Nga : Ndue  BACAJ

HYRJE

Lufta e Koplikut  “zyrtarisht” ka si datë fillimi, ditën e 27 korrikut të vitit 1920 dhe si datë perfundimi 14 shkurtin e vitit 1921. 1.  Kjo luftë do të kishte “bekimin” dhe ndihmën e Qeverisë Shqiptare të dalur nga Kongresi historik i Lushnjës , gjë që e bënë këtë luftë mbrojtëse të parën  të drejtuar nga një  Qeveri Kombetare, pas  441 viteve (nga viti 1479)… Lufta e Koplikut është vijim i luftrave mbrojtëse të trojeve shqiptare nga lakmitë e fqinjëve shoven serbo-malazezë, si dhe vijim i disa provokacioneve dhe intervenimeve ushtarake të ushtrive shovene serbo-malazeze , në trojet shqiptare (të Malësisë së Madhe, Shkodrës  etjerë…). Vlenë të cilësohet se përpara fillimit të luftës, ushtria serbo-malazez duke “shfrytëzuar” edhe ditën e festës të Krishtlindjes me “armën” e tyre “diplomatike”, pabesinë, mashtrimin e tradhtinë arriti që me daten 25 dhjetor 1919 të hynte në Hot, dhe nga familjet hotjane që i konsideronin si pengesat kryesore në arritjen e qellimeve të tyre shovene, të marrin peng qindra hotjanë. Dhjetra nga këta do ti ekzekutonin me 26 dhjetor 1919 në Qytezen e Hotit (në Drume të Borës), ndërsa qindra të tjerët, të lidhur duarsh do t’i dergonte në hapsanën e Podgoricës, ku shkjau u kishte “menduar” një vdekje më të ngadaltë, por më të mundimshme. Gjithashtu serbo-malazezët për të realizuar qellimet e tyre shovene ndaj trojeve shqiptare të Malësisë, Shkodres e më gjërë do të shfrytezonin edhe pazardhëqet dhe mjegullen që kishte shpërndarë Konferenca e Paqës në Paris… 

