen në botën arbëreshe disa fjalor. Unë kisha si qëllim të shpërndaja shumë libra të cilat  ishin pjesë e gjuhës, dhe e kulturës sonë. Kujtoj Fjalorin  e Z Emil Lafe shqip italisht  Shtëpia botuese Vatra. Sollëm maune( Tir) plot me libra të cilat ua shpërndamë bibliotekave të komunave po ashtu edhe atyre privateve. 

Në 1981, vjen këtu Profesor Jup Kastarti,  Shuterqi,  Ali xhiku, etje dhe i shoqërojmë në qytezat arbershe. Shikonim tek këta profesorë atë lidhjen e fortë që na lidhte me tokën mëmë dhe që prindërti gjithmonë na i kishin futur në deje, që ne ishim një popull që kishim ardhur nga Shqipëria dhe që do të mbanim gjallë amanetin e të parëve duke ruajtur gjuhën traditat.    

Në 1984, në fushën kulturore të botës arbëreshe ndodhi dicka madhështore. Atë vit do vinte ansambli i këngës dhe i valleve nga Shqipëria. Kishim organizuar dicka  dhe  me fondet që kishim arrinim të mbulonim vetëm disa prej qytezave si Spixanë, Shën Mitër, Fermë, Firmozë, Civita, Frasnitë, etje në Kalabri. Ky aktivitet po kalonte kufijët rajonal dhe po i jepte mundësi që të njiheshim arbëresh me arbëresh té cilat gjendeshin në krahinat e tjera. 

Sido tia bënim? Marrë në telefonin, sepse qëllimi im ishte që ky koncert të shtrihej në të gjithë arbërinë. Në faktë Ajo i kaloi tejet e saj, sepse ky aktivitet  shkon në Casalvecchio, Chieuti, Ururi. 

Në atë zonë aty, në Molize, kemi mikun tonë arbëresh prof Mario Massari i cili ishte edhe Kryetar Bashkie. Marrë në Telefon prof Mario, i cili më thotë që nuk kishte më detyrën e Sindakos por do mundohemi ti sistemojmë nëpër shtëpira. Arrijmë dhe jepet koncerti i parë në sukses i jashtëyakonshëm me mijëra arbëresh degjonin tingujt e ardhur nga toka mëmë. Këndonim së bashku, një sienergji gjaku të shprishur ishte krijuar që bënte më të fuqishme atë vazhdimësi shekullore. Më takonte që ti shoqëroja deri në Bari. Ishte shumë emocionuese sei arbëreshët e Portokanonit ishin vendosur gjerdan,  përpara autobizit dhe nuk lejonin aspak që të nisej autobuzi. Nuk harroj kurrë ato emocione, ato sy  të përlotur, si dhe  tek taku i zemrave mes këtyre vëllezërve që krijonte atë magji shekullore rrahjesh zemre e shpirti nga koha që kur të parët e tyre ishin ndarë. 

I shoqëroj deri në Bari dhe kthehem në qytezën time.  Ata do të merrnin tragetin dhe do të niseshin për në Shqipërinë Mëmë.  

Vitet e vështira ishin gjatë periudhës së Revltës.  Ishte Mars i Viti 1991. Dëgjoja se ç’po ndothe në Shqipëri. Ato momente delikate që po kalonte Shqipëria, kur vëmëndja e të gjithëve ishte tek ndërrimi i sistemit, di dhe ndaj atyre që po vinin drejt bregut të Italisë, si dhe preokupimi se ku do të sistemoheshin, mëndja ime shkoi edhe tek ata shqiptare të papaunë,  që iu ishin djegur fabrikat, uzinat,  tek ata fshatarë  që bujqësia iu ishte  shkatërrua dhe ishin në një mjerim të pa parë.  Nuk ndenja, por menjëherë kërkova të bëja diçka për të. Mobilizohem dhe iu them miqëve të mi: Djema ndihmojmë ata vëllezër e motra në Shqipëri që po vdesin nga Uria dhe skamja. Në këtë grupë bënte pjesë edhe Prof Cettina Mazzei 

Spedicioni i parë drejt Shqipërisë ishte ai imi, Mars 199,  ku së bashkë me shumë qytetarë të ndershëm nisim drejt Shqipërisë 3(tre) Maune ( Tir)  drejtë Durrësit. I Kujtoj edhe sot ato momente kur në horizont pash të mbrrinte drejt bregut  trageti. Gjithmonë kisha patur mëndjen që t’iu bëja mirë vëllezërve të mi.

