Një thesar kombëtar për fëmijët shqiptarë në mërgim.

Gjekë Gjonaj/

Dikur në Malësi thuhej: “Fëmija merr gjuhën e nënës.” Kjo, ndoshta, sepse nëna i këndonte që në djep; ndoshta sepse ajo e ushqente dhe i qëndronte më afër gjatë fazave të rritjes. Unë besoj se nënat janë ato që duhet të kuptojnë se, nëse fëmijët humbasin gjuhën e tyre, atëherë humbasin veten, identitetin e tyre, dhe kështu shndërrohen në qenie pa drejtim. Nëse dikush nuk e di nga vjen, nuk mund të dijë as ku po shkon. Nëse dikush harron gjuhën e nënës së tij, çfarëdo drejtimi të zgjedhë në jetë, ai do të jetë i pasigurt; do të jetë gjithmonë i çalë, sepse do të shkëputet nga rrënjët e tij. Fëmijët e vegjël nuk e dinë këtë, prandaj është detyrë e prindërve të jenë të kujdesshëm dhe të palëkundur në ruajtjen e gjuhës, si elementin më të rëndësishëm që përcjell krenari dhe përkatësi kombëtare.

Ruajtja e gjuhës shqipe tek fëmijët shqiptarë, veçanërisht tek ata që kanë lindur dhe po rriten larg atdheut të tyre, është një amanet që e gjejmë edhe në vargjet e Homerit shqiptar, Atë Gjergj Fishtës:

…Pra mallkue njai bir Shqyptari,

Qi këtë gjuhë të Perëndis’,

Trashëgim na la i Pari,

Trashigim s’ia len ai fmis’,…

Mësimi i gjuhës shqipe dhe kulturës shqiptare në Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe në diasporë është përmbushje e amanetit që lanë të parët tanë për ruajtjen dhe zhvillimin e gjuhës ndër breza, në vende të huaja.

Një ngjarje e veçantë për shqiptarët që jetojnë në Detroit është fillimi i mësimeve të gjuhës shqipe, pak ditë më parë, në Miçigan dhe qytetet përreth, të organizuara nga Shoqata “Jehona e Malësisë”. Ky është lajm mbi të gjitha lajmet, për shkak të rëndësisë dhe vështirësisë së mësimit të gjuhës amtare për fëmijët shqiptarë në mërgim.

Fillimi i mësimit të gjuhës shqipe për fëmijët e komunitetit shqiptar që kanë lindur dhe jetojnë atje, solli gëzim tek shumë prej tyre, bashkë me prindërit dhe mësuesit, por edhe tek të gjithë shqiptarët që janë krenarë për origjinën e tyre dhe të vetëdijshëm se ruajtja e gjuhës është detyrim moral e kombëtar për secilin.

Kur fëmijët hynë për herë të parë në klasë, në zyrën e Shoqatës “Jehona e Malësisë”, ata u njohën me mësimdhënësit e tyre, të cilët i pritën me buzëqeshje dhe fjalë të mira, duke pritur me padurim një ditë të re që hapi një faqe të re për ta, në mënyrë që edhe ata të mësojnë gjuhën e tyre amtare. Prindërit që i përcollën deri te dera ndiheshin ndryshe nga ditët e tjera.

Ky fakt duhet të motivojë jo vetëm këta prindër që t’i dërgojnë fëmijët e tyre të mësojnë gjuhën shqipe, por edhe shumë prindër të tjerë, fëmijët e të cilëve kanë lindur dhe janë rritur larg atdheut. Shkrimtari i njohur Sami Frashëri me të drejtë ka thënë:

“Shenja e kombit është gjuha.

Kur një komb e humb gjuhën,

ai humb edhe veten.”

Kryetari i Shoqatës “Jehona e Malësisë”, Agron Dedivanaj, deklaroi se me rritjen e brezave të rinj të komunitetit shqiptar jashtë vendit, një grup vullnetarësh dhe dashamirës të gjuhës shqipe nga shoqata, pas disa përpjekjeve dhe takimeve me prindër, panë të nevojshme institucionalizimin e dashurisë për gjuhën dhe krijimin e një forme të organizuar mësimdhënieje me plan dhe program didaktik. Kurrikula, shton ai, është hartuar me metoda bashkëkohore, praktike dhe argëtuese, ndërsa orët e gjuhës shqipe përfshijnë tregime, poezi patriotike, dialogë, lojëra gjuhësore e video edukative që e pasurojnë procesin e të nxënit.

“Qëllimi është që çdo fëmijë shqiptar të ketë mundësinë të mësojë në mënyrë të pavarur të flasë dhe të shkruajë gjuhën shqipe, në përputhje me normat drejtshkrimore. Ky është një akt dashurie për gjuhën dhe kombin, por edhe për brezat e ardhshëm,” tha Dedivanaj. Sipas tij, interesimi i prindërve për t’i dërguar fëmijët e tyre në klasat e gjuhës shqipe është i lakmueshëm që në ditët e para.