HISTORI NGA LUFTA…

Me 27 korrik, rreth tre batalione të ushtrisë jugosllave të ndjekur edhe nga mercenarët shqiptarë iu drejtuan Kastratit. Pas luftimesh të ashpra në kufi, ata mundën ta pushtojnë Kastratin, të ndihmuar edhe nga formacionet  serbe  dhe të artilerisë të vendosur prej kohësh në Tarabosh. Këto luftime mbrenda tre katër orësh, kanë lënë ndërkaq sinjalet e kushtrimit në Shkodër e rrethina. Qytetin e ka pushtuar gjallëria e zakonshme dhe qindra vullnetarë u janë drejtuar postave të xhandarmërisë, duke u armatosur.”Vullnetarët shqiptarë nga Shkodra e rrethinat nga rendin drejt fushës së Shtojit të gatshëm për t’u nisur sa më shpejt në front”. 1.  Për hirë të vertetes duhet thënë se konflikti i armatosur në mes shovenëve fqinjë dhe mbrojtësve shqiptar kishte filluar (jo në front të gjërë), që një ditë më parë (me 26 korrik), konflikt që u karakterizua nga sulme e terheqja  të një pasnjëshme nga të dyja palët, 2.  për të rifilluar lufta frontale me 27 korrik (1920). Ushtria serbo-malazeze ishte e pajisur me armë modern të kohës , kryesisht franceze , si topa e mitroloza. Sulmi tjetër i ushtrisë Jugosllave shënon datën 29 korrik , kur goditen me artileri në Qafë të Malthit, sulm që u përsërit më me forcë me 30 korrik në Qafë të Malthit e në Bratosh (Katund të Kastratit). 3.  Megjithë numrin më të vogël të xhandarmerisë dhe vullnetarëve që ndodheshin në Kastrat , ata bënë një qendresë heroike për disa orë.  Por  duke dashur që të zgjidhin konfliktin në  rrugë paqësore , sipas porosisë qeveritare , forcat mbrojtëse shqiptare pushuan luftimet dhe nisen një komision të perbërë nga tre shkodranë: Xhemal Bushati , Maliq  Sokoli dhe Shuk Gurakuqi të cilët shkuan me urgjencë te komandanti i forcave jugosllave , duke e njoftuar për ndalimin e luftimeve nga ana shqiptare dhe zotimin për të dënuar ata që do të guxonin ta prishnin.4.  Megjithë angazhimin e shqiptarëve per armëpushim , forcat serbo-malazeze vijuan luftën kunder forcave shqiptare, duke shtuar intensitetin e sulmit, nga ku arritën të pushtonin (përrsëri N.B.) Kastratin 5.  , duke u riorganizuar për të mësyrë në drejtim të Shkodres. 6. Me këtë “rast” menduam të cilësojmë  disa nga emrat e atyre kastratasve që u shquan në këtë fillim lufte, dhe më vonë gjatë betejave do të jepnin jetën: Nderkë Kaçeli,  Gjeto Dedë Marku,  Lekë Pjetri,   Mark Hys  Kalaj,  Prelë Mark  Vuksanaj,  Vocë  Keqi,  Zef  Nikë Lumaj, Nikollë Dedë  Lulashi e tjerë.  Për këto sulme shoviniste të ushtrisë jugosllave,  Princi  regjent i mbretërisë Serbo-Kroate-Sllovene (ku bënte pjesë Mali i Zi pa emër) , do t’i konfirmonte  atasheut ushtarak anglez në Beograd , se forcat e tyre ushtarake  kishin pushtuar  vijën e lartësive  në veri të liqeniit të Shkodrës rreth 15 km , në lindje të kufirit të 1913-ës. 7.  Ky konfirmim tregonte qartë qellimet pushtuese e aneksioniste të Jugosllavisë. Ky pushtim i trojeve shqiptare do të mobilizonte vullnetarisht ,  malësorë e shkodranë. Zyra e krahinarit   të Shkrelit në kufi me Kastratin, do të kërkonte sa më shpejt fishekë e ushtarë. 8.  Vlenë të shenohet se me 29 korrik në Shkodër ishte organizuar një takim i madh… takim i drejtuar nga Ahmet Zogu, me qellim shmangien e rrezikut që i vinte krahinës e qytetit të Shkodres nga avancimi i pushtimit të trojeve shqiptare të Malësisë nga ushtria shovene jugosllave… Mbledhja u bë nën “moton” e kushtrimit “Serbët ia bëhën në Koplik”. Revista “Agimi” do ta pershkruente kushtrimin si vijon: “ Serbët ia behën në Koplik” , ishte fjala e mbrame , qi si  nji rrfe kumbuese  në vesh të Shkodranit ditën e parë të gushtit. Lajmi shungulloi e mori dhenë e kushtrimi u dha and e kand ndër fusha e male. Burra të pjekun, djelm të ri , musliman e të krishtenë , si të bijët e thjeshtë të një race , vllazën të nji gjaku , të nji fisi, të nji votre e të nji zjermi , shqyptarët kurdoherë , ma tepër se shyptarë  përpara të shejtit Atdhe , me vrap me guxim mbyllen dugajë e zyra , lane ç’do punë e sherbim e menjëherë rrokën armët , tue pasë zjermin në gji e uzdajën në zemër. Burra e djelmë , sot o kurr… Shka asht mashkull nuk shifet ma në shtëpi, po grumbullohej jashtë në potologun e trimnisë , në fushë të nderit…” 9.  I pranishëm në këtë organizim ka qenë perfaqesues i Qeverisë Shqiptare Ahmet Zogu (Ministër I Brendshëm) , i cili kishte ardhur në Shkodër për të organizuar e drejtuar mbrojtjen , në emrin e Qeverisë me kryeministër Sulejman Delvinën. Me 30 korrik në qytet u dha kushtrimi. Vetë Sylço Begu  doli lagje më lagje me rekrutua vullnetarë “Nji pushkë për shtëpi”. U mbyllë pazari. Si në qytet dhe në fshat filloi organizimi i formacioneve vullnetare , gatishmeria e popullit qe e plotë dhe e menjëhershme. Agjentura serbe , bani ç’bani për me përhapë panik e mosbesim në masen qytetare, por zanet e elementëve të gënjyem u mbytën nga vendosmeria e përgjithshme. Vet Sylço Begu iu kërcënua me masa ekstreme një kushrini të tij , që shfaqi shenja hezitimesh e perpjekje  justifikimi. Kështu me 01 gusht (1920) , paradreke u nis formacioni i parë me 500 vullnetarë nga qyteti. Me ta u bashkuen edhe malësorët e Mbishkodrës si dhe emigrantët podgoriçanë. Ushtria zuri vend perkatësisht në Vrakë. Edhe shtabi zuri vend në Vrakë. Perveç Sylço Begut e Rexhep Shalës  në shtab ishin të pranishëm edhe Maliq Bushati , Muharrem Kazazi , Shuk Gurakuqi , Oso b. Kopliku , Can  Mema. Kur shtabi u vendos , më vonë , në një han në Çesme të Koplikut  qe i pranishëm edhe majori i xhandarmërisë Malo b. Bushati (Melgusha). Shtabi do të ndihmohej vazhdimisht në punën e tij nga prania e Ahmet Zogut , Bajram Currit , Mustafa Krujës dhe korrierve. 10.  Interesant më duket edhe pershkrimi i një autor tjetër Shkodran, i cili perveçse jep shifra më të mëdhaja të vullnetarëve, shkruan edhe për një perpjekje me armë në Vrakë në mes forcave vullnetare shqiptare dhe pararojës së ushtrisë serbo-malazeze. Nga ky autor citoj: “Sipas planit , fuqitë vullnetare të qytetit numronin  rreth 800 veta , që marshuan nga fusha e Shtojit në drejtim të Vrakës. Kësaj forcë vullnetare do ti bashkoheshin edhe 700-800 malësorë , numri i të cilëve rritej gjithnjë… Komandant i pergjithshëm i ushtrisë vullnetare u zgjodh Sylçe Bushati… Në Vrakë u ndeshën me pararojen e ushtrisë armike, të cilët kishin arritur deri këtu “tue djegë e tue grabitë”. Kjo ndodhi me 01 gusht. Mbas përpjekjeve në Vrakë , armiku u terhoq në Koplik. Vraka ka qenë pika më e perparuar në drejtim të Shkodrës , ku mund të arrinin forcat invaduese”. 11.  Ndersa një autor malësor (Gjon Zeka) që e ka perjetuar këtë luftë , ndonse fëmij siç thotë ai,  e pershkruan marshimin dhe ndeshjen e vullnetarëve shqiptarë me forcat serbo-malazeze në Vrakë (në një ”libërth” të tij në vitin 1932) , kështu : “Rrugës çetat shqiptare ndeshën së parit në tre malazez pak përtej Vrakës , të cilët u vunë me qindrue , por pushka e shqiptarit i shtrini për tokë , tue lanë trupin e tyne pa vorrue për tri ditë  si shembull për tjerë , që ushqejshin ndjesi sllave , e këto ndjesi u mundojshin me i zblue nepërmjet sa “kryengritjesh” e gjaqesh që banë. Vraka (e ka fjalën për malazezët-sllavë me banim në Vrakë N.B.), që ishin me shpirt kah ana e anmikut , me të shpejtë çojnë njerzë me u diftue serbëve , planet e luftës dhe sasinë e ushtrive shqiptarëve. Për këtë punë u kujtuan shpejt shqiptarët dhe mblodhen Vrakën tue i marrë ka pesë rob për lagje , si nji peng deri mbas luftës , e se vrakaçorët nuk kishin  për t’i u ndihmua  anmiqëve të vendit tonë”.12.  Forcat vullnetare shqiptare luftëtare,  sipas disa kronikave të kohës (në fillim) përbëheshin nga rreth 2200 veta, të ndarë në tre kolona. Kolona e parë përbëhej nga forcat e ardhura nga Gruda, Hoti, Postriba e tjerë, me në krye Deli Metën e Adem Haxhinë,  Luc Nishin e Vat Marashin e cila kishte për detyrë të marshonte nga fshatrat Gruemirë-Grizhë e në vazhdim rrëzë maleve. Kolona e dytë, krahu i majtë  ishte ajo që veprimet luftarake do t’i kryente nën rrugën kryesore Shkodër-Hani i Hotit, afër bregut të Liqenit të Shkodrës, e këto forca përbëheshin nga vullnetarë kosovarë e malësorë prej Kastratit (ata që kishin mundur të largoheshin para se të pushtohej Kastrati) shkoi buzë liqenit. Keto forca komandoheshin prej Hamit Gjylbegut e Hasan Ferrit. Fuqia kryesore me vullnetarë prej qytetit  e një grupi xhandarësh , vazhdoi si kolona e qëndrës  duke ndjekur rrugën  automobilistike Shkodër -Hani i Hotit.13.  Ndersa një autor që e sipërcitova (Gj.Zeka) “shton” në librin  e tij kur shkruan: Djelt e Shkodrës , Kosovës e Kastratit nisen për  buzë Ujit nën kryesimin e Zef Serreqit , Hamit Gjylbegut  të Qerim beg Pejës  e të Mirash Gjeloshit… Ishmi, Shijaku e sa shkodranë nën kryesi të Ramadan Jellës e të Muharrem Kazazit…14.  Forcat e qendrës i drejtonte oficeri Taip Shkodra. Në krye të qendrës ishte batalioni shtitës  nën komandën e Hasan Bushatit dhe një kompani xhandarësh nën komandën e Ibrahim Mandiqit. Një detshment rezervë mbahej pranë shtabit. Në krahun e djathtë luajtën rol të ndjeshëm vullnetarët nga Rrjolli e Gruemira me Bajram Hysenin dhe ata të Postribës me Adem Haxhinë….Forcat e kolonës së qendres ngadalsuan manovren dhe në Koplik Sipërm arritën me vonesë , sepse në Demiraj-Grizhe u ndaluan afër urës së Rrjollit  tue dyshua në ndonjë pusi tjetër të anmikut. Pararoja e kolonës (së qendrës) posa e pat pësue nga një llogaritje e gabueme e raportit të forcave, rrjellim i informatave jo të sakta dhe të vetbesimit të tepruem; ajo ndërmori një aksion sulmi të shpejtë tue shpresue tek elementi i befasimit, por rezultati qe krejt negativ. Në ketë rast sulmuesit tonë mbeten të rrethuem dhe krahas humbjeve në njerzë e matriale , lanë robë në duart e anmikut një togë gjashtë vetash me oficerin , Ibrahim Mandiqin në krye (të vetmit robë gjatë krejt luftimeve). 15.  Në ora 21.00 të mbëmjes kolona e qëndres arriti në afërsi të fshatit Çesme-Koplik (15 km larg nga Shkodra), ku ndeshen në ushtrinë Jugosllave … Ndërkaq kolonat e krahëve shkuan përpara, krahu i djathtë nga Ktoshi-Grizhe, po u afrohej kodrave të Koplikut, gjithnjë nga e djathta. Kaluan shenat e Banushit e kapërcyen  mbi sukat e Koplikut, të cilat u çliruan nga hotjanët me në krye Deli Meten e Lucë Nishin (kjo ngjau në mesnatë). Këtu forcat vullnetare patën dëme nga mitrolozat e armikut, që qendronin në pozitat mbizotruese të kodrave të Koplikut. Krahët po rrethonin ushtrinë invaduese , mirpo “hezitimi” e ndali perkohësisht marshimin e mëtejshëm të tyre. Në këto kushte dy krahët u lidhën njëri me tjetrin. Kështu u sigurua lidhja duke plotësuar boshllëkun, që krijoi  ngurimi i qendrës. 16.  Vlenë të shenohet se në këtë  betejë, hotjanët të primun nga flamurtari Deli Meta, treguan trimërinë e tyre të palëkundur , perballë ushtrisë serbo-malazeze, Disa nga këta trima të shquar ishin: Lukë Nikë Pllumi ,  Kolë Marash Luku , Milan Mustafa, Pjetër Kolë Ujka , Lucë  Lekë Gjeloshi ,  Nikë  Pretashi e tjerë që ndër betejat e luftës Koplikut , nuk do të kursenin as jetën.  Manovrimi i shpejtë e i guximshëm (i hotjanëve e tjerë) i dha mundësi kolonës mesme që të nesermen me 2 gusht , të arrinte në fshatin Koplik i Sipërm , me që forcat jugosllave ishin tërhequr. Gabimi e ngurimi i qendrës dëmtoi suksesin e plotë të planit. Kjo i dha mundësi komandës armike të largohej, se përndryshe do të zihej ashtu si u zu  kampi i saj. Vullnetarët shkodranë qendruan në fshatin Koplik i Sipërm rreth një jave. Qeveria shqiptare ngulmonte për ta zgjidhur problemin në fushën diplomatike e ndërkohë , për tu pergatitur për sulmin vendimtar , me të cilin do të dëboheshin përfundimisht jugosllavët  përtej kufirit. 17.  Ahmet  Zogu me 3 gusht 1920 kryeson mbledhjen e ushtrive (kupto shtabit N.B.), mbas vedit  kishte marrë Musa Juken-kryetar i Bashkisë Shkodër , Sylço  Begun e Shuk Serreqin, dhe të tjerë pari  Shkodre. Nisin m’u  mbledhë ushtritë, mbas zanit të burijavet ushton toka  për në kambë të tyne , nji zhurmë e madhe mbretnon  n’atë fushë deri sa fëtyra e Ahmet Zogut , “armatosun” ma së mirit qetson luftëtarët e merr e u flet: “Sot , vllazen të dashtun , asht koha me i lanë m’njanë të gjitha kujdeset e  çka do të keni  ma të pëzemert.  Mendjet e fuqitë tuaja tash do të perpiqen për lirinë e Kombit tonë : qe se koha po avitet  në logun e luftës , edhe pak çaste kemi për të dalë e vetë ma i pari kam m’u turr n’anmik”. 18.  Ky citim i më sipërm më solli në kujtesë një thenie të babës tim,  të fillimit të viteve shtatëdhjetë te shekullit njëzetë , që sa herë sillej biseda rreth kësaj lufte , ai thoshte se në frontin e  luftës në Koplik (Çesme) kishte ardhur me një veturë Ahmet Zogu (së bashku me Bajram beg Currin ) , dhe me vrull kishte dalë nga vetura , duke hequr xhaketën e thënë: “Se kush është shqiptar i vertet mbas mejet për shkuar në front të luftës”. Ndersa ata  burra që kishin ndodhur aty e kishin ndaluar duke i thënë , se jo ju nuk duhet të shkoni si ushtarë në frontin e luftës , se ju na duheni si drejtues e udhëheqës , por atje po shkojmë ne… Me siguri ky moment ka qenë simbolik e nxitës per të prekur në sedër  ata shqiptarë që hezitonin disi të luftonin… (Babai im Llesh Nikollë Baci-Curraj në kohen e luftës Koplikut, ka qenë femijë, por siç thonë, fëmija mban mend shumë).  M 3 gusht , në mbrëmje jugosllavët bënë perpjekje për të sulmuar , po sulmi i tyre u thye, vullnetarët shqiptarë kalun me  kundërsulm Prroin e Thatë… në anën e djathtë të tij duke i marrë dy mitroloza. 19.  Çetat vullnetare tashma i ishin afruar Shkrelit. Në tri ditë e para të luftimeve (1, 2 dhe 3 gusht), kishin rënë duke luftuar kundër ushtrisë serbo-malazeze 10 vullnetarë, ndërsa raportohej se kishin mbetur të plagosur 21 të tjerë. Të rënët shqiptarë në luftë shenohet se kishin qenë nga qyteti i Shkodres dhe malësorë: Mustafa Alivoda-mullis nga Shkodra , Ali Rexhep Spahija -dyqanxhi nga qyteti , Can Osmani e Zeqir Beqja nga Ura e Shtrenjtë (Postribë), Oso Meta nga Rrjolli , Lukë Nika , Zef  Prela , Kolë Nika , Prekë Dashi e Kolë Dushi nga Hoti. 20.  Vullnetarë shqiptarë humbjet më të mëdha i kishin pasur kur muarën kodrat e Koplikut.. Jugosllavët në dhjetëditëshin e parë të luftës , shënohet se kanë pasur 300 të vrarë e të plagosur. 21. 

