Nga Ornela Radovicka

Qendra Albanologjike mbi gjuhën dhe kulturën arbëreshe themeluar nga At Bellusci 1980/

Bashkia e Frasnitës\ Frashineto,e para Bashki arbëreshe në Klabrinë Kontinentale, që ka vënë në përdorim administartiv gjuhën arbërishte, si gjuhë të zyrtarizuar krahas italishtes. Në datën 30 Mars 2024 me rastin e promovimit të librit të poeteshës popullore Maria Marku, nga Eianina (ngulim arbëresh në Kalabri), iu dorëzua ne forme simbolike (poeteshës  ne fjale) certificata e parë lëshuar nga gjendja civile e Frasnitës  në dy gjuhë; arberisht  dhe italisht. Mundësinë për të përpiluar dhe përdororur një certifikatë të tillë ia jep ligji italianë 482\99. Në bazë këtij ligji popullsia arbëresh që shtrihet në shtatë rajonet me popullsi historike kane të drejtë të vendosin në përdorim gjuhën amëtare. Kjo ngjarje është një hap drejt asaj rruge për ringjalljen e gjuhës arbërore, gjuhës lokale, si dhe hap një dritë jeshile për komunat e tjera arbëreshe  që të promovojnë gjuhën e tyre lokale për të mbrritur në  njehësim gjuhe të përbashkët të 52 ngulimeve arbëreshe.

Kjo ngjarje u arrit me miratimin e Kryetarit të Bashkisë së Frasnitës Z. Angelo Catapano, këshilltares mbi gjuhën dhe kulturën arbëreshe Z. Caterina Adducci  dhe të palodhrit , këmbngulësit, mbrojtësit të gjuhës lokale të varjanit arbërisht, profesorit Agostino Giordano, i cili është themelues i së vetmes gazetë shkruar në arbërisht “Jeta Arbëreshe”,  dhe që vazhdon me mish e me shpirt  të punoj për të mbajtur gjallë këtë gjuhë. Sot në një farë mënyre të gjithë ata albanolog që u lindën dhe u rritën në Frascineto,që tani i përkasin qiellit sot me siguri janë në këtë  kozmo si ato xixëllonjat që përhapin pranverën. Edhe At  Bellusci u mallëngjye, e dy lot i rrëshkitën nga sytë  kur e pa më në fund këtë certifikatë të realizuar. Në këtë ligj janë të përjashtuar 10 mijë arbëreshë të Torinos, si edhe cilido arbëresh që nuk është banues në  shtatë krahinat me pakicë  popullsie historike.

Bota arbëreshe edhe pse e tkurrur prezantohet; Konservatore e një gjuhe arkaike e së djeshmes,  Përpunuese e fjalëve  të së sotmes, Komparativë e një etimologjie e së nesërmes, Edhe pse në miniaturë ajo është fanatike e rrënjëve të shpirtit si edhe të fjalës arbëroreqë ato të mos bëhen të gjitha, erë, tym, por të ngelen frymë.  …Të ringjallësh  këtë komunitet duhet të fillosh nga ajo  dozë humusi identiteti që ka të mbetur,  Pastaj ta spërkasësh me ndërgjegjen e të qenit arbëresh që përmblidhet në tezën: “Të folmi ashtu si na mbësonj mëma dhe tata.”

Arbëreshët i ngjajnë feniksit

Ringjallen edhe atëherë kur duken të djegur! Mbyll këto rreshta me shpresën që komunat e tjera në Kalabri e në krahinat e tjera të ndjekin këtë shembull! Në vijim  një fotokopje të një certifikatë në arbërishten e Frasnitës!

Përktheu Rafael Floqi/

Ndiheni të mërzitur këtë mëngjes? Në filxhanin tuaj të tretë të gjërave të zeza? Kafeja mund të jetë një shpëtim energjie për shumë njerëz – por sa është shumë?

Ndërsa kafenetë kanë qenë në rënie falë mungesës së udhëtarëve, shitjet e pijeve me kafeinë të prodhuara në shtëpi janë rritur shumë. Kafeja ishte zona më e madhe e rritjes për prodhuesin më të madh të ushqimit në botë Nestle, me një rritje prej 17% në produktet Nespresso në muajt e parë të 2021.

Është shumë e lehtë të kuptosh pse: ne të gjithë po kërkojmë një dozë energjie për të mposhtur lodhjen sociale tani që kufizimet janë lehtësuar, si dhe kërkojmë rehati dhe ngrohtësi për të na ndihmuar të kalojmë ditën. Nga një kafe klasike e bardhë e sheshtë në një kafe të modës proteinike Tik Tok, thjesht nuk mund të ngopemi.