“Interesimi i fëmijëve është shumë i lartë, gjë që tregon motivim, dëshirë dhe kuriozitet të madh për të mësuar gjuhën tonë kombëtare. Entuziazmi i tyre reflektohet edhe në komentet e sinqerta që marrim nga nxënësit. Një vajzë, pas përfundimit të orës mësimore, tha: ‘Mësimi ishte shumë i shkurtër, do të doja të ishte shumë më i gjatë’.”

Ky reagim tregon qartë vlerën e madhe të këtij procesi arsimor për fëmijët dhe na kujton se, si një thesar i çmuar, rezultatet e tij do të shihen edhe më plotësisht në të ardhmen. “Deri më tani kemi 107 nxënës të shpërndarë në 5 klasa të ndryshme. Profesorët po bëjnë caktimin përfundimtar të nxënësve, me qëllim hapjen e klasës së gjashtë, e cila do t’u kushtohet nxënësve me njohuri më të avancuara të gjuhës shqipe,” thotë Dedivanaj.

Falënderime të veçanta, shton ai, u takojnë profesorëve Elvira Shkëmbi, Kanto Dushaj, Shaqe Berishaj dhe Kolë Dedivanaj, kontributi dhe profesionalizmi i të cilëve përfaqësojnë një vlerë të rëndësishme për ruajtjen dhe zhvillimin e gjuhës shqipe. Mirënjohje iu shpreh edhe prindërve, të cilët me mbështetjen dhe përkushtimin e tyre i motivojnë fëmijët të vazhdojnë mësimin e gjuhës shqipe.

Fillimi i mësimdhënies në gjuhën amtare për fëmijët që jetojnë në mërgim dhe rriten në një mjedis shumëgjuhësh, siç është Amerika — ku në shtëpi flasin shqip, ndërsa në shkollë një gjuhë tjetër — përfaqëson një pasuri dhe vlerë të pamohueshme kombëtare për brezin e ri. Një fëmijë në moshë shkollore që di shqip, kur është në mërgim, ruan identitetin e vet. Nëse nuk e di gjuhën shqipe, si mund të quhet shqiptar?

Na mbetet vetëm të shpresojmë që bashkatdhetarët tanë, kudo që jetojnë në diasporë, do të kontribuojnë në ruajtjen e gjuhës dhe kulturës shqiptare dhe do të bashkohen për të ndihmuar fëmijët të vijojnë mësimin plotësues në gjuhën shqipe, duke hapur klasa të reja. Gjithçka për shkollën shqipe në diasporë, sepse ajo nderon dhe ngre vetëdijen si komb!

Haxhi Ademi/

Rexhep bej Mitrovica (Mitrovicë, 18 janar 1888 – Stamboll, 21 maj 1967) ishte një nga personalitetet më përfaqësuese të lëvizjes kombëtare shqiptare në fillim të shekullit XX. Ai njihet si veprimtar i çështjes kombëtare, nënshkrues i Aktit të Pavarësisë së Shqipërisë, administrator shtetëror, ministër dhe kryeministër i Shqipërisë gjatë viteve 1943–1944. Duke vepruar në disa periudha të ndërlikuara historike, Mitrovica shquhet sidomos në fushën e arsimit, të organizimit institucional dhe në përpjekjet për mbrojtjen e tërësisë territoriale shqiptare.

Rexhep Mitrovica u lind në një familje të njohur atdhetare të fisit Hot, me prejardhje nga Shkodra. Gjyshi i tij, Mehmet Ago Pasha, ishte vendosur në Mitrovicë rreth vitit 1855. Arsimin fillor e kreu në gjuhën turke në qytetin e lindjes, ndërsa në vitet 1902–1903 vazhdoi gjimnazin Mbretëror të Selanikut (Liceu Turk). Studimet e larta në Paris u ndërprenë pas dy vitesh për shkak të vdekjes së të atit.

Pas kthimit në Shkup, mori drejtimin e shkollës profesionale, ku u veçua për krijimin e një biblioteke me rreth 700 vëllime – një iniciativë që dëshmonte prirjet e tij të hershme për arsimin modern. Së bashku me Bedri Pejanin dhe Sali Gjukën, në vitin 1908 udhëhoqi një fushatë propaganduese që parapriu punimet e Kongresit të Manastirit, në të cilin më vonë mori pjesë si delegat. Në prill 1910 mori pjesë edhe në Kongresin e Dytë të Manastirit.

Pjesëmarrja në Pavarësinë e Shqipërisë: Më 28 nëntor 1912, Rexhep Mitrovica ishte një nga firmëtarët e Aktit të Pavarësisë në Vlorë. Ai propozoi strukturën udhëheqëse të Kuvendit, duke mbështetur Ismail Qemilin si kryetar të tij dhe duke sugjeruar Luigj Gurakuqin e Shefqet Daiun si sekretarë.