Nga  një dokument i kohes mesohet  lista e ushtrisë vullnetare të organizuar , Malësi e Madhe -Shkodër, si vijon: Rapsha e Hotit  120,  Traboini 103, Gruda 32,  Kastrati 307,  Shkreli 148,  Rrjolli  113,  Buza e Ujit 34,  Reçi e Lohja 132, Drishti 76,  Boksi 76,  Suma 32,  Kosova 160,  Grizha 76,  Kopliku 30,  Sheldia 24,  Shllak  e Temal 90,  Jubani 15,  Xhandarë të HB (Hasan Bushatit)130,  Parruca 36,  Perashi i Vogël 22,  Dudasi 10,  Rus i Vogël HM 29,  Rus i Madh 18    ,  Rush i Vogël (S) 58,  Rus i Vogël (N) 63,  Qafa 10,  Tophana 35,  Ndocej 23,  Rus i Madh (përsëri) 52,  Bahçallek 10,  Katolikët e Shkodrës  72,  Hylli i kuq 6, Xhibali 1568  vullnetarë.  Veç këtyre marrin bukë edhe të tjerë , që janë në sherbim të Intendancës. 22. Ndersa Kelmendi me në krye Prekë Calin ishte pozicionua në mbrojtje të trojeve të veta nga sulmet (më shumë tinzare) të çetave kryesisht malazeze që prej kohës kërkonin të pakten të bënin të tyre Vermoshin… Në këtë kohë të rinjët  Shkodran (muslimanë e katolikë)…. krijuan grupin e  Çiklisteve –Korierëve. Ku u dalluan Simon Rranxi ,Muhamet Haxhia , Loro Nika , Qazim Mesi , Kolë Çuni e tjer. Ndihmë të madhe dha mbrapavija . Musa Juka si kryetar bashkie u dallua për organizimin e mirë e serioz të furnizimit të frontit me ushqime e ujë (me karroca)… Doktor Sadetini themeloi shoqaten “Hylli i Kuq” , për të ndihmuar të plagosurit.  Ahmet Zogu, së bashku me patriotin e njohur  Bajram Currin, që ditet e para të muajit gusht do të vinte pranë  shtabit  të mbrojtjes të vendosur në Çesme të Koplikut , në shtëpi (diku shenohet han) te Zef Lucë  Mullisit… Me Ahmet  Zogun, kur kishte ardhur pranë shtabit , në Çesme të Koplikut u bënë edhe fotografi. 23.  Që me 01 gusht me porosi të Ahmet Zogut, pranë bashkisë Shkodër ishte krijua komisioni Përkujdestar  i Ushtrive Vullnetare , i cili do të lunate rol të rëndësishëm në furnizimin e frontit të luftës. Komisioni përbëhej prej 7 vetash : Musa Juka – kryetar i bashkisë ,  Ndrekë  Vogli- nënkryetar i bashkisë , Jonus Repishti ,  Elez Sokoli , Kolë  Çoba , Lec  Boriçi e Loro Pistulli. 24.  Me shtimin e numrit të vullnetarëve komisioni  do të zmadhohej e të kthehej në një intendencë  me përbërje: Musa Juka , Pjetër Kola , Elez Sokoli , Jonus Repsishti , Patuk Saraçi , Het Gjyrezi , Zenel Mandiqi ,  Kolë Gjinaj e Halit Rroji. 25.  Komisioni Përkujdestar i ushtrive vullnetare pati pranë tij një grup me qytetarë shkodranë  e nga fshatrat e Bregut të Bunës , të cilët , fshehurazi permes ushtarëve jugosllav kalonin kufirin në bregdetin jugosllav e blinin fishekë austriakë. Në punën e tyre ndihmoheshin nga popullata shqiptare e Ulqinit , Tivarit,  Krajës.  Me trastet e ngarkuara me fishekë, përmes zonave të armikut ktheheshin në Shkodër. 26.  (Në dokumentin e mësipërm të vullnetarëve nuk janë të shënuara  forcat vullnetare nga Kopliku i Siperm , Bogiq , Palvar e Dobre , të cilat sipas trashigimisë gojore përbëheshin nga 98 vullnetarë , dhe mendoj se bëjnë pjesë te  “shënimi” i dokumentëve  të tjerë, ndërsa nga Kopliku Qëndër shënohen 30 vullnetar).  Siç shihet nga lista e më sipërme , shumica e forcave vullnetare në vijen e parë të frontit kundër ushtrisë pushtuese Jugosllave (në fakt serbo-malazeze) ishin nga Malësia , madje edhe nga ato troje që nga viti 1913 i kishte aneksuar Mali i Zi.   Duke pasur parasyshë se shumica e forcave  vullnetare të Malësisë, ishin rrjeshtuar në formacionet  e ushtrisë mbrojtëse shqiptare me rrobat e tyre civile , do të kerkohej që keto forca të veshen me rrobat e ushtrisë shqiptare. Këtë e tregon një dokument i asaj kohe nga i cili kërkonte: “Për nevoja  t’ushtarëve (kupto vullnetarëve N.B.) , të Hotit , të Grudës , të Kastratit , të cilë gjenden në front e janë pa veshë, lypen 280 palë pantollona , 280 palë këmisha e të paana, 60 tabare e disa copa batanije.” 27.  Forcave  mbrojtese të Malesisë u prinin : Deli Meta , Luc Nishi,   Zef Prel Martini, Palok  Traboini, Tom  Nikollë Hasanaj , Kolë Maçi–Hot , Gjokë Dodë  Preçi , Gjelosh Gjoka , Gjeto  Daka  ,  Dedush Marashi –Kastrat , Prekë Cali-Kelmend, Zef Martin Ivezaj dhe Prekë Dedë Gjolaj-Grud , Pretash Zeku Ulaj-Kojë,  Vatë Marashi (Vrith) e Kanto Marashi (Zagore)–Shkrel , Nuz Sokol Bajraktari , Tomë Kolnikaj , Keq Sadik Balaj – Reç , Zekë  Ujka (Dodç),  Bajram Hyseni  (Linaj) , Bisho Abdyl Sulaj – Gruemire, Islam Hajdari (Leporosh), Oso Met Beqiraj (Egç-Rrjoll) , Sylo Kurt Selmani (Burgaj-Rrjoll) Selman Bajram Ramcaj  (Gruemirë-Çesme) , Smajl Delia  e Tomë Dedë Sina –Lohe Siperme, Tafil Bejtja e Qerim Zymeri Kopliki  Siperm , Mustaf Bishi -Lohe e Poshtme, ndërsa Kelmendit i printe “piramida” e gjallë  me ne krye Prek Calin me shokët e tij të atdhetarisë Gjon Ucë Bajraktarin , Ucë Turkun, Lucë Mark Gjeloshin,  Mark Tomë Pllumajn, Fran  Bracaj , Tomë  Bikaj,  Mirash Gjoken , e tjerë , që qendronin në mbrojtje  të trojeve te veta nga sulmet e herë-pas-hershme të serbo-malazezeve.  Ndersa Shkodres me  rrethina u prinin : Sylço beg Bushati,  Zef Serreqi , Hamit Gjylbegu , Adem Haxhia  e Can Osmani (Postribe) ,Vat Sokoli (Shalë) , Shuk Gurakuqi , Shan Deda, Muharrem Kazazi, Zef Serreqi , Qamil Kadri Boksi , Dyl Grizha , Maliq  Bushati , Maliq Sokoli , Nokë Gjeloshi , Rasim Gjyrezi , Taip Shkodra , Rexhep Shala , Man Hoti , Dom Loro Caka , Xhemal Bushati , Pater Ciril Cani , Oso B. Kopliku , 28.  e tjer… Ndersa gatishmerinë e malësorve , shkodranëve e më gjërë në mbrojtje të trojeve tona  e shprehin mrekullisht  vargjet lapidare të poezisë “Nëna Shqyptare”  te shkruar me 01 gusht (1920) ,ku nder te tjera citoj :

“E po ngas ,po si vetima /  Ku rreh topi e rreh martina .

Ku luftojne vllaznit e mi / Per liri t’bukres Shqypni ….

Edhe thirri me fuqi:/ Lamtumirë , shpi e bagëti ,

Lamtumirë , o male t’mia , Se me vdekë sot m’thërret Shqipnia”. 29. 

Betejat mbrojtëse të shqiptarëve, në luftën mbrojtëse kundër ushtrisë shovene serbo-malazeze vazhduan deri me 14 shkurt 1921, kur ushtria shovene serbo-malazeze u detyrua të tërhiqet në kufirin e vittit 1913.. Nga këto beteja, në këtë kujtesë mendova të “veçoj” betejen luftarake të  dates 20 shtator 1920,  ku trimi hotjan Zef Prelë Martini, i plagosur gjatë luftimeve detyrohet të “ngujohet” në Llazan në shtepinë e Lush Pepë Smakajt (me origjinë nga fisi Ivezaj të Grudës), i cili pa hezitim , siç e kanë pasur traditë malësorët ja lënë Zefit shtepinë e tij për ta kthyer në një kullë baroti që do ti ngjante asaj të Oso  Kukës në Vraninë të shek.XIX. Nga kjo shtepi-kullë, Zef Prelë Martini i rrethuar, do të luftonte trimërisht e heroikisht për orë të tëra kundër ushtrisë  serbo-malazeze , duke vrarë katër ushtarë e një oficer armiqë e plagosur të tjerë. Për të kapur të gjallë Zef Prelë Martinin e plagosur, serbo-malazezët përdorin dredhinë e një majori shqiptar , shrbëtor në ushtrinë serbo-malazeze, ku pas dorzimit në besë të pabesëve, ata e vrasin në Badër të Mehajve-Kopli, aty ku edhe sot ka një memorial në formen e një lapidarit të vogël.  Prej kohësh data 20 shtator është miratuar nga pushteti Lokal e më gjërë, për të përkujtuar e nderuar luftën e Koplikut…. 

Në keto shënime- kujtese për Luftën e Koplikut 1920, unë nuk po mund të lë pa cilësuar se  barren kryesore të kësaj lufte  e mbajti Malësia e Madhe , jo vetëm se fronti kryesor i  luftës kundër shovenëve serbo-malazez ishte në trojet e Malësisë,  por edhe si vijim i traditës shekullore në mbrojtje të trojeve shqiptare. Në frontin më të vështirë të kësaj lufte qëndronte Hoti , Kastrati dhe e gjithë Malësia e më gjërë. Në këtë luftë dhanë jetën 77 dëshmorë (të evidentuar nga unë, mundet të jenë  edhe më shumë) nga të cilët 62 nga Malësia e Madhe me Rranxat e saja , 14 nga Shkodra e Postriba  dhe 1 nga Dukagjini, si dhe u plagosen dhjetra malësorë , shkodranë e tjerë… 40 të rënëve të kësaj lufte u është dhënë titulli dëshmorë i Atdheut gjatë viteve 1989-1990 , ndersa 37 të rënëve të tjerë pritet tu jepet …  

V00: Me rastin e 100 vjetorit të kësaj lufte mbrojtëse, unë kam botuar Librin me titill “Lufta e Koplikt 1920 dhe ngjarjet që i paraprijnë”, një libër  me rreth 200 faqe të bazuar në 344 referenca… Në liber janë “memorizua”, dhjetra beteja luftarake dhe diplomatike, si dhe emrat e shumë trimave luftëtar e veçanarisht të atyre që dhanë jeten në këtë luftë.

REFERENCAT:

1.http://www.lajmishqip.com/?p=15859, Eugen Shehu, po aty, Arkivi Qendror i Shtetit-Tiranë.Fondi Komiteti i Kosovës, dosja 14 , dokumenti 707.

2.Mentor Quku , Lufta e Koplikut 1920, kumtesa e referate, fq.40 , Botime Camaj-Pipa , Shkodër 2010. 

3.AQSH, F.nr. 252, viti 1920, dosja 115, njoftim i zyrës  së krahinarit  të Shkrelit në Katund të Kastratit, dt.30.7.1920. 

4.AQSH,F.nr.646 , dosja 22 , viti 1920 , letër për kryeministrin nga Shkodra.

5.AQSH,F.nr.260,, dosja nr.18 , viti 1920…. 

6.Revista “Agimi” , nr.5,fq.76, shtator 1920. 

7.Xhevat  Repishti , Lufta për mbrojtjen e Shkodrës në vitet 1919-1920 , fq.197 , sh.b “Camaj Pipa” , 1998.  dokument i cituar. 

8.AQSH, F.nr. 252, viti 1920, dosja 115, letër e  zyrës  së krahinarisë së Shkrelit…dt.30.7.1920. 

9.Rev. “Agimi” , nr.5, fq.75-76 , viti 1920. 