Megjithatë, le të jemi të sinqertë, kafeja merr një reputacion të keq, veçanërisht për këdo që është gjetur duke derdhur filxhanin e tretë të ditës para orës 10 të mëngjesit. Por çfarë është kafeja për të cilën të gjithë jemi të shqetësuar?

“Nuk ka një përbërës specifik në kafe që është i keq për ne në vetvete,” shpjegon nutricionistja Emilia Thompson PhD. “Përkundrazi, është tejkalim i madh i sasisë së kafeinës me të cilën jemi mësuar që mund të shkaktojë disa shqetësime afatshkurtra.”

Këto mund të variojnë nga rritja e presionit të gjakut deri te ankthi, shpjegon Emilia, “por kjo ka tendencë të jetë tek ata që tashmë shfaqin ankth ose tek ata që nuk janë të prirur ndaj kafeinës”. Në pirësit tashmë të rregullt të kafesë, këto efekte negative zakonisht gjenden vetëm në doza shumë të larta (më shumë se 500 mg, ose pesë filxhanë kafeje). “Deri në dy filxhanë, që është, sigurisht, një sasi më realiste për konsum, duket se nuk kanë asnjë efekt të rëndësishëm,” thotë Emilia.

Në fakt, kafeja është shoqëruar me një reduktim të diabetit të tipit 2 (për shkak të polifenoleve, një antioksidant që përmban) si dhe me Alzheimerin dhe sëmundjet e zemrës. Një studim i ri i botuar në revistën Circulation të Shoqatës Amerikane të Zemrës zbuloi se konsumimi më i lartë i kafesë lidhej me rrezikun e reduktuar të dështimit të zemrës. Studime të mëtejshme që eksplorojnë efektin e kafeinës në tru kanë treguar gjithashtu se ata që pinë kafe mund të përjetojnë kontroll të përmirësuar motorik gjithashtu.

Megjithatë, para se të arrini për filxhanin e dytë (ose të tretë ose të katërt), sa është shumë? Sipas Agjencisë Evropiane të Standardeve të Ushqimit (EFSA) ne nuk duhet të kemi më shumë se 400 mg kafeinë në ditë, që është e barabartë me afërsisht katër filxhanë kafe.

Por ajo që ndikon në një person është një pikë në oqean te një tjetër, kështu që është më mirë të merren parasysh nevojat tuaja individuale. 3-5 mg/kg peshë trupore është një dozë e përafërt dhe funksionon në rreth 200-350 mg (ose dy-tre filxhanë kafe në ditë për një person 70 kg), sipas EFSA. Dhe mbani mend se nëse jeni një konsumues i zakonshëm i çajit ose pini pije të tjera me kafeinë si pijet energjike, do t’ju duhet të zvogëloni marrjen e kafesë për të marrë parasysh këtë.

Është gjithashtu e rëndësishme të theksohet se ndërsa një studim i fundit nga Universiteti i Rejkjavikut u raportua gjerësisht për sugjerimin që gratë shtatzëna duhet të shmangin çdo kafeinë, NHS thotë se konsumimi i 200 mg ose më pak në ditë nuk duhet të përbëjë ndonjë rrezik të rëndësishëm për nënën ose foshnjën.

Nëse do t’i jepni vetes një filxhan të madh, Emilia këshillon që ta fusni dhe ta rrisni me rrufitje të vegjël në mënyrë që të mos i jepni trupit tuaj një dozë tronditëse kafeine. Dhe, “ora e mëngjesit është më e mira”, thotë Emilia. “Idealisht, shmangni marrjen e kafeinës brenda 10 orëve nga koha juaj e zakonshme e gjumit.” Studimet tregojnë se doza të vetme prej 100 mg kafeinë (rreth një filxhan kafe) mund të rrisin vonesën e gjumit dhe të zvogëlojnë kohëzgjatjen e gjumit tek disa njerëz, veçanërisht kur konsumohen afër kohës së gjumit.

Por, të mos harrojmë se rritja e energjisë nuk është gjithmonë e keqe: “Pirja e kafesë para stërvitjes mund të ndihmojë në vonimin e lodhjes dhe të mbështesë intensitetin e ushtrimeve”, thotë Emilia, duke e bërë atë pijen perfekte para stërvitjes.

Pra, ndërsa mund të “mbështesë performancën njohëse dhe fizike, dhe ka shije të shijshme”, Emilia na kujton se mund të ketë shumë gjëra të mira. “Nëse ndjeni ndonjë ndikim negativ të kafesë personalisht, për shembull, gjumë të shqetësuar ose rritje të ankthit, atëherë provoni të reduktoni marrjen e kafeinës. Nuk ka asnjë test të standardit të arit për këtë, dhe është disi subjektive.”

Nuk ka turp thjesht të duash një të bardhë të sheshtë të avulluar. Por nëse ndiheni kaq të lodhur sa duhet t’i drejtoheni rregullisht kafeinës, është më mirë të flisni me një mjek për trupin tuaj. po përpiqet t’ju tregojë, në vend që ta maskojë me kafe.