Në pranverën e vitit 1914, mori pjesë në pritjen zyrtare të Princ Vidit në Durrës. Me hyrjen e trupave austro-hungareze në Shqipëri dhe shpërthimin e Luftës së Parë Botërore, ai u zhvendos në Austri dhe u vendos në Vjenë, ku studioi katër vjet shkencat pedagogjike.

Veprimtaria arsimore dhe institucionale (1920–1924)

Pas vendimeve të Kongresit të Arsimor të Lushnjës (gusht 1920), Mitrovica mori përsipër zbatimin e një programi të gjerë reformash në sistemin arsimor shqiptar.

Gjatë drejtimit të tij, u hartuan e u miratuan ligjet bazë mbi:

organizimin qendror të Ministrisë së Arsimit,

detyrimin shkollor,

emërimin dhe lëvizjen e mësuesve,

ndërtimin dhe mirëmbajtjen e objekteve shkollore,

teksteve shkollore dhe bursave.

Ai ishte ndër përkrahësit kryesorë të Kongresit Arsimor të Tiranës (22 korrik – 3 gusht 1922), ku u përcaktuan parimet e laicizimit të shkollës, njësimi i programeve mësimore dhe forcimi i lëndëve shkencore. Po ashtu nxititi themelimin e bibliotekës kombëtare në Tiranë.

Si ministër i Arsimit (pas 26 dhjetorit 1920, në qeverinë e Xhaferr Ypit), Mitrovica mbështeti fuqishëm hapjen e Shkollës Teknike Shqiptaro-Amerikane, nën drejtimin e Harry Fultz-it. Nën iniciativën e tij u krijuan organizatat profesionale të mësuesve në Durrës, Shkodër, Korçë dhe më pas Lidhja e Përgjithshme e Arsimtarëve të Shqipërisë (1924), e cila botoi revistën “Arsimtari”.

Veprimtaria gjatë viteve 1925–1939.

Gjatë kësaj periudhe, Mitrovica qëndroi kryesisht në Kosovë dhe në emigracion, duke mbështetur organizatat dhe veprimtarët kombëtarë që vepronin kundër politikave unitariste dhe asimiluese të Mbretërisë Jugosllave. Rexhep Mitrovica gjatë Luftës së Dytë Botërore: Pas shpërbërjes së Mbretërisë Jugosllave nga sulmet e Gjermanisë naziste (6 prill 1941), çështja shqiptare në Kosovë mori një trajtim të ri politik. Krahinat shqiptare u ndanë në tri zona ndikimi: italiane, gjermane dhe bullgare. Në zonën gjermane (Mitrovica, Podujeva, Vushtrria), vendimmarrja iu la elitave lokale shqiptare.

Mitrovica, së bashku me Bedri Pejanin dhe Xhafer Devën, paraqiti në Beograd dokumente dhe fotografi që dëshmonin masakrat e kryera ndaj shqiptarëve nga forcat jugosllave, duke kundërshtuar akuzat propagandistike për dhunë ndaj serbëve.

Ai ndërhyri gjithashtu që urdhri gjerman për arrestimin e hebrenjve dhe romëve të mos zbatohej në Kosovë; falë ndërhyrjes së tij dhe të krerëve tjerë shqiptarë, u sigurua një korridor i sigurt për kalimin e hebrenjve drejt Shqipërisë dhe më pas jashtë vendit.

Si Komandant i Forcave Vullnetare Shqiptare, Rexhep Mitrovica u angazhua në mbrojtjen e kufijve veriorë nga sulmet çetnike dhe kontribuoi në aksionet për pajtimin e gjaqeve në Kosovë. Aktiviteti i tij kundër ndikimit italian çoi në arrestimin e tij nga autoritetet fashiste në gusht 1943, duke u burgosur në Porto Romano deri më 13 shtator 1943. Torturat e rënda nuk e thyen qëndresën e tij.

Kryetar i Lidhjes së Dytë të Prizrenit dhe kryeministër i Shqipërisë (1943–1944)

Më 16 shtator 1943 u zgjodh kryetar i Komitetit Qendror të Lidhjes së Dytë të Prizrenit. Më 16 tetor 1943, Kuvendi Kombëtar në Tiranë formoi Këshillin e Lartë të Regjencës, ndërsa më 5 nëntor 1943, ky institucion emëroi qeverinë e re me kryeministër Rexhep Mitrovicën, i cili mbajti njëkohësisht portofolin e Ministrit të Kulturës Popullore.