10.Hamdi  Bushati , Shkodra dhe  Motet ,vll.I. fq.472, Shkodër 1998.

 11.Xhevat  Repishti , po aty, fq.205-206. 

12.Gjon  Zeka , Nëpër Lufta në Liri ; Kopliku në vitin 1920-1921, fq.28 , Shtypshkronja “Nikaj”, Tiranë 1932. 

13.Xhevat Repishti , po aty fq.206-208 , dokument i cituar, Gjon Zeka , po aty , fq.29. 

14.Gjon  Zeka , po aty, fq.29. 

15.Hamdi  Bushati , po aty , fq.473-474. 

16.Xhevat  Repishti , po aty ,fq.209 , shenime mbi luftën e Koplikut , të mbledhura nga autori Xh.R. prej pjesmarrësve në luftë , fleta 2-3 të dhëna nga Hamit Gjylbegu , mars 1970. 

17.Xhevat Repishti , po aty ,fq.209-210. 

18.Gjon  Zeka , po aty, fq.29. 

19.AQSH f.n. 252 , viti 1920, dosja nr.115, , dok.nr.38, fq.34, tel. nga Shkodra , date 04 gusht 1920. 

20.AQSH,F.n.260, viti 1920, dosja nr.18 , dok. Nr.800100, date 05.08.1920, Revista “Agimi”, nr.5, fq.80 , viti 1920. 

21.Gazeta “Populli”, nr.73 , date 14  gusht 1920.

22.AQSH f.n.260,viti 1920,dosje nr.26 dt.13.8.1920, leter e intendancës Koplik , komandës  të trupave vullnetare ,Çesme-Koplik. 

23.Hamdi Bushati , Shkodra dhe Motet vll.I , traditë , ngjarje njerëz, fq.472-473, Shkodër 1998. 

24.AQSH,F.n.646, viti 1920 ,dosja nr.120, shkresë e Përlimitares (bashkisë) Shkodrës , nr.7607 /1 , dt.01.08.1920. 

25.AQSH,F.n.646, viti 1920…., shkresë nr.7607/2 , derguar Musa Juka Ahmet Zogut me dt.06.08.1920. 

26.Xhevat Repishti , po aty, fq.224 , shenime mbi luftën e Koplikut , të dhëna të mbledhura  nga ne,fleta 20, kujtime të Ibrahim Krajës, pjesmarrës në luftë. 

27.AQSH, F,nr.646 , dosja nr.32, viti 1920, shkresë e komisionit përkujdestar, derguar intendancës.

28.Revista “Nëna Shqyptare”, nr.2 ,viti 1920. 

29.Revista “Nëna Shqyptare”, nr.2 ,viti 1920.

Ornela Radovicka Qëndra Albanologjike pranë Bibliotekës Bellusci \ Frascineto 

Jemi né Frasnitë, tek kjo toké e rrethuar nga malet e pyllëzuar të Pollinit të bukur, të cilët  me degët e tyre si flatra në esmeraldë spërkatin me klorofilën e tyre kéto troje ku arbéreshéve u ra për fat të jetonin. Jané kétu 600 vjet me gjuhén e tyre dhe mallin pér trojet qé lané.  

Në Frasnitë  bie në sy rrugicat e ngushta, atavizma arkitekture në stilin e gjitonisë të cilat të  përfshijnë emotivisht. Në mbrëmje, në këtë qytezë nën gamën mbretërore të hënës ngjyrë blu zhytur në argjend do të ndjesh siluetat e saj ku ende eshtrat shekullore mes valve magmatike lëvizin fosforeshente në këto shtëpitë shekullore prej guri, në udhët, sokaqet, në kisha, në këngë, në kostume,e  ku thyen rrezet ndër fasadat shekullore.Ç’do gjë këtu duket e qetë dhe pesull. 

Them “pezull”,sepse këtu asgjë nuk është definitive; gjurmët e identitetit akoma frymojnë; Gjuha arbërore edhe pse zhdukje akoma dikush e flet, kostumi  arbëresh gjithë ar thuret  ende dhe vishet në festa,  si dhe  ruhet riti bizantin i destinuar për mos humbur.

Por sot nuk dua të zgjatem e të flas për këtë popull të mbrekullueshëm,  por dotë ndalem tek njëri prej bijëve të saj  i cili nuk u ndal vetënm në Frasnitë, por hapi krahët dhe mbështolli rreth vetes, POPULLIN ARBËROR  të gjitha trevat shqiptare, dhe gjithë jetën e tij ia përkushtoi  popullit shqiptar kudo ku ai ndodhet. 

Nuk është e lehtë të shkurash në pak rreshta  për ata njerëz të cilët  në të njëjtën kohë janë sa të thjeshtë, aq edhe të madhërishëm. I tillë është edhe arbëreshi e Frasnitës, At Antonio Bellusci.  

Ky arbëresh, u lind dhe u rrit, ne tokën kalabreze, por që nuk u mjaftua vetëm si kërkues dhe ruajtës i identitetit arberor, por dëshira e tij për tu ndjerë arberor i kaloi caqet, dhe e përcollën  këtë kolos, në Elladë, në Kosovë, Mal të zi, Maqedoni, Shqipëri e Diasporë. Nga një zemre kosmikë,e këtij arbëreshi të palodhur, kullojnë pika inkandeshente jete,të cilat u ngjajne mijërave xixellonja ose copëza meteoritë,  TË CILAT SHPËRNDAJNË FRYMË ARBËRORE, ku edhe iridet e statujave të mermerta  marrnin jetë.  

 At Bellusci në thjeshtësinë e tij punoi dhe punon për ruajtjen e gjuhës, kulturës arbërore,

mbshteti  fuqimisht çështjen e Kosovës për tu bërë Republikë, zgjoi ndjenjat arbërore të arvanitasve nëpërmjet revistës së TIJ “Lidhja”,përforcoi dhe rrit ndërgjegjen kombëtare te shqiptarët e Shqipërisë,Kosovës,  Maqedonisë, Malit të Zi si edhe Diasporës shqiptare kudo që ndodheT. 

Çdo gjë që rrethon botën arbërore At Bellusci është atje, i pa lodhur, energjik si një gurrë e pashtershme për kombin arbëror.   

Në këto rreshta nuk po zgjatem tek puna e madhe dhe në kontributin e At Belluscit si studiues,hulmtues, kërkues apo si autor i 20 veprave të tij, nuk do të përqëndrohem as si themelues i revistës “Lidhja”, apo si fondator i një prej Biblotekave arbëreshe më të rëndësishme në Itali, SI EDHE NJË QËNDRE ALANANOLOGJIKE,  por do të fokusohem  në vllazërinë e  AT Belluscit  me popullin vëlla  SHQIPTARË TË KOSOVËS.  

Ishte viti 1961 kur nga Myhniu  Martin Camaj pasi e uronte At Belluscin për shugurimin e tij  SI prift i kishës arbëreshe midis të tjerave shkruante : Jam i bindur se nuk do të harrosh kurrë  “Gjakun tonë të shprishur” e do të luftosh me shpirt për ruajtjen e gjuhës dhe traditave- dhe Camaj me vizionin e tij të largët nuk ishte gabuar.       

Shtator 1970.  Profesori Pjetro Janura i cili së bashku me profesor Renci Nesimi  pasi kishin qenë mysafir në shtëpinë e At Belluscit gjatë vizitës së tyre në Kalabri edhe ata e kishin ftuar edhe ata At Belluscin  për vizitë. Ja si rrëfen At Bellushi.

“Tërmeti i viti 1968\69  rënë në Ballkan kishte lënë shënja të dukshme  edhe në Shkup.Kujtoj si sot ato mure të çara nga sisma të shtëpisë së prof Janura, dhe nuk harroj kurrë zemrën dhe mikpritjen e madhe të atyre njerëzve. Udhëtimi im nuk u lokalizua vetëm në Shkup. Me makinën time u ngjita më në veri. Vizitova Prizërenin dhe u ndala në Prishtinë.  Në qëndër të qytetit ishte një librari ku shpesh blija për të pasuruar biblotekën të cilën e kisha themeluar  rreth vitit 1960.  Libërshitësi pasi mori vesh që isha arbëresh,shpejt e shpejt më tha se do të më jepte një libër që t’ia falja Ernest Koliqit. Ishte një xhest me kurajo për kohën, sepse  jemi në periudhën e rregjimit dhe rrjeti  përgjues i spiunimit  ishte kudo dhe nga kushdo. Kosovari ka qenë gjthmonë arsimdashës dhe patriot dhe si i tillë nuk është tërhequr kurrë sado të egëra kanë qenë rregjimet

7 Janar 1977  Prof Shefqet Pllana  i dërgon me shpenzimet e tij disa copë abetare të cilat  i duheshin për fëmijët arbëresh të Falconara Albanese. E bekuar qoftë puna juaj- përfundon letrën e tij prof Pllana – duke i u drejtuar me termin Vëlla Antonio..

Në vitin  1977 Prof  Antonio rikthehet  në Kosovë,  me ftesë nga Universiteti i Prishtinë dhe merr  për herë të parë pjesë në seminaret që Fakulteti i gjuhësisë dhe letërsisë zhvillonte çdo vit që nga viti 1974

Kosova më njohu me vëllezër me të cilët mbajta korrespndencë. Miq me të cilët ndanim kulturën dhe shkëmbenim eksperiencat tona në fushë të kërkimeve mbi gjuhën dhe etnografinë. Kosova dalëngadalë po kthehej  atdheu im. Mëmën Shqipëri nuk e vizitonim dot. Shumë prej këtyre kujtimeve i hodha tek rubrika “Jeta Kosovare” në revistën “Lidhja”- shprehet At Antonio në librin Mbi  kujtimet e tij.

Viti  1980, Seminari u mbyll nga raprezaljet e Miloshevicit dhe u rihap në vitin 81\82, kështu që nga ajo periudhë e deri rreth viteve 2013 e kam vizituar Kosovën po thuajse çdo vit- përfundon At Belluchi.

Kosovë, 10 deri më 24 gusht 1982 

Ja si rrëfen ai mbi këtë udhëtim: Nga Bari mbërrita në Antivari dhe pastaj, duke kaluar Malin e Zi, për në Prishtinë. Kur mbrrita  në Antivar, të premtën më 11, gjeta surprizën e padëshiruar, më  bllokoi  policia e portit detar dhe më mbajti për rreth katër orë. Ai më sekuestroi të gjitha librat në gjuhën shqipe dhe ato në greqisht, të cilat unë kisha për t’i dhënë miqëvestudiues. Protëstova, por ishte e kot. Në marrëveshje me serbet, malazezët u përpiqën të më krijonin çdo pengesë në mënyrë që të mos të shkoja në Prishtinë për të marrë pjesë në seminar. Ata më thonë se do të më kthenin librat kur të kthehem, gjë që nuk ndodhi. 

 Të dielën, u largova nga Prishtina, drejtohem në Roxhaj, Titograd , Antivari dhe të nësërmen hyra për Bari.