Më kujtohet që  kur vinte ansambli i shtetit, apo kur vinin grupe artistike, në fushën e shkëmbimeve kulturale , jo vetëm që jam munduar të jap më të mirën time të mundëshme por edhe i kam ftuar në shtëpi  kam kërkuar që ti redne pjesë të familjes, aq sa i kam hapur deri  dyert e dollapit, ku kanë qenë rrobat e mia  dhe u kam thënë: Merrni çfarë të doni. Vonë shumë vonë mora vesh që këta këngetare ishin pjesë të një “ Mercato nero” ku shisnin me çmime shumë të larta çfarë iu dhuronim, por kjo është tjetër histori. 

Gjatë gjithë karrjerës sime politike, kujtoj të gjitha ato hapa që bëja me idealin tim në shpirt për të mbajtur lidhje me këta vëllezër, që ata kishin nevojë për ne dhe ne kishim nevojë për ata.  

Ka shumë për të rrëfyer, por doja të shtoja periudhën e kur ishim grup i Zjarrit. Ishim të rinjë. Janë ato hapa ku ideali, pasioni dashuria forca patriotike nuk njohin kufij. Nuk do të harrojë kurrë Papas Xhuzepe Faraka, që na mblodhi dhe na na shtoi atë dashuri, për tu ndjerë pjesë e asaj bote arbërore që na përkiste.  Ishte viti 1973 kur u krijua grupi Zjarri. Foto në vijim Frasnitë 1973.

Jeta jonë ishte e rrethuar mes kostumeve arbërore, mes fjalëve arbërisht, mes festave të traditave si dhe mes atyre katundeve ku ne dëgjonim gjuhën tonë atë arbërore. Një rini e shëndetshme. 

Gualiardi është  president i FAA, dhe një lidhje të ngushtë e kishte edhe me qëndrën që themeloi At Bellusci në 1980.  Më gëzoi pa masë kur më tha se At Bellisci ishte i vetmi nga Priftërinjtë që nuk  ndalej në atë fjalë “ Komunist” dhe nuk u sollë si shumë priftërinjë të tjerë që mbyllnin derën por ai ishte me mentalitet të hapur. Sa herë që silleshin libra nga Shqipëria dhe shpërndaheshin në biblioteka ai kurrë nuk tha Jo, por i merrte sado të karakterit “Enverist” që ishin. Ai kurrë nuk i dogji ato libra dhe revista me përmbajtje të një rregjimi, sepse librat nuk digjen kurrë, janë pjesë e historisë sado të hidhura qofshin ato. 

Vitet e fundti Zoti ishte lidhur shumë me FAA dhe Gualiardin në veçanti, i interesonte një Arbëri e bashkuar, një Arbëri e fortë.  

Në vitin 2003 del një punë kolosale e Gualiardit “ La diversità Arbereshe. Testo antologico in quattro volumi. Nje tekst qe meriton njò vòmòndje dhe njò kritikò leterare.  

Vëllimi i parë është i ndarë në katër pjesë. Pjesa e parë fillon me rrëfimin historik të formimit të bashkësive shqiptare të Kalabrisë dhe më pas, duke kapërcyer afirmimin e letërsisë dhe intelektualitetit arbias, duke arritur në veprimtarinë bashkëkohore, pa harruar gjendjen aktuale të të folurit dhe diglosisë shqipe në shqipfolës. kontekst. Në pjesën e dytë donim të jepnim një paraqitje gjithëpërfshirëse të shprehjeve të diversitetit në kulturën popullore: festat fetare dhe popullore, kultura materiale, zakonet femërore, momentet e jetës së përditshme dhe cikli i vitit…. historia e ritit grek , dallimet liturgjike, kishat mijëravjeçare, kishat me strukturë arkitekturore greke dhe ato të ritit latin përbëjnë temën e pjesës së tretë. Së fundi, në pjesën e katërt theksohen elementët themelorë të organizimit urban të fshatit arbëresh.  Për më tepër, është përfshirë informacion i detajuar për asetet e tjera kulturore të komuniteteve; bibliotekat dhe koleksionet e librave, muzetë dhe strukturat kulturore, ekspozitat, arkeologjia. 