Përbërja e Qeverisë së Rexhep Mitrovicës (5 nëntor 1943 – maj 1944)

Kryeministër: Rexhep Mitrovica

Ministër i Brendshëm: Xhafer Deva

Ministër i Jashtëm: Bahri Omari (më vonë Mehmet Konica)

Ministër i Mbrojtjes: Gjeneral Prenk Pervizi

Ministër i Financave: Sokrat Dodbiba

Ministër i Ekonomisë Kombëtare: Ago Agaj

Ministër i Drejtësisë: Rrok Kola

Ministër i Punëve Botore: Musa Gjylbegu

Ministër i Kulturës Popullore: Kol Tromara (Rexhep Krasniqi)

Ministër i Arsimit: Eqrem Çabej (më vonë Koço Muka)

Zv. Ministër i Jashtëm: Vehbi Frashëri

Ministër shteti: Vasfi e. Visoka

Mitrovica dha dorëheqjen në maj të vitit 1944 dhe u kthye në Kosovë.

Mërgimi dhe vitet e fundit

Në nëntor 1944, së bashku me grupin e patriotëve kosovarë – Xhafer Deva, Tahir Zajmi, Xhelal Mitrovica dhe Rexhep Krasniqi – u largua drejt Kroacisë dhe më pas Austrisë. Për shkak të gjendjes së rënduar shëndetësore, u shtrua në një sanatorium në afërsi të Feldkirchut, pranë kufirit zviceran.

Në vitin 1947, me ndërmjetësimin e një deputeti turk me origjinë shqiptare nga Prizreni, i afërt me Devën, Mitrovica mori leje për të shkuar në Turqi, ku edhe u vendos përfundimisht. Jetoi në Stamboll deri në vdekjen e tij më 21 maj 1967.

---

---

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 16 Nëntor 2025

“Liverpool Echo” ka botuar, të mërkurën e 12 prillit 1939, në faqen n°12, rrëfimin e udhëtimit të një nëpunësi anglez në Shqipëri pak para pushtimit italian të vendit tonë, të cilin, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Kthimi nga Shqipëria

Përvoja e një burri nga Liverpool-i

Vizita në Tiranë

Pa demonstrata kundër italianëve

PUSHIME EMOCIONUESE

Një burrë nga Liverpool-i, i cili u gjend në Shqipëri pak para pushtimit italian, u kthye sot në shtëpi, pas pushimeve më emocionuese që mban mend.

Ai është Z. E. A. Carson, një zyrtar i ri në Departamentin e Rojeve të Ujit të Doganës së Liverpulit.

“Nuk kisha qenë kurrë më parë në Shqipëri,” i tha ai sot gazetës Echo, gjatë një interviste në një anije ku po punoja në Alexandra Dock. “Shkova në Jugosllavi dhe, ndërsa vizitoja një liqen në jug të atij vendi, mendova të kaloja me anije në Shqipëri.

Mbërrita në Tiranë me makinë, në shoqërinë e një italiani. Nuk ka hekurudha në Shqipëri, vetëm rrugë të paasfaltuara, dhe njerëzit që kanë makina zakonisht marrin pasagjerë — përgjithësisht me pagesa të tepruara.

Tirana ishte e stolisur me flamuj për lindjen e Princit — kjo ishte të martën e javës së kaluar.”

NDJENJA ANTI-ITALIANE

“Në të njëjtën kohë kishin filluar demonstratat kundër Musolinit dhe italianëve në përgjithësi. Tirana është një qytet i çuditshëm, me disa ndërtesa të mira në qendër dhe pjesa tjetër baraka myslimane.

Gjatë gjithë asaj dite dhe ditës tjetër demonstratat vazhduan, duke u shtuar në intensitet dhe ndjenjë. Sapo njerëzit merrnin vesh se isha anglez, vraponin drejt meje duke thënë: ‘Poshtë Musolini, poshtë Hitleri — rroftë Chamberlain.’

Fola me çdo lloj njeriu — me personalitete që përshëndeteshin kudo që shkonim dhe me njerëz të thjeshtë. Të gjithë ishin të vendosur në mospëlqimin e tyre ndaj italianëve, dhe disa shpresonin pothuaj me ndjenjë prekëse se Anglia nuk do të lejonte italianët të marshonin brenda.

Dukeshin të gjithë gati të luftonin, për sa kohë që do të kishin mbështetje. Çdo burrë në Shqipëri duket se mban armë, dhe të gjithë janë burra të mëdhenj e të fortë. Mos besoni se shqiptarët i pritën me dëshirë italianët.”

PËRMES KUFIRIT

“Të nesërmen shkova në Elbasan, ku qëndrova dhjetë orë, i paaftë të gjeja çfarëdo mjeti transporti. Ishte e enjte — një ditë para se italianët të zbarkonin. Në orën tre të mëngjesit të nesërmen — po rrija në Grand Hotel, por emri ishte e vetmja gjë madhështore tek ai — u zgjova dhe m’u tha se një kamion do të më çonte deri te kufiri jugosllav, dhe kështu dola prej andej.