Shtator 1986 një tjetër udhëtim për në Kosovë  

Gjatë këtij  udhëtim Prof Bellusci merr me vete edhe motrën e tij Caterina dhe niset  nga Frascineto në drejtim të Barit. Të mërkurën 25 zbresim në Antivari. Në mbrëmje arrin në Prishtinë dhe merrë pjesë në inaugurimin e Kongresit Ndërkombetar të Folklorit  të,Jugosllavisë, ku ishin të mirëpritur nga prof. Shefqet Pllana. Ja si e përkufizon au këtë takim: Kudo ekzistonte  një atmosferë shumë e rëndë për shkak trysnisë serbe ndaj shqiptarëve.

• Latif Berisha. Me ftesën e këtij profesori At Bellusci shkon në  Mitrovice tek vendlindja e studiuesit Latif  Berisha. Ja si rrëfen ai:  Isha mysafir  në shtëpinë e prof Latifi.  U njoha nga afar me të dhe gjithë familjen e tij të madhe.  Ishte një familje tipike kosovare, e bashkuar , ku ruhej respekti, besa, dhe dinjiteti.  Në një masakër në Mitrovicë gjeti vdekjen tragjike studiuesi Latif Berisha. Kjo histori e hidhur më la gjurmë të forta, mu kthye në një energji për të mbështetur vëllezërit kosovar- thotë At Bellusci
• Mark Krasniqi Akademik, shkrimtar, poet një nga intelektualët më me zë në Prishtinë. Miku im që nga viti 1977. Me veprën time  “Il telaio / Veku”  ai e përcaktoi si një vepër shkencore arbëreshe. Ruajtja e identiteti ishte çështje kombi dhe këtë mission e kishim të dy në shpirt.
• Profesor Isak Shema, që edhe ai I kushtoi një vëmëndje dhe interesim arbëreshëve të Zarës. Mik I At Belluscit. 

Diaspora 

Vëllezërit Bytyçi ishin Kosovarë të diasporës në Nju Jork. Restoranti I tyre ishte në  “Minetta Tavern” në Rrugën MacDougal 113, New York, ku u zhvilluan takimet më të rëndësishme me shumë personalitete shqiptarë, ku u ngritén problemet si për shkeljen e të drejtave të njeriut në Kosovë, ashtu edhe për çështjen e Kosovës Republikë.  Ishin njerëz patriot të betuar, zemergjere, shqiptare te vertet. 

Të tjerë miq janë  Bajram Vehbi dhe Gamberaj Sinan,  gazetarë nga Prishtina, të cilët kanë dhënë më të mirën  e mundeshme në revistën “Iliria” në Nju Jork, intelektual të zotë por edhe shumë humane. 

Vehbiu është nga ata gazetare që  ka vizituar të gjithë shqiptarët dhe Arbëreshët të shpërndarë nëpër shtetet e Amerikës dhe ka botuar një vëllim të madh që përshkruan të gjitha aspektet Sociale (Lidhja 29, 1993, 994-996). 

Kujtoj dhe emocionohem sa herë që e përcjellë ndër mend atë mëngjes, në new  jorku të vitit 1989  kur

degjova  në gjuhën shqipe: “Ju flet Radio zëri i Malesisë”.

Zemra më  bë mal. Në mes të ftotësisë së atyre gradacelave, në atë tokë të largët, Ajo Arbëri mu duk Universale, dhe  fëshfërima e atyre tinguj në gjuhën shqipe  më arrinte si një fllad që më ngrohnte shpirtin

Djaloshi që drejtonte Radion quhej Gjeto Sinishtaj, lindur me 1951, në trevat shqiptarë Kësheve, Grudë , Mal i zi, i cili kishte merguar në Amerikë në 1971. 

Në revistën time Lidhja shkrova shumë prej atyre kosovarve të cilët  më morën në gjirin e tyre, më mbajtën si vëlla, ata kosovarë  që kishin bërë emër me djersë  e mundime, dhe kishin triumfuar në një tokë të huaj 

Por unë në këtë revistë shkrova edhe për njerëzit e thjeshtë , përmend këtu kosovarin Tahir Kerrnaja, i varfer në ekstrem,i cili  gjithë jetën ia kushtoi Kosovës . 

E shikoja të veshur  me kostum, e  mbante gjithmonë kësulën e bardhe ( Plisin). Atë plis e vendoste  në çdo miting, në çdo aktivitet, që organizohej për çështjen e Kosovës. Ëndërra e tij ishte  ta shikonte Kosovën e pavarur e të varrosej në Prishtinë. Një ditë më ftoi në shtëpinë e tij. Jam shqiptar – më tha. Konaku im është i hapur. Nëse më do hajde edeh tek unë. 

Me ka ngelur në mendje ajo dhoma e tij e thjeshtë kur e vizitova  me ftesën që më bëri ai vet. U emocionova aq shumë  kur pash se çdo faqe të murit e kishte  mbuluar me lajmet që dilnin për Kosovën. Në çdo cepë të asaj dhome, ishte emri Kosovë. ”Unë fle dhe zgjohem me këtë emër në gojë”- më tha z.Tahiri duke më demostruar letrat e shkruar prej tij.  

I kishte shkruar  presidentit të kryqit të kuq  internacional, por kishte patur kurajon ti shkruante edhe  Presidentit të Beogradi, në atë kohë Miloshevicit. 

Një tjetër zonjë që dua ta kujtoj  quhej  Asie Risilia. Në 27 gusht 1989 kur shkova Philadelphia vizitova edhe këtë  shtëpi mikpritëse. Më  bëri përshtypje një koleksin me kuklla të eksopzuar në një kënd të shtëpise së saj. Kukllat ishin veshur me kostumet nga të gjitha trevat shqiptare, dhe e zonja e shtëpisë me thoshte gjithë krenari: Ky është Isa Boletini, ky është Ismail Qemali, këta janë vëllezërit Frashëri, dhe kjo është Donika e Skënderbeut. Në atë univers ishte një epope shpirtrsh që krijonin pjesë të historisë gjigande shqiptare.  

Z. Bellusci, ishit anëtar nderi në Loby  shqiptar-Amerikan për Çështjen e Kosovës.

Shoqata Lidhja shqiptare_amerikanë ishte e përbërë prej 50 persona, ku aderonin, bussesman, inëtëlektuale,  militant të diasporës të cilët çdo muaj dorzonin një quotë të lartë për rregulluar bilancin e shpenzimeve që Josef Diogardi presantonte mbi shpezat e bëra, ku një pjesë shkonte në Kongresin Amerikan në Uashington,  dhe një pjesë tjetër për stampa, radio, udhëtimet ect.

 Anëtarët e lobit duhet të paguanin një shumë prej 10 mijë dollarë dhe për Kosovën nuk u kursyen. 

Loby u themelua në janar të vitit 1989 nga Kongresmeni Republikan me origjinë arbëreshe, Joseph Dioguardi,dhe unë isha anëtar nderi dhe  pjesmarrës i çdo evenimenti që u bë për çështjen e Kosovës. Dua të theksoj që në fillim faktin se ndihma që ka dhënë Dioguardi për çështjen e Kosovës është e jashtezakonshme. 

Dioguardi në rolin e tij si kryetar  ishte i mendimit që  pjesëmarrja të konsiderohej  tre  paleshe, dmth përfaqësues tre shteteve: Unë si Arbëresh i Italisë, Diaspora në Amerikë, dhe Kosova,(sepse nga Shqipëria e regjimit nuk kishte asnjë përfaqësuese. Ishin vitet 1989) prandaj këto tre forca, për për Kongresin Amerikan  do të thoshte shumë. 

Kam shumë kujtime gjatë kësaj periudhe, por e pa harruar do të mbetet  momenti kur Dioguardi në mitingun e madh në Sheraton më thotë; Belush këtu na takon ti japim këtyre njerëzve shpresën që të bëhet realitet, prandaj unë do të flas me gjuhën e mëndjes dhe ti me gjuhën e shpirtit. Dhe ashtu bëmë. Kur më erdhi rradha mua,  dhe nga potiumi shikoja plisat e tyre e dalëngadalë vështrova ata sy të përlotur të vuajtur, e në shpirtin e tyre lexova ematomat e shekujve, dhe as vet nuk di se si fillova që zemëra ime të thërriste si një i çmënduer Kosova Republikë! Kosova Republikë!.  Ndjeva që zërit tim iu bashkuan  tre, katër, dhjetra, qindar. Atë mbrëmje ishim 4000 vëllezër që Kosovën e donim Republikë të pavarur. 

Ibrahim Rugova  do të shprehej kështu: “Asnjëherë deri me sot nuk kam parë një organizim kaq sraordinario me  një pjesëmarrje kaq të madhe për të sensibilizuar çështjen e Kosovës”. Kujtoj dhe sot i mallëngjyer atë Nju Jork të mbuluar me “ kesulat e bardha shqiptarë, dhe  veshjet kombëtare të grave dhe burrave kosovare e shqiptare. 

Ibrahim Rugovën  jam njohur në Prishtinë në vitet 1984 kur ai ishte duke bërë doktoraturën, ndërsa unë frekuentoja seminaret e gjuhës shqipe në Universitetin e Prishtinës. Në ato vite ai ishte redaktor i revistës studentore “Bota dhe mbretërve”.  Kujtoj në një bisede kur ai më rrëfeu  se u  rritet pa të atin, sepse brigadat  komuniste Jugosllave të sigurimit (Onza)  vrane  babain e tij.  Ne ate periudhe  Rrugova ishte ende dy vjeç, por  gjyshi i tij në vite e kishte  edukuar me me traditën lokale të karakterizuar nga Hakmarrja (gjakmarrja). Kjo cilësi sa humane aq edhe civile e shoqëroi edhe në formimin e tij politik, duke dhënë  një risi, politikës. 

 Rugova është quajtur “Gandi i Ballkanit”. Për fat të keq, qëndrimi i tij jo të dhunshme është intërpretuar nga shumica si një shenjë e dobësisë, por nuk ishte kështu.

 “Presidenti i Kosovës se asaj kohe dr. Ibrahim Rugova ju dorëzoi Medaljen e Artë të Lidhjes së Prizrenit. 

E kujtoj me emocion ate  dite, kur Presidenti  I. Rugova midis shumë personaliteteve shqiptarë nga të gjitha trojet ndërsa me dorezonte Medaljen  e artë, akorduar me 10 qershor 2003,tha: “I dorëzoj ketë Medalje Nderi  Z. Bellusci, për veprimtari të shumëfishte kulturore dhe politike për arbëreshët e Italisë dhe për Kosovën. Për kontributin e dhënë fushën e studimëve të kulturës, jetës dhe letërsisë arbëreshë në Itali, si edhe për përkrahjen  për lëvizjen demokratike të Kosovës për liri e pavarësi”- shprehet At Bellusci.  