Teksti është vepër e plotë e Damiano Guagliardit, i cili përdori kontributet e Pier Luigi Ferraro, Rosanna Guagliardi dhe Giuseppe Carlo Siciliano në disa kapituj.

Vëllimi i dytë, me karakteristika mbizotëruese të informacionit historik, është i ndarë në dy pjesë. Pjesa e parë i kushtohet komuniteteve individuale të provincës së Kozencës, formimit të tyre dhe ngjarjeve historike më të spikatura; pjesa e dytë përmban biografitë e rreth pesëqind personaliteteve më të rëndësishme të historisë së Arberisé me përfshirje të pjesshme të bashkëkohësve. Vëllimi është krijuar tërësisht nga Giuseppe Carlo Siciliano.

Vëllimi i tretë është rezultat i një përpjekjeje me tre duar. Pjesa e parë, kushtuar letërsisë arbëreshe dhe redaktuar nga Giuseppe Carlo Siciliano, përmban një antologji poetike nga Variboba deri në ditët e sotme, duke përfshirë disa tekste anonime nga tradita gojore. Antologjia prezantohet nga një ese e redaktorit mbi intelektualët shqiptarë në Risorgimento Calabria. Pjesa e dytë që lidhet me këngën është kuruar nga muzikanti Pirro Pano, ish-drejtor artistik i grupit të këngës dhe valleve popullore “Na bashkoi kenka popullore” të Teatrit të Operës së Tiranës dhe profesor i kontrabasit në Konservatorin Kombëtar të Shqipërisë. Ky kapitull përfshin tekste këngësh popullore me tematika që variojnë nga ato fetare, lirike dhe epike; Këngës i paraprin një studim krahasues i elementeve të përbashkëta midis këngës popullore arbëreshe dhe asaj të Shqipërisë së Pirro Panos. Së fundi, pjesa e tretë paraqet një koleksion bibliografik mbi arbereshet dhe është redaktuar nga Damiano Guagliardi. Koleksioni përfshin afërsisht treqind tituj duke përfshirë tekste, artikuj shkencorë dhe dokumente historike.

Puna e Gualiardit nuk ka të sosur edhe pse ndonjëherë gjëndja shëndetësore nuk është nga më të mirat, ai vazhdon të mbështesë me mish e shpirt botën arbëreshe, promovon dhe publikon, dhe si një individ i politikës  vazhdon  të cojë përpara ligjin 482\ 99 që gjuha të jetë pjesë e kurrikulave shkollore. Ai pret e përcjellë cilin do që vjen nga Shqipëria dhe  dhe i ka hapur dyert për këdo që do dhe mbështet botën arbërore. . 

Eshtë vonë. Ora ka kaluar 21, as vetë nuk di se si fluturuan  orët, por kur flitet për Arbërinë, për plagët e saj agoninë e saj, je e përqëndruar vetëm në atë qark, por mbi të gjitha mësova shumë për rolin konkret të këtij arbëreshi që prapa atyre epiteteve “ enverist”  gjendet një shpirt i gjerë, i butë,  ndaj popullit arbëror,  që ka vënë në shërbim të saj mundin, sakrificat dhe  dashurinë për Arbërinë dhe Shqipërinë. 

Gazeta tradicionale e Kosovës Rilindja shkruante historinë.

PRISHTINË, 17 Tetor 2024- Gazeta DIELLI- Behlul Jashari / “U dha Çmimi Nobel për Paqe NËNË TEREZA – LAUREATE”, ishin mbititulli e titulli i gazetës Rilindja në 18 tetor 1978, ku në nëntitull theksohej: “Fituesja, që përndryshe është shqiptare, deklaroi se të hollat prapë do t’i shpenzojë për qëllime bëmirësie”. Gazeta tradicionale e Kosovës Rilindja raportonte për ngjarjen e madhe në Oslo të një dite më parë.