Nxitova nëpër Evropë për t’u kthyer në kohë për punë, por kudo që shkoja mblodha mendimin se Italia do të vazhdojë përpara nëpër Ballkan. Shqipëria është vetëm fillimi.

Në Hungari, opinioni publik është i hidhur ndaj Gjermanisë, dhe shpesh dëgjohej të thuhej se Hungaria nuk do të lejonte kurrë të merrej në të njëjtën mënyrë si Çekosllovakia.”

Shtëpia e z. Carson ndodhet në rrugën Pinehurst nr. 93, Anfield.

Shkruan: Prof. Dr. Besim Muhadri

Hyrje

Në përvjetorin e Pavarësisë së Shqipërisë, kujtesa jonë historike kthehet me respekt dhe mirënjohje kah figurat e mëdha që, në kohë të zymta për kombin, ndezën pishtarët e dijes, besimit dhe vetëdijes kombëtare. Në themelet e lirisë sonë moderne nuk gjenden vetëm armët e luftëtarëve, por edhe pendat e klerikëve, veprimtarëve dhe intelektualëve që mbrojtën shpirtin arbëror kur rreziku i zhdukjes ishte real dhe i afërt.

Ndër këto figura të ndritura, Pjetër Mazreku, prelati i shquar arbëror nga Mazreku i Hasit, zë një vend të veçantë dhe të pazëvendësueshëm. Ai ishte një prej atyre ndërmjetësve të mëdhenj ndërmjet Perëndimit dhe arbërorëve të nënshtruar, njëri ndër arkitektët e arsimit shqip dhe, siç dëshmon historiani hungarez Antal Molnár, një nga personalitetet e para që formuloi nocionin politik të Kosovës qysh në vitin 1620. Kjo e shndërron veprimtarinë e tij jo vetëm në një kapitull të historisë kishtare, por në një gur themeli të konceptimit të identitetit dhe shtetësisë së Kosovës.

Në historinë e zhvillimit kulturor, fetar dhe arsimor të shqiptarëve, shekulli XVII shënon një periudhë të rëndësishme të qëndresës shpirtërore dhe kombëtare. Në kushtet e pushtimit osman, kur shkollat shqipe ishin të ndaluara, lidhjet me Perëndimin të këputura dhe asimilimi fetar e kulturor i përhapur, klerikët katolikë u shndërruan në bartësit më të rëndësishëm të ruajtjes së gjuhës dhe identitetit arbëror. Brenda këtij konteksti të vështirë, figura e Pjetër Mazrekut, prelatit të shquar arbëror nga Mazreku i Hasit, shfaqet si një ndër personalitetet më me ndikim të kohës.

Qëndresa kulturore dhe fetare në shek. XVI–XVII

Qysh në fund të shekullit XVI, një numër i konsiderueshëm priftërinjsh shqiptarë kryenin studimet në kolegjet e Italisë, kryesisht në Loretto e Romë. Edhe pse lutjet dhe meshët zhvilloheshin në latinisht dhe italisht, predikimi shqip, mësimi i fesë në gjuhën amtare dhe botimi i librave shqip shërbyen si armë të fuqishme për ruajtjen e identitetit kombëtar. 

Sipas dokumenteve të Propaganda Fides dhe studimeve të Nikollë Lokës, meshtarët françeskanë ishin mësuesit e parë të shkollave shqipe në Kosovë, Shkup, Gjakovë, Pejë e Zym të Hasit. Ata hapën prefektura dhe shkolla ku mësohej shkrim-leximi dhe gramatika shqipe, duke hedhur themelet e arsimit kombëtar.

Jeta, formimi, veprimtaria dhe kontributi i Pjetër Mazrekut

Pjetër Mazreku (1584–1670) lindi në Mazrek të Hasit. Mësimet i kreu në Kolegjin Ilirik të Loretos në Itali. Ai mbajti pozitat: Kryepeshkop i Tivarit (1624–1635), Vizitor apostolik i Hungarisë, Serbisë dhe Sllavonisë (1631), Administrator apostolik i Serbisë (1634), Peshkop i Prizrenit (1642–1670). 

Një ndër kontributet më të çmuara të Pjetër Mazrekut në kulturën dhe gjuhësinë shqiptare është hartimi i një fjalori etimologjik të shqipes, që konsiderohet si ndër përpjekjet më të hershme të njohura për sistemimin shkencor të leksikut shqiptar. Kjo nismë dëshmon jo vetëm formimin e tij të gjerë humanist, por edhe vetëdijen se gjuha ishte një instrument themelor i identitetit arbëror dhe i mbijetesës së katolikëve nën sundimin osman. Edhe pse fjalori nuk ka mbërritur i plotë deri në ditët tona, burimet e kohës – sidomos relacionet e Propaganda Fides, e përshkruajnë atë si një projekt me vlerë të veçantë filologjike, ku Mazreku kishte synuar të sqaronte prejardhjen e një numri të madh fjalësh, të krahasuara me latinishten, italishten dhe gjuhët sllave të rajonit.