At Bellusci në rolin e tij si Prift bizantin,kishte vizionin e largët, dhe jo vetëm por mbi të gjitha shpirtinb arbër. Për të Feja e shqipatrit ngelet Shqiptaria. Këtë gjë e shpreh më së miri në vizitën e tij në Teqenë Bektashjanë  1989në Boston, ku shkoi  si myafir, ishin shumë vëllezër Kosovar e midis tyre edhe  patrioti shqiptar, Ekerem Bardha që e kishte drejtuar për një takim me të. At Bellusci gjatë vizitës i bëri edhe një intervistë mbi rolin që ka lozur bektashizmi në çështjen Shqiptare?- 

Bbaba Rexhepi ishte përgjigjur: Kur është interesi i kombit është në mes shqiptarët  kanë bërë të krishterët jo vetëm bektashinjë, por edhe Dervishat, dhe i  kishte rrëfyer  historinë e trimave të Mihalit dhe Çerciz Topulli  kur çeta e tyre e vogël  kishte qenë e rrethuar dhe në rrezik, dhe pjestarët Mihal dhe Çeçua  ishin prezantuar si Dervisha.  

At Bellushi Ishte ndër të parët që foli mbi dhunën ndaj kosovës dhe kosovarëve  si një gjemocid dhe  jo e përkufizuar  vetëm si shkelje për të drejtat e  njeriut. Në lidhja n 41,  30 maji 1999,  kopërtinën e revistës Lidhja i detikoi  një përmbledhje gjenociti të Kosovës. Pas disa muajsh në 1999 shpërtheu Lufta në Kosovë, dhe filloi një epoke me Liri me demokraci. (Lidhja fq 1389). 

Ja se si shprehet ai: E doja Kosovën, u dashurova me të.  Kosova me tepër se sa Shqipëria na kishte hapur dyert ne arbëreshëve. Çështjen e Kosovës e  ndjeja  si detyrim moral vëllazëror. 

Me cilin do që më jepej rasti të takoja njerës me influence bisedoja dhe pretendoja për këtë çështje. 

Kosova u bë pjesë e jetës sime- thotë Bellusci – Ishte një mision që përfshiva edhe vëllaun tim arvanitas Aristidh Kollja, me  të cilin kishim krijuar  edhe dy ura lidhëse mes arvanitasve dhe arbëreshëve.  Kjo falë punës  së tij 40 vjet kërkime, mbi etnografinë tek arvanitasit. Dalëngadalë At Bellusci penetroi edhe tek arvanitas, Vangjeli LLjapis, Jorgo Marougas etj.  

 Nga ai moment Revistat arvanitase “Dialogoi” filloi të shkruante me shkronja shqipe e të jepnin edhe lajme për Kosovën. Aristidh Kollja  u bë një nga mbështetësit kryesor. Kollja ishte një vëlla për mua. Më mungon shumë ky vëlla dhe iku shpejt nga kjo botë- do të shprehet At Bellusci.

Nga 1-4 qershor 2005,  At Bellusci niset  per ne Kosove ,me objektivin për të dhene njëqind kopje të librit  “Hulumtime dhe studime mbi arberorét né Hellas ” ku rradhiten 918 fshatra arbërorë arvanitase. Ky eveniment  organizuar prej drejtorit të Institutit të Diasporës në Prishtinë qe te shpërndahen falas në biblioteka dhe shkolla. Qëllimi ishte që brezat të mësonin mbi arvanitasit, e të sensibilizonin për këtë popull të lënë disi në harrësë, ose më mirë që nuk kujtoheshin aspak nëpër libra. 

Nga data 22-28 maj 2013 At Bellusci Udhëton në drejtim te Pejës i ftuar në Konferencën ndërfetare, mbajtur në Pejë. Te shtunë 25  ndalet për një Intervistë televizive “Dukagjini” e Pejës. E diel 26, mban ceremoni e nderit e Drejtorit të Bibliotekës Kombëtare të Prishtines. Të hënë 27, i dorëzohet  certifikatës e meritës, nga Presidenti i Republika e Kosovës.

Nga 3-6 shtator 2013, At Bellusci niset në Prishtinë  së bashku me Peshkopin arbëresh te Ungrës Donato Oliverio per Përurimi i katedrales së re katolike latine në qendër e Prishtinës

Nga data 6-10 Prill 2016, nisen per ne Kosovë. I  ftuar  nga Qeveria e re e Kosovës, Thaçi  ku në një takim me të shprehnte  dëshirat dhe vullnetin e mirë  për arbërshët dhe Arbërinë. Një takim tjetër bëri me Ministren për dialog Edita Tahiri, ku edhe  asaj i kërkoi bashkpunime midis shtetit të Kosovës she Italisë, projekte konkrete për mbështetjen e arbëreshëve.  Tahiri u bë një mike e arbëreshëve dhe prezente për sa kohë që kishte këtë funksion.  

At Antonio Bellushi mbajti gjallë botën arbërore shqiptarinë, vëllazërinë, dhe gjuhën shqipe. Këtë e pamë si  në udhëtime e tij  né Shqipéri, Kosove, apo në mitingjet e tij në Boston,në Nju jork, Melbourn- Sydney- Adelaide- por e shohim  edhe sot me diasporën  në Europë si në Svizër, po ashtu edhe në  ShB.A, ku vazhdon të mbajë raport  me shqiptarët nga të gjitha trevat dhe që shpesh vijnë dhe e takojnë çdo vit në Frasnitë,  me dëshirën  për ti trasmetruar atyre botën arbërore si edhe mos të harrojnë gjuhën e mos të asimilohemi 

• Në ballkonin tim- rrëfen  At Bellusci- vazhdojnë të valvitet tre flamujt, shqiptar, kosovar, dhe ai Italian. Ndërsa në bibliotekën time, portretet  si ajo e  Skënderbeut, Alesandrit, Pirros,  Adem Jasharit,për mua  janë ndihmë (suport)  burim force, e sensibilizimi që kjo Arbëri e arbëreshëve të jetë e përjetshëme e mos të vdes kurrë! 

Aristidh Kolljas,e ka përshkuar kështu figurën e Z. Bellusci. 

“Papas Antonio Bellusci, Hellen, Pellazgu, Pasardhës i Kadamit dhe Ilyrit, Maratonomku etnosit arbë, Arbërori i paqes, pasardhësi i Eneas, i Aleksandrit të madh, i Pirros, i  Skënderbeut. Pasardhsi i atyre që lanë Morënë e bukur me lotë dhe që deri më sot e kujtojnë, e mendojnë dhe i këndojnë me nostalgji”… 

At Bellusci është një istitucion, është një arkiv i gjallë, është një punëtor i palodhur, është kollos i Arbërisë. 

Ali Podrimja

Podrimja para se të jetë një shkrimtar shumë i thelle, ai ishte një mik, një vëlla i sinqërt. “Lum lumi” nuk është një Linjë- thotë Podrimja në vargun e tij.  

Podrimja, në fakt nuk ishte  një linjë e drejtë,  ai ishte një harkë, një ylbër, që vjen dhe na takon, e na mbush  si një Lum. Ai është një rrjedhë që nuk lë myshkun e shekujve të mulojë ato gjurmët dardane mbi gurë ku fatkeqësisht nuk kemi qenë të aftë për ti dhënë jetë. 

Kam idenë se poetët u ngjajnë profetëve, edhe Podrimja  la  mbi fletë, fatin e tyre ato format universale  me të të gjitha nuancat, të  futur në një kornize pikellimi.

Ali Podrimja  është shprehur kështu për At Belluscin.

“I dashur Bellusci, jemi në dijeni se çfarë kini bërë për gjuhën shqipe e gjakun arbror. Jeni miku më i madh i shqiptarëve. Juve, iu çelet dera e shtëpisë e çdo shqiptari  edhe në mesin e natës…jemi popull evropjan  dhe se fati na ka shpërndarë ”.

Podrimja I dedikoi At Belluscit një poesi  titulluar “Boçaret”  Lidhja, faq. 498  

Meqënse jemi te poetët nuk mund të harroj Esat Mekulin. Mjafton shprehja “kendova edhe kur m’ishte ndalu” e cila eklipson gjithë aktivitetin e tij.

Por si mund të harroj Idriz Ajetin albanologun e madh, të cilin e njoha nga afër. 

Lista është shumë e madhe, – thotë Bellusci- por nuk mund të harrojmë veprën e asnjërit prej atyre që u dergjen për Kosovën.  

Në muajin  korrik gusht  morëm lajme se si një grup shkencëtarësh rreth 33 prej tyre konfermuan që gjuha shqipe ka pothuajse mbi 6000 vjert që shkruhet, për lashtësinë e këtij populli na erdhi një tjetër konfermë  mbi Linin e Pogradecit si qyteti më i lasht, gjë e cila është folur për këto troje, por u gëzova pa masë për një  rizbulim të bërë nga një projekt francezë mbi mbishkrimin e qytetit Dardan të Justinianit, në kishën më të madhe paleokristiane, në Ulpianën dhe u befasova që ishte vetëm 5 km larg Prishtinës, bëhet fjalë për një objekt kishtar i punuar më kërkesë të perandori  i cili ka ndërtua edhe Haga Sofia në Stamboll.

Dëshiroja që të kishte qenë një kosovar apo ndonjë shqiptar autor i këtyre zbulimeve e me vjen keq që gjithmonë janë të huajt. Duhet të punojmë shumë mbi investimet mbi historin, gjuhën kulturën në përgjithësi sepse jemi shumë vonë. Kanë qenë vetëm të tjerët që kanë folur për gjuhën dhe historinë tonë- u shpreh At bellusci në  nga intervistën e tij. 

Sot, nëpërmjet Qëndrës albanologjike themeluar nga At Antonio Bellusci  në 1970,  vazhdojmë  të mbajmë  raport të gjallë me diasporën e  Kosovës nëpër botë si edhe me Kosovën.  Përmendim miqtë tanë që na kanë ardhur e të na nderojnë  si Miku ynë Rexhep Rifati. I pa përtuar ku ka sfiduar edhe orën biologjik, I pa lodhur dhe I gjindur në çdo kohë, ka ka krijuar ura midis botës arbërore dhe asaj Kosovare në Diasporë. Një tjetër mik çmuar Mehmet Haziri, shkrimtar, publicist, studiues, dhe hartues i abetarës së pare. Frekuendues dhe mbështetës I botës arbëreshe. Përmendim mbështetjen që na bënë Piataforma Prointegro themelues Osman Osmani dhe të gjithë organizatorët e saj. Nderojmë edhe  arbëreshin Mikele Greko I cili krijon ura midis Kosovës dhe Arbëreshëve dhe ka dhënë një kontribut të madh.   

Sot në këtë ditë feste na nderojnë edhe Inxhinier Zoti Jakup Reka, nënkryetar i Kuvendit të Shqiptarëve nga Shkupi Maqedoni e Veriut. Por nuk mund të jemi indiferent se ai është edhe Duke qenë dhëndri i njërit prej mikut të At Belluscit prof Murat Isakut  mik i At Antonio i cili e kujton me shumë respekt takimin më 12 Shkurt 1995. Tek revista Lidhja janë botuar përkthyer në disa poezi të tij, Përcjellim disa vargje të poezisë së tij 

Shiu t’kalb, gjarpëri t’rri në gij…Pse or Zot?