Zbulohet dorëshkrimi i rrallë i shkruar për familjen Pojani 20 vjet më parë

Nga Klajdi Lulollari/

Njohja ime me veprën “Qëndresa e vëllezërve Pojani” e gazetarit të mirënjohur të Radio Televizionit Shqiptar, Ndue Ukcama, u mundësua nga znj. Safete Pojani, vajza e Demir Pojanit, pati mirësinë të ma dorëzojë dorëshkrimin e librit i cili qëndronte i pabotuar në arkivën e pasur të familjes Pojani prej vitit 2004.

Mbiemri Pojani kishte kohë që më ngacmonte. Rrugëtimi i ndjekur nga pinjollë të dalluar të këtij trungu dhe raportet e tyre me dheun amë, Shqipërinë, më mban mbërthyer pas rreshtave që shkruhen për ta. Kështu ndodhi edhe me librin në dorëshkrim të autorit Ndue Ukcama. Pyetja që i bëra vetes ishte: Ç’është ky libër? A ka përmbajtje patriotike, kombëtare për Pojanin, Korçën dhe Shqipërinë? Mora përsipër përgatitjen për botim, vetëm pasi e studiova disa herë.

Në parathënien e librit, autori Ndue Ukcama shkruan: “Kam kënaqësinë dhe dhimbjen t’ju ftoj në faqet e këtij libri, që është historia dramatike e një dere fisnike, histori e shkruar, si të thuash, në tre kohë. Nuk ka qenë rastësi nisja e këtij libri. Ai e ka fillimin në vjeshtën e vitit 1996 në Malësitë e Gjakovës, tek rënojat e një shtëpie ku kish hedhur dritë në histori familja Bajraktari, ndër më të njohurat por më të persekutuarat nga komunizmi. Këtu, atë ditë në një qiell të pastër, në një diell të ëmbël e në një dekor mahnitës të bimëve me ngjyra vjeshte, pata fatin e kënaqësinë të dëgjoj Demir Pojanin, kur foli aq bukur, aq qartë dhe aq dhimbshëm për mikun e tij të shtrenjtë Mustafa Bajraktarin, që u martirizua atje, në burgun e tmerrshëm të Burrelit. Duke pyetur mësova se familja Pojani me prejardhje nga Pojani i Korçës e banim në Elbasan i është nënshtruar një kalvari të gjatë sakrificash dhe vuajtjesh me tre vëllezërit, dy motrat dhe nënën Safete. Më vonë miku im gazetar, Zef Lleshi, më rekomandoi përgatitjen e një emisioni televiziv për familjen Pojani. Në ndihmë na erdhi edhe operatori e gazetari i mirënjohur Ilir Buçpapa.”

Ishte nëntori i vitit 2001, kur së bashku me vëllezërit, Demirin, Muhametin dhe Edmondin autori shkoi në Pojan, atje në prehër të Malit të Thatë, ku edhe ka qenë selia qindra vjeçare e kësaj familje. Ka qenë familje elitë në historinë e trevës së Korçës. Në Pojan, ndër njerëzit që takuan ishte Halil Ahmet Hoxha (1919-2004), pasardhës i familjes Hoxha. Të dyja familjet kishin miqësi me njëra tjetrën. Në kujtimet e tij në dorëshkrim Halil Hoxha thekson mes të tjerash: “Stërgjyshi im, Sali efendiu, ishte mik me Mustafa Pashë Gjiritin. Gjyshi im, Ibrahimi ishte shok i ngushtë me nipin e Mustafa Pashës pasi kishin vazhduar bashkë në një klasë gjimnazin e Manastirit, më pas Ibrahimi studioi për ekonomi në Stamboll, ku pas studimeve Mustafai i caktoi një detyrë të rëndësishme.”

Dokumentari tregon familjen e Ilmi Pojanit në një kalvar të gjatë, të jetës së tyre plot sfida. Të gjithë mbetën të mahnitur nga gjithçka që po mësonin për këtë familje fisnike. Rrëfimi vijonte, në ato ditë autori njohu nga afër Safete Pojanin, nënën fisnike, qëndrestare të admirueshme, me zemrën e saj të madhe. Ajo u dha fuqi tre djemve e dy vajzave të qëndrojnë e të mbajnë lart emrin dhe nderin e familjes Pojani.