Ky fjalor, i cili mendohet të jetë hartuar në periudhën e shërbimit të tij si kryepeshkop i Tivarit dhe më vonë si peshkop i Prizrenit, paraqet një risi të rëndësishme për kohën. Për herë të parë, një klerik shqiptar merrte përsipër të dokumentonte elementet bazë të gjuhës amtare me aparaturë etimologjike, duke synuar ta mbrojë atë në një hapësirë ku rreziku i asimilimit ishte i vazhdueshëm. Në këtë drejtim, Mazreku paraprin iniciativat gjuhësore të shekujve pasues, duke u shndërruar në një hallkë të rëndësishme në historinë e leksikografisë shqiptare.

Relacionet e Mazrekut – burime të pazëvendësueshme për historinë e shqiptarëve

Një tjetër dimension madhor i veprës së Mazrekut janë relacionet e tij të dërguara Selisë së Shenjtë, të cilat përbëjnë sot ndër dokumentet më të rëndësishme për studimin e gjendjes religjioze, kulturore dhe politike të shqiptarëve në shekullin XVII. Në këto relacione, Mazreku paraqet një panoramë të qartë dhe të argumentuar të realitetit të katolikëve shqiptarë në Kosovë, në viset e Hasit, në Prizren, Gjakovë, Janjevë e deri në viset e Prokuplës. Ai përshkruan me detaje strukturën kishtare, numrin e besimtarëve, rrezikun e islamizimit të detyruar, situatën arsimore, si dhe përpjekjet e klerit për të ruajtur gjuhën shqipe dhe traditat e krishtera.

Relacionet e tij, të shkruara me gjuhë të matur diplomatike, por me shqetësim të hapur për shuarjen e kulturës dhe të trashëgimisë arbërore, kanë sot një vlerë të shumëfishtë historike, gjuhësore, kulturore dhe politike. Rëndësia historike qëndron, sepse ato japin të dhëna autentike për strukturën demografike, fetare dhe arsimore të trevave shqiptare në shek. XVII;

Rëndësia gjuhësore, sepse Mazreku shpesh përfshin terma shqip, duke dëshmuar 

përdorimin e gjuhës amtare në mësimin fetar. Rëndësia kulturore, sepse aty përshkruan zakonet, normat shoqërore, dhe dinamikat identitare të kohës. Ndërkaq ao politike, sepse duke qenë se shumë nga raportet e tij, të cituara edhe nga studiues si Antal Molnár, ato ndërtojnë kuadrin më të hershëm administrativ e etnokulturor të nocionit “Kosovë”.

Veçanërisht i rëndësishëm është relacioni i vitit 1620, i identifikuar nga Molnár, ku Mazreku përdor termin “Kosovë” jo thjesht si emërtim gjeografik, por si njësi të veçantë politike dhe kulturore, duke e lidhur atë ngushtësisht me komunitetin shqiptar dhe me identitetin e tyre. Ky dokument konsiderohet sot si një ndër dëshmitë më të hershme të konceptimit të Kosovës si një hapësirë me identitet të qëndrueshëm historik.

Kontributi arsimor – themelimi dhe mësues i shkollës së Janjevës

Një ndër meritat më të mëdha të Mazrekut është themelimi i shkollës laike shqipe të Janjevës. Sipas dokumenteve të Propaganda Fides, shkolla u hap në dhjetor 1665, me kërkesë të André Bogdanit (nëntor 1664). Në letrën drejtuar Romës, André Bogdani kërkon që mësues të emërohet don Pjetër Mazreku, i përgatitur në Itali dhe me përvojë të gjerë pastorale. Pas Mazrekut, në shkollë shërbeu edhe Gjon Bogdani, nip i Pjetër Bogdanit.

Shkolla e Janjevës u bë ndër qendrat më të rëndësishme të arsimit shqip. Aty mësonin nxënës nga Janjeva, Vushtrria, Prokupla dhe trevat e Trepçës. Mësimi zhvillohej në latinisht dhe shqip, dhe krahas mësimeve fetare jepeshin lëndë të shkrimit, leximit, gramatikës dhe artizanateve. Nxënësit e kësaj shkolle shpesh vazhdonin studimet në kolegje të larta në Itali.

Këto shkolla, të quajtura “laike” nga studiuesi Avdullah Vokrri, përbëjnë themelet e arsimit shqip në Kosovë.

Mazreku figurë e identitetit kombëtar

Historiani hungarez Antal Molnár, ndër studiuesit më të njohur të marrëdhënieve kishtare në Ballkan, e vlerëson Mazrekun si ndër nismëtarët kryesorë të formësimit të identitetit kombëtar katolik shqiptar, por edhe si personalitet që e ngriti çështjen shqiptare në një rrafsh evropian. Studiuesi hungarez atë e cilëson edhe si klerikun e parë që hartoi nocionin politik të Kosovës, qysh në vitin 1620, në një dokument që Molnár e identifikon si dëshminë më të hershme të konceptit politik “Kosovë”. Mazreku, Kosovën e trajton si një hapësirë të veçantë etnokulturore dhe administrative brenda Perandorisë Osmane.