Dilni..Burra tek lumi se fisi flakë ka marrë!

Digjet si kullat n’ Kosovë e s’pyet për lot

S-di për varr ky zjarr, S-di për zjarr ky varr. 

Faruk Tasholli, gazetar e poet nga Gjermania, mik i At Belluscit, një njeri i guximshënm por shpirt madh e Fisnik.  Është e aftë ta bëjë shpirtin të dridhet, edhe kur ai ruan një sfond errësire arrin përmes velit të shekujve- shpreh At Bellusci për të 

. 

Gjergj Prenkoçaj,atdhetar,bashkudhëtarët e mi kryesor,  me të cilin kemi qenë edhe më parë At Antonio dhe në shumicën e ngulimeve arbëreshe. (Vendos brenda dy ditësh se e ka nën në spital) 

Vizitën e fundit në Kosovë At Bellusci  e ka bërë me vëllaun kanadez Robert Elsie, né 1917 disa muaj pare  se ai té linte kété jeté,  së bashku kanë vizituar edhe varrin e heroit legjendar   Adem Jasharit.  Né njérén prej vizitave né  biblioteké më tha: Shqiptarét kané léné shumé pas doré historiné gojore,  Nuk është vonë. Nisini dh kodifikoni hestorinë gojore dëshmi e njerëzve që janë sot.  Të kodifikosh historinë gojore është po aq e rëndësishme, ndonjëherë edhe më tepër se sa ato arkivat dhe analet  që rastis të shtrëmbërohen nga kush komandon. 

 Në takimet e tij At Bellusci nuk rri pa përmendur një djalosh shqiptar i Mal i të zi , i cili e bëri të penetrojë në botën diaspore shqiptare, djaloshi  quhej Ardian Gjnaj, emigruar Windsor, punonjës i doganës, në tunelin e nëndetësve që  kontrollonin territorin Canada _ Stati Uniti. Është i njejti djalosh që i fali motrës sime Rina një varse me simbolin e shqiponjës dy krenare të cilën  ime motër nuk e heq kurrë, gjë që tërhoqi  vëmëndjen edhe  presidentes së Kosovës Vjosa Osmani  në Bibliotekë- Ky djalosh fluturoi shpejt në qiell por unë e ruaj në zemrën time edhe sot- shton At Bellusci

Shqiptarët e Kosovës, si edhe popullsia  arvanitase janë një jë popull që themeluan Europën që vuajtën si askush tjetër, u pushtuan, i torturuan, kërkuan ti asimilonin, por kjo nuk nuk mund të ndodh kurrë sepse ata janë ajo farë që i përketë asaj toke  dhe askush nuk mund ta klonojë. Krijuesi e mbolli mbi tokë për të mbijeuar si pjesë universale e kosmosit të tij.

Kosovari është ai popull që di  të jep  pjesë nga shpirti i tij, ata dinë të rrëngjethin edhe në momete gëzimi, të rrëmbejn shpirtin  sa herë që bëhen bashkë dhe nisin e këndojnë me lahutë  nëpër sheshe  ato këngë kushtuar Isa Boletinit apo Adem Jaharit, që kanë  bukurin epike  homerike, por edhe ata tinguj lirik  kur këndojnë e ja marin valles në festa me kostumet e tyre ku është qendisur universi, e përmbajnë pathosin e bashkimit. 

I sheh të bukur  ato vajzat si zana e djemtë si kreshikë.  

Sot At Bellusci, me nënshetësinë kosovare, për këtë ju jemi mirënjohese Y. Vehbi Miftar, këshilltar i Presidencës pranë Vatikanit,  e nëpërmjet tij presidentes Vjosa Osmani i cili që kur ka shkelur në Bibliotekë na ka  mbështetur e për këtë i jemi shumë mirënjohes.

At Bellusci  nga sot nuk  do të ndihet më si ajo shqiponja me një flatër, por me të dy krahët  të pëqafoj Kosovën si bir i saj , por  dhe  me betimin si qytetar i saj që do vazhdojë të kërkoj të flutroj në misionin e tijn që edhe ato territore ku vëllezërit e tij në Pazar i Ri,  në Medvegja, apo Bujanovci etje  të flasin me gjuhën e të parëve të tyre.    

Ky popull ka në deje gjak shqiptari  dhe është i destinuar për të qëndruar së bashku. 

Edhe 100 të tjera at Bellushi  

E përjetshme Kosovë. 

Rroftë Arbëria!  

Ornela Radovicka Qëndra albanologjike pranë Bibliotekës Bellusci \ Frascineto 

Ornela Radovicka 

Data 15\09\2023

NDREK GJINI/

Historia

Gjatë gjithë historisë, gjakmarrja ka qenë një aspekt i errët dhe tragjik i shoqërive njerëzore. Këto konflikte, shpesh të rrënjosura në hakmarrje dhe padrejtësi dhe vrasje pa fund, kanë copëtuar familjet dhe komunitetet, duke çuar në cikle dhune që përfshinin breza. Megjithatë, krahas gjakderdhjes, ka pasur raste të përpjekjeve të jashtëzakonshme ndërmjetësimi që synonin të sillnin paqen dhe pajtimin në palët ndërluftuese. Ky artikull eksploron raste të ndryshme të ndërmjetësimit të gjakmarrjes në pjesë të ndryshme të botës gjatë shekujve të ndryshëm, duke hedhur dritë mbi aftësinë njerëzore për pajtim dhe falje.
Greqia e lashtë: Betimi i Athinës
Në Greqinë e lashtë, koncepti i gjakmarrjes ishte i përhapur dhe qytet-shteti i Athinës nuk ishte përjashtim. Megjithatë, në shekullin e VII para Krishtit, ndodhi një ngjarje e jashtëzakonshme që do të krijonte një precedent për zgjidhjen e konflikteve. Soloni, një burrë shteti athinas, prezantoi Betimin e Athinës, i njohur gjithashtu si Eunomia (rendi i mirë), i cili synonte t’i jepte fund ciklit të gjakmarrjeve dhe hakmarrjes.
Betimi i Athinës kërkonte që qytetarët të zotoheshin se nuk do të merrnin anën e një gjakmarrjeje por përkundrazi do t’i linin këto çështje në dorën gjykatave. Kjo përpjekje novatore promovoi sundimin e ligjit dhe dekurajoi hakmarrjen private, duke shënuar një ndryshim të rëndësishëm drejt një qasjeje më të civilizuar për zgjidhjen e konflikteve në Greqinë e lashtë.
The Pax Mongolica: Yassa e Genghis Khan
Genghis Khan, udhëheqësi legjendar mongol i shekullit të 13-të, ishte I njohur për pushtime brutale dhe luftëra. Megjithatë, ai zbatoi gjithashtu një kod ligjesh të njohur si Yassa, ligj i cili përfshinte dispozita për zgjidhjen e konflikteve. Yassa bazohej në ndërmjetësimin dhe arbitrazhin për të zgjidhur mosmarrëveshjet midis fiseve mongole.
Nën Pax Mongolica (Paqja Mongole), perandoria e Genghis Khan promovoi dëmshpërblimin e familjes së viktimave dhe pajtimin, gjë që krijoj marrëdhënie paqësore midis grupeve të ndryshme. Kjo qasje për zgjidhjen e konflikteve ndihmoi në ruajtjen e stabilitetit dhe kontribuoi në prosperitetin e Perandorisë Mongole gjatë zenitit të saj.
Fiset vendase të Amerikës: Ligji i Madh i Paqes
Midis Haudenosaunee, ose Konfederatës Iroquois, e përbërë nga gjashtë fise indigjene amerikane, u shfaq një sistem i jashtëzakonshëm i zgjidhjes së konflikteve. Ligji i Madh i Paqes, që daton në shekullin e 12-të, krijoi një sistem qeverisjeje dhe ndërmjetësimi që synonte të parandalonte gjakmarrjen dhe të promovonte harmoninë midis fiseve anëtare.
Sipas këtij sistemi, mosmarrëveshjet dhe vrasjet për gjkamarrje paraqiteshin para një Këshilli të Nënave të Fisit, të cilat njiheshin për mençurinë dhe paanshmërinë e tyre. Këshilli më pas do të punonte për të ndërmjetësuar dhe për të gjetur mënyra pajtimi që ruanin paqen dhe unitetin midis fiseve. Kjo qasje indigjene ndaj ndërmjetësimit dhe zgjidhjes së konflikteve është një dëshmi e mençurisë dhe sofistikimit të shoqërive vendase amerikane.
Ballkani: Kanuni i Lekë Dukagjinit
Në Ballkan, gjakmarrja ka qenë një pjesë tragjike e historisë së rajonit për shekuj. Megjithatë, Kanuni i Lekë Dukagjinit, një grup ligjesh tradicionale shqiptare të kodifikuara në shekullin e 15-të, siguroi një kornizë për pajtim dhe ndërmjetësim.
Ky kanun përmbante nëne ku përcaktohej një proces për zgjidhjen e gjakmarrjes nëpërmjet negociatave dhe kompensimeve dhe jo dhunës. Udhëheqësit e Fiseve dhe Pajtuesit e Gjaqeve luanin një rol vendimtar në lehtësimin e këtyre negociatave dhe Kanuni nënvizonte rëndësinë e nderit dhe dinjitetit në këtë proces. Gjakmarrja nuk është zhdukur ende plotësisht në rajon, por zbatimi korrekt i Kanunit të Lekë Dukagjinit ka ndihmuar dhe ndihmon në uljen e shpeshtësisë dhe intensitetit të gjakmarrjeve në këtë rajon.
Malësitë Skoceze: Kodi i Nderit të Malësisë
Në malësitë skoceze gjatë shekujve 17 dhe 18, një kulturë nderi dhe gjakmarrje mbizotëronte midis fiseve. Kodi i Nderit i Malësisë, i njohur gjithashtu si Sistemi Feudal, i drejtonte këto shoqëri dhe diktonte që fyerjet ose lëndimet duhet të hakmerreshin me vrasje.
Megjithatë, mes kësaj kulture hakmarrjeje, u shfaqën disa përpjekje të dukshme ndërmjetësimi. Pozicioni i “arbitërve” ose palëve të treta neutrale u vendos për të lehtësuar zgjidhjet paqësore. Këta arbitra mblidheshin në takime për të negociuar marrëveshjet mbi këto vrajse dhe gjakmarrje, të cilat shpesh përfshinin kompensime financiare ose aleanca martese mes palëve për të rivendosur nderin dhe për të parandaluar gjakderdhjet e mëtejshme. Kodi i Nderit i Malësisë nënvizon dëshirën universale njerëzore për paqen, edhe përballë traditave të rrënjosura thellë të gjakmarrjes.
Ndjenja e Paqes
Gjakmarrja, e karakterizuar nga dhuna, hakmarrja dhe cikle të pafundme ndëshkimi, kanë pllakosur shoqëritë njerëzore për shekuj me radhë. Megjithatë, siç tregohet nga rastet historike të diskutuara në këtë artikull, njerëzit kanë treguar gjithashtu një aftësi të jashtëzakonshme për ndërmjetësim, pajtim dhe ndjenjë paqeje.
Nga Greqia e lashtë deri te Perandoria Mongole, nga fiset indigjene amerikane në Ballkan dhe Malësitë Skoceze, kultura dhe shoqëri të ndryshme kanë zhvilluar qasje novatore për zgjidhjen e gjakmarrjes. Këto qasje, të rrënjosura në mençuri, ligj dhe përkushtim ndaj paqes, ofrojnë mësime të vlefshme për përpjekjet moderne për zgjidhjen e konflikteve.
Ndërsa gjakmarrja vazhdon të ekzistojë në pjesë të ndryshme të botës, historitë e ndërmjetësimit dhe pajtimit të suksesshëm ofrojnë shpresë se, me përkushtim dhe kornizat e duhura, edhe konfliktet më të rrënjosura mund të gjejnë zgjidhje paqësore. Këta shembuj historikë na kujtojnë se shpirti njerëzor mund të kapërcejë aspektet më të errëta të natyrës sonë për të kërkuar një të ardhme më të mirë të ndërtuar mbi bashkëpunimin, mirëkuptimin dhe faljen.