Në 10 dhjetor 1979 Nana Terezë, pasi kishte pranuar Çmimin Nobël për Paqe në Oslo ka deklaruar: “Përsa i përket prejardhjes, unë jam shqiptare, indiane përkah nënshtetësia, motër murgeshë katolike, përkah thirrja, që i përkas tërë botës…” Këto fjalë të Gonxhe Bojaxhiut – Nënës Terezë, të shënuara në “Rilindja”, mbushën gëzim e krenari gjithë kombin.

Kështu kam shkruar në RILINDJA 60 VJET MONOGRAFI, botuar shtojcë speciale e gazetës tradicionale të Kosovës për ditën e jubileut -12 shkurtit 2005, ku kam cituar fjalët e nobelistes shqiptare Nëna Terezë në ditën e pranimit të Çmimit Nobël.

Nën foton në monografi shkruan: Nënë Tereza në bisedë me dr. Mehmet Begracën dhe redaktorin e gazetës sonë (Rilindja) Nehat Islamin (qershor, 1980).

TË TJERA NGA MONOGRAFIA RILINDJA 60 VJET:

SHKRONJA PËR “RILINDJEN” DËRGOI TIRANA:

Në Shtypshkronjën e “Rilindjes” në Prizren nuk kishte shkronja të mjaftueshme të derdhura në plumb për shkrim në gjuhën shqipe. Shkronja plumbi të alfabetit shqip në një sasi më të madhe u sollën me arka nga Shqipëria pas një marrveshje të nivelit më të lartë në Tiranë të udhëheqjes së atëhershme të Shqipërisë dhe të Kosovës, marrjveshje që përfshinte edhe dërgimin e mësuesve shumë të nevojshëm për shkollat e hapura kosovare.

HISTORIA NË NJË FJALI

“Rilindja” filloi të dalë më 12 Shkurt 1945 në Prizren, në kuadrin e vendimeve të Kuvendit të Bujanit, e mandej vazhdoi të dalë në kryeqytetin Prishtinë, si gazetë institucionale, gjegjësisht me një status të medias publike, ndërsa që nga fillimi i viteve të nëntëdhjeta doli edhe në kushtet e ndalimit e të mbylljes së dhunshme, doli edhe me emrin “Bujku” si gazetë gjysëmilegale dhe e rezistencës, që e sfidoi ndalimin, doli e pavarur dhe do të mbetet e pavarur.

RILINDJA MË 1962: KOSOVA FITOI BANORIN E NJIMILIONIT

RILINDJA e datës 6 Korrik 1962 shkruante se Kosova “fitoi këto ditë banorin e njimilionit…”

“Simbas regjistrimit të fundit të 31 marsit të vitit të kaluem, në këtë teritor ka pasë 963.551 banorë…” shkruante gazeta duke shtuar se “asht interesante” se në Kosovë “ka afër 40 mijë mashkuj ma shumë se femna”.

ABETARJA E PARË NË GJUHËN SHQIPE

Sot duel nga shtypi abetarja e parë në gjuhën shqipe e cila me punen vetmohuese të punëtorëve grafik u shtyp, për një kohë realtivisht të shkurtë…Abetarja përmbanë 58 faqe dhe asht shtyp në 5.000 ekzemplarë.

(RILINDJA, 19 nanduer 1946)

GJUHA E NJËSUAR LETRARE NË RILINDJA NGA 12 SHKURTI 1970

RILINDJA në 25-vjetorin e saj, më 12 Shkurt 1970, filloi të dalë me gjuhën e njësuar letrare shqipe. Me këtë rast, në artikllin “Të mësojmë me vullnet gjuhën letrare” bënte thirrje që gjuhës letrare t’i kushtohet kujdes më i madh nga të gjithë.

PALLATI I SHTYPIT FILLOI TË NDËRTOHET NË NËNTOR 1971

RILINDJA më 20 Nëntor 1971 informonte se një ditë më parë në afërsi të Stadiumit të Prishtinës me një solemnitet rasti filloi ndërtimi i Pallatit të Shtypit. RILINDJA pasi kishte investuar në truallin e Pallatit filloi edhe nëdrtimin e tij, duke qenë udhëheqëse e punimeve dhe investitore.