Po ashtu Mazreku ishte ai që nxiti shkollimin e André Bogdanit dhe të nipit të tij Pjetër Bogdanit në Itali, duke krijuar një brez të ri intelektualësh që do të shërbenin si bartës të kulturës dhe identitetit shqiptar. Falë këtij programi vizionar, Kosova u shndërrua, sipas Molnárit, në “djep të identitetit kombëtar shqiptar”.

Vdekja tragjike e Pjetër Mazrekut

Sipas një letre të Pjetër Bogdanit drejtuar Propagandës Fide, më 6 dhjetor 1670, vdekja e Mazrekut ishte e dhunshme, e papritur dhe jashtëzakonisht tronditëse për komunitetin katolik shqiptar. Ai u sulmua dhe u vra barbarisht nga disa ushtarë osmanë pranë brigjeve të Drinit në Prizren. Sulmuesit e goditën me shpatë dhe Mazreku iu këput supi, duke thirrur tri herë në çastet e fundit: “Jezu, Jezu, Jezu…”. Trupi i tij u zhvesh dhe u hodh në lumë, duke simbolizuar jo vetëm dhunën fizike, por edhe përpjekjen për të shkatërruar figurën e tij morale dhe autoritetin shpirtëror që mbante mbi komunitetin katolik arbëror.

Ky akt barbar nuk ishte i izoluar. Rrethanat politike dhe fetare të kohës ishin jashtëzakonisht të tensionuara: Perandoria Osmane ndiqte me kujdes dhe shpesh me brutalitet çdo figurë të shquar katolike që përfaqësonte jo vetëm autoritet fetare, por edhe një identitet kombëtar të pavarur. Mazreku, si kryepeshkop i Prizrenit dhe vizitor apostolik në rajon, simbolizonte lidhjen e drejtpërdrejtë me Perëndimin dhe me Vatikanin, si dhe rolin e arsimit shqip si instrument i vetëdijes kombëtare. Për autoritetet osmane, kjo përfaqësonte një kërcënim të qartë ndaj kontrollit të tyre në Ballkan.

Ngjarja e vrasjes së tij na kujton një ngjarje të ngjashme që kishte ndodhur një gjysmë shekulli më parë, në vitin 1621, kur një tjetër figurë e shquar katolike shqiptare, gjithashtu e lidhur me promovimin e shkollave dhe identitetit arbëror, u vra dhe u mbyt në lumin Drin. Ky veprim i përsëritur, përmes sulmit dhe mbytjes në të njëjtin lumë, tregon një model të dhunës së sistemuar ndaj klerikëve shqiptarë dhe përdorimin e brutalitetit fizik si mjet për të frikësuar komunitetin dhe për të ndërprerë lidhjet e tyre me Perëndimin.

Si Pjetër Budi dhe më vonë Pjetër Bogdani, edhe Pjetër Mazreku mbeti një nga klerikët më të shquar shqiptarë pa varr, duke u bërë simbol i sakrificës, i qëndresës fetare dhe i ruajtjes së identitetit kombëtar në kushte të jashtëzakonshme presioni dhe dhune. Vdekja e tij nuk shënoi vetëm një humbje personale, por edhe një moment kritik në historinë e komunitetit katolik në Kosovë, duke treguar se guximi dhe veprimtaria e klerikëve shqiptarë shpesh hasnin në rezistencë brutale dhe vdekje të parakohshme nga pushtuesit.

Përfundime

Pjetër Mazreku shfaqet sot si një nga kolonat më të fuqishme të identitetit shqiptar në 

Kosovë dhe në hapësirën e gjerë arbërore të shekullit XVII. Ai ishte një strateg i arsimit, një formësues i vetëdijes politike dhe një themelvënës i nocionit të shtetësisë kosovare.

Arsimi ishte instrumenti i tij kryesor i emancipimit kombëtar. Me shkollën e Janjevës dhe përkrahjen e shkollimit të André dhe Pjetër Bogdanit, ai ndërtoi themelet e një elite të re intelektuale arbërore që do të mbante gjallë gjuhën dhe kulturën shqiptare. Në të njëjtën kohë, dokumentet e vitit 1620 të identifikuara nga Antal Molnár tregojnë qartë se Mazreku ishte ndër të parët që konceptoi Kosovën si një entitet politik të veçantë, duke e lidhur fatin e saj me identitetin shqiptar.