Albert Vataj/

Optika më të cilën u trajtua identiteti ynë, përgjithësisht reflektoi një admirim dhe realizëm nga shumë prej atyre që e përdorën penën jo më pak dhe shpirtin për të shpërfaqur shqiptarët si një popull dhe kulturë që meritin vëmendje dhe vlerësim. Kjo përkundër disa penëthyerish që u ndikua dhe keqintepretuan çfarë ishte fakt.

Por ata ishin të lënë në periferi të interesit, sepse kërkohej e vërteta dhe jo pak i shërbyen shqiptarëve me përkushtim dhe profesionalizëm. Një prej tyre ishte studiuesi italian, Roberto Morozzo della Rocca, në vitin 1989, i cili në librin e tij “Kombi dhe feja në Shqipëri 1920-1944” shkruan:

“Literatura për Shqipërinë midis shekujve XIX dhe XX, dhe jo vetëm ajo perëndimore, si rregull ka pohuar se Shqipëria në thelb nuk mund të krahasohet me asnjë vend tjetër, se ajo ka një origjinalitet të thellë, një ndryshim të pabesueshëm zhvillimi historik me popujt fqinjë. Dhe në të vërtetë, ndjenja e të qënurit veç të tjerëve është në themel të çdo nacionalizmi e partikularizmi. E pra Shqipëria dhe shqiptarët janë trajtuar nëpërmjet stereotipeve me efekt: një vend i egër dhe i pastër, një popullatë e papërkulur dhe gjakatar; një krahinë dhe një qytetërim midis Lindjes dhe Perëndimit, midis pazarit dhe monumenteve të klasicizmit; nën ndikimin e një mijë kulturave të asimiluara keq dhe në realitet me kulturën e vetme të natyrës dhe të forcës; me fjalë të tjerë një vend që të shokon. “Për një udhëtar që hyn në Shqipëri- shkruhej në vitet ’30- udhëtimi duhet filluar duke lënë mënjanë çdo term krahasimi që të vjen ndërmend nga zakoni. Në Evropë është Londra është edhe Tirana…” Gjykimi për pakrahasueshmërinë e Shqipërisë bazohej më tepër në efekte sesa në njohjen me një vend që konsiderohej si ekzotik, i mbetur jashtë mendohej tërësisë së kombeve të qytetëruara, tërheqës nga ana natyrore, me gjuhë e zakone të lashta dhe ekskluzive. Miti i Shqipërisë si një vend unikal përjetësohej me një dozë të mirë retorike, duke konfirmuar me ndonjë përshtypje të jashtme çka ishte “zbuluar” ndoshta edhe para se të shihej e të verifikohej.

Nuk të habit fakti se autorët evropianë të frymëzimeve të ndryshme kanë ekzaltuar Shqipërinë e vogël me të njëjtën retorikë të natyrës magjepsëse, të qiellit të pastër dhe të detit të kaltër, të luginave të qeshura dhe bregdetit plot dritë. Por deshifrimi i këtij miti të Shqipërisë nuk është i lehtë, sepse shumë veta e kanë parë vendin e vogël adriatikas si një prizëm nëpërmjet të cilit mund të projektonin ëndrrat dhe ankthet e veta. Shqipëria ka qenë toka e njeriut të lirë ose e njeriut të egër të mirë, e njeriut të ri ose e njeriut primitive, e lirisë ose e tiranisë; e komunizmit të realizuar ose e gulagut pranë shtëpisë; parajsë e papërlyer ose mbeturinë e botës së lashtë. Ndoshta më pranë së vërtetës ishin ata që e shikonin origjinalitetin e Shqipërisë në shkretëtirën e një vendi të ekspozuar ndaj pushtuesve, i detyruar përherë të mbrohej kundër botës së jashtme, i prapambetur sepse ishte në kufi, si të qytetërimit perëndimor, ashtu edhe atij lindor.”

Nga Keze Kozeta Zylo/

Kishim kohë që mendonim si TV “Alba Life” të shkonim për të provuar një gotë verë në Verarinë“Aquila’s Nest” Vineyards, Connecticut.

Gjithë udha ishte me një natyrë magjike, pemët me gjethet e gjelbërta që tundeshin lehtaz nga një fllad amerike, fëshfërinin një muzikë të embel dhe të çonin për në vreshtat e mbjella.  

U ndalëm përpara një vreshte ngarkuar plot me rrush të kuq që ishin gati për të vjelë.  Sa filloi vjeshta dhe prodhimi do vjelë.  Çfarë pamje, çfarë nostalgjie ishte përpara syve tanë, kujtoja vreshtat plot, dikur në Mezhgoranin tim dhe Arrëz të Madhe, Tepelenë.  Befasuese ishin që të gjithë vilet e rrushit të mbeshtjella si me napë, ku mësuam prej pronarëve se i kishin vendosur për të mos i çukitur zogjtë…  

Hyrja për në Verari të mrekullonte, ngjyrat ndezëse të çadrave mbi karriget, pemët në sfond që dukeshin si një mal i lartë, disa shiltѐ të shtruara në tokë doemos të jepnin strofat e shtruara dikur të Devollit apo të Korçës, origjinën e pronarëve të kësaj Verarie.

Pronarët e kësaj kantine prej 41 hektarësh janë znj. Neviana Zhgaba me një fytyrë të freskët vajzëore dhe z. Ardian Llomi një djalë i gjatë plot kulturë, të cilët blenë ish fermën 200-vjeçare në vitin 2016. 

Gjate intervistës ata thanë se ishin frymëzuar nga Devolli dhe Korça duke ndërthur, historinë, mitologjinë, artin e Shqipërisë me të Mesdheut, astronominë e yjeve.  Ata janë të mirë edukuar nga shteti amë dhe të integruar plot kulturë në Amerikë.

Në hyrje të mirëpret një statujë e bukur gruaje e cila me kupat e verës në dorë derdh papushim verën e bardhë dhe të fton të pish një kupë verë.  Znj. Neviana dhe z. Ardian thanë se kjo punishte ofron një përzgjedhje të verërave më të mira të Connecticut.

Në vitin 2019 shijuam korrjen tonë të parë, duke ofruar tani nëntë verëra sezonale.

Peizazhi deri diku me një skenë tipike bukolike tërheq vizitorët, por në këtë ditë të shtunë vura re se shumica ishin të rinj, vajza elegante dhe djem të rinj sportiv që kishin ardhur grupe grupe për t’u qetësuar mes këtij oazi natyror magjik.

Brenda Verarisë shijuam një stil autentik veçanërisht të një faqeje muri që ishte tipike shqiptare.  Në ballë të tyre ishte Heroi Kombëtar Gjergj Kastrioti Skënderbej, Nënë Tereza, punime të nënës se saj dhe gjyshes, kostumi kombëtar i djalit i cili e kishte veshur kur ishte gjashtë vjeç etj.  Dritëzat e diellit që hynin nga godina si një hambar i mbushur plot me drithëra e ndriçonin dhe e bënin më me shkelqim këtë faqe ballore të murit.  

Një piano e bukur ka zënë vend në mes të dhomës duke krijuar pak romancë dhe intimitet nën gotën e verërave të shijshme të sjella nga duarartët e çifitit simpatik.

Z. Ardian na ftoi të vizitonim dhomën ku ishin fuçitë linox të blera nga Italia dhe ishin mbushur me verëra të ndryshme të etiketuara sipas llojit.  Ai rrefeu për mirëmbajtjen, procesin, temperaturën dhe kujdesin e madh që tregonin.  Ai tha se unë jam frymëzuar nga puna e babait në fshat, por këtu m’u dha mundësia e madhe për të blerë tokat dhe për të hapur këtë Verari të madhe që ju po e vizitoni. 

Ajo që më beri pershtypje ishte se Neviana nuk e kishte lënë punën e saj, profesionin me të cilin ishte integruar në Amerikë.  Neviana është drejtore ne Digital Finance dhe Analytics Agile me 12 vjet përvojë në General Electric dhe Bank of New York Mellon. 

Neviana është anëtare e Bordit të Drejtorëve të Grupit të Përdoruesve të Zhvilluesve dhe Teknologjisë Oracle, Anëtare e Bordit të Këshilltarëve të Shkollës së Inxhinierisë të Universitetit Fairfield dhe Bashkëthemelues i Aquila’s Nest Vineyards.

Aquila’s Nest është votuar për dy vjet si Veraria më e mirë në CT, 2022-2023.

Duke pirë nga një kupë verë të pagëzuar me emrat si: “Mbretëreshën e Ilirise” dhe “Zana e Maleve” të dhuruara nga pronarët më shfaqeshin si vegim diku në horizont me një diell si portokalle e artë, poetët e famshëm që nga antikiteti që i kanë kënduar verëave të ndryshme.

Natyrshëm ndërmend më vinte thënia e poetit botëror Lord Byron rreth pijes së verës, i cili vizitoi Tepelenën dhe u magjeps nga muzgu i perendishëm i saj, ka thenë se: 

“Vera gëzon të trishtuarin, gjallëron të moshuarin, frymëzon të rinjtë dhe bën te lodhurin të harrojë mundin e tij”.

Pija nje kupë vere nga Zana e maleve, dhe kujtoja Gjergj Fishtën e Madhe tek Lahuta e Malcis që e ka pasur Zanën burim frymëzimi.  Zana është një figurë mitologjike shqiptare që zakonisht lidhet me malet, burimet dhe përrenjtë, pyjet, bimësinë dhe kafshët, e ndonjëherë me fatin. Zana mendohet të ketë qenë fillimisht një hyjni pararomake dhe një perëndeshë ilire ekuivalente e Artemidës së Lashtë Greke dhe Dianës romake.

Ishte një ditë e bukur pushimi dhe një fillim i mbarë sezoni të shijonim bukuritë e një Verarie nga dy pronarë shqiptarë, një Verari që qëndron si një yll i shndritshëm midis bizneseve amerikane.