Duke e ngritur çështjen shqiptare në instancat më të larta të Evropës së kohës, Mazreku i dha Kosovës dhe shqiptarëve një dimension ndërkombëtar. Vepra e tij është pjesë e themeleve mbi të cilat ngritet sot ndërgjegjja kombëtare dhe shtetformimi modern i Kosovës. Në këtë përvjetor të Pavarësisë së Shqipërisë, kujtimi i tij është homazh për të gjithë ata që ndriçuan rrugën tonë drejt lirisë.

Referencat

1. Barleti, Marin. Historia e Skënderbeut. Versione të studiuara. Faqet 210–212.
2. Loka, Nikollë. Studime mbi klerikët shqiptarë të shekullit XVII. Tiranë: Botime Toena, 1995. Faqet 48–53.
3. Malcolm, Noel. Kosovo: A Short History. London: Macmillan, 1998. Faqet 85–90.
4. Molnár, Antal. Hungarians and the Papacy in the Early Modern Period. Budapest: Central European University Press, 2000. Faqet 112–115.
5. Propaganda Fide Archives. Lettres de Pjetër Bogdani. Roma, 1670.
6. Vokrri, Avdullah. Arsimi shqip në Kosovë – Historia dhe zhvillimi. Prishtinë: Instituti Albanologjik, 2003. Faqet 72–80.

Aleksandër Çipa/

Demokracia e përfaqësimit u pushtua dhe u poshtërua. Tani nuk ka më asnjë kuptim e asnjë vlerë marrëdhënieje me sovranin. Qytetarët këtë pushtim poshtërues e soditën si diçka të përkohshme dhe kalimtare. Ky është naiviteti i pritmërisë së opinionit publik. Pushtimi dhe poshtërimi i demokracisë zgjedhore dashka kohën e vet që të gjenerojë bindje dhe reagim. Nuk është e njëjtë koha që do pushtimi i përfaqësimit politik me kohën e pushtimit dhe poshtërimit të demokracisë. Tani, domethënë në këtë kohë, jemi realisht në pikun e poshtërimit të demokracisë dhe për këtë, rrjedhojat nuk parashikohen.

Pushtimi i përfaqësimit u çimentua në marrëveshjen e 2008 nga dyshja kryesuese e bipolaritetit partiak në vend. Se çfarë ngjau më pas, kjo tashmë është e njohur. Poshtërimi i përfaqësimeve politike pasoi më intensivisht paskësaj. U zhbënë të gjitha kriteret që ishin “mishi” i demokracisë strukturore. Në partitë tona kryesore u poshtëruan statutet dhe kanonet e trashëguara dhe ato të amenduara. Tashmë pasojat kanë dalë jashtë partive. Poshtërimi i demokracisë dhe më së shumti i përfaqësimeve, ka jashtë pragut të kësaj gjendjeje depresive dhe status quo-je, lindjen e një reagimi të ri publik. Do të ketë disa forma ky reagim refuzues, përbuzës vetëzgjedhës dhe mosnjohës.

Subjekti që vjen do të tejkalojë regjitë e përdorura, të konsumuara dhe të manipuluara të “ mjeshtrave të tranzicionit” dhe mjeshtrave të “ pushtimit të demokracisë dhe përfaqësimit”. Krizat përherë dhe kudo janë shtatzëna me zgjidhje. Nuk është moment për iluzion të ri, por është kapitull i mbaruar për një ndryshim imponues. Kur zhbëhet fjala, kur përdhoset besimi, kur zhelekoset shteti, kur i “ pakënduari bëhet legjislator”, atëhere shoqëria që zvarrit të sotmen e vet, nuk ka më “tapi” për të ardhmen e saj…Ky nuk është trisht i mishëruar në tekst, por një e thënë reflektimi për një realitet që mbart ligjësinë oqeanike të asaj që vjen si pamundësi për t’u kontrolluar dhe mbajtur nën pushtet vetiak.

Ajo që vjen paskëtaj është shpërthim refuzues.

Ky protagonizëm do të vijë nga gjenerata, e cila realisht e përbuz realitetin e mbajtur në përdorim nga ata “ që qeverisin dhe mërzinë” e sotme të njerëzve, siç do të shprehet në një varg të vetin Fatos Arapi-Poet.

Çfarë ka pas pushtimit dhe poshtërimit të demokracisë? Shembje të “hipotekave vendimmarrëse”. Vetëm ky refuzim i menjëhershëm dhe prej shumicës së shoqërisë, zbon pushtimin malinj të demokracisë nga “zotërit “e fuqishëm brenda dhe vasalë para “zotërve” jashtë. Kjo krizë poshtërimi dhe poshtëruesish, po jep shenja të mjaftshfaqjes së sovranit refuzues, të antiriciklimeve stanjative të një shoqërie që e shndërroi jetën e vet “laborator” të së pandryshueshmes dhe të së keqpërdorurës “demokraci hibride”. Në ag të së afërmes, po shfaqen silueta dhe shenja të shumta refuzimesh…!