Ata në të vërtetë, që prej rreth pesëqind vjetësh, njihen e nderohen si atdhetarë të mëdhenj. Lidhjet e pemës gjenealogjike na çojnë tek katragjyshi i tyre legjendar Mustafa Pashë Gjiriti dhe akoma më tej, tek familja Princërore e Gropajve dhe lidhja martesore me Muzakajt. I pari i tyre Hajdarbegu u martua me Annën (Kyranën) dhe patën një djalë Hasanbegun. Atë kohë paraardhësit e Pojanëve me origjinë nga Kosturi jetonin në Zvirinë dhe kishin zotërime të mëdha…

Ja si e kujton Demir Pojani këtë histori “profesor Myqerem Janina, që kishte për grua vajzën e Sulltan Hamitit, ishte në Ballsh, në burg. Kishte respekt për linjën e fisit tonë, pa u takuar me ne. Qe i dënuar herët, ishte njeri i madh, historian i shquar, burrë i ndershëm rreth 85 vjeç. Emri im i dilte si në revoltën e Spaçit e në raste të tjera. Më shkruan një copë letër ku më bën së pari shumë të fala e pastaj pyet: “A e din kush je? Je ndër familjet më të mira në Shqipëri. Ju jeni Muzakë, selia juaj ka qënë në fshatin Zvirinë, atje janë rrënojat tuaja, të cilat nuk e di historikisht pse janë boshatisë dhe keni zënë vend në Pojan. Ti je stërnip direkt i Mustafa Pashë Gjiritit.”

Shumë bij të shquar të kësaj familje u dalluan midis rretheve atdhetare shqiptare me kontributet, angazhimet dhe pjesëmarrjet e tyre në veprimtaritë patriotike.

Në faqet e këtij libri lexuesi do të njihet edhe me fakte të tjera historike, që për arsye të persekutimit komunist, janë mënjanuar ose errësuar fare. Do të njihemi me veprat e ndritshme të gjyshit të vëllezërve Pojani, Demir Beut, kushërinjtë e shquar Orhan, Sami e Mahmud bej Pojani.

Një material të çmuar për rilindasit e kësaj dere na jep edhe Mihal Grameno tek libri “Kryengritja shqiptare”, kurse te “Enciklopedia Turke” e hartuar nga i madhi e i dituri Sami Frashëri shkruhet për jetën e shqiptarit të famshëm, kryeministrit të Turqisë, Mustafa Pashë Gjiritit, ndërsa tek “Bleta Shqiptare” e Thimi Mitkos, kënga e famshme “Ta ngjiti Moskov ta ngjiti/ Mustafa Pashë Gjiriti!”

Ashtu si tek rrënojat e shtëpive në Kasaj të Tropojës, edhe në Pojan prapë rrënoja sarajesh, selia e Pojanëve jetonte vetëm në kujtime, ashtu edhe në Bulgarec tek Agollët, njerëzit e nënë Safetes.

Familjet më fisnike të kohës sistemi i përndoqi me egërsi. Ilmi Pojani me fëmijët e tij, më të madhin trembëdhjetë vjeç, u detyrua të largohej nga fusha e bukur e Korçës, të lerë çdo gjë, të shkojë në malet e Elbasanit e gjetkë. Në Mjekës, fshat në Elbasan, ai filloi të ndërtojë furra, ku gëlqerja i hëngri mushkëritë e i shkurtoi jetën. Ata iknin, diktatura i ndiqte. I ndiqte si kope egërsirash një tufë qingjash. Quhej luftë klase dhe Pojanët, i madh e i vogël, quheshin klasa të përmbysura ose të deklasuar. Të tre vëllezërit, Demir, Muhamet, dhe Edmond Pojani u futën në burgje në periudha të ndryshme. Babai, Ilmi Pojani në vitin 1974 vdes, nënë Safetja u internua në vitet 1983-1988, një kalvar tragjik për këtë familje.

Kur bisedon me Demir Pojanin, – shkruan autori, – këtë burrë të pathyeshëm, i njohur edhe si njëri ndër prometejtë e Burrelit, futesh thellë në atmosferën tragjike të kohës. Ai ka një memorie të jashtëzakonshme. Të duket se nga fjalët e tij, fytyra si shkëmb e sytë që shpesh shkëlqejnë nga pika loti, i sheh ngjarjet dhe njerëzit. Demiri ka një dhimbje të jashtëzakonshme, jo për rininë e tij, që e kaloi burgjeve, se sa për miqtë e tij, bashkëvuajtësit e sidomos për ata që mbetën përjetësisht në këto burgje, mbetën telave me gjëmba si flamuj e kryengritës të përjetshëm.

Janë edhe kujtimet e dhimbshme të nënë Safetes, Muhametit dhe Edmondit, të motrave Bardhylka dhe Vjollca, të gjitha këto vijnë me besnikëri në faqet e këtij libri.”

Pra, në këtë kuptim ky libër i autorit Ndue Ukcama është një autobiografi dhimbjeje, që ka vlera të pazëvendësueshme për hulumtimet e krimeve të komunizmit në Shqipëri, mbështetur këto edhe në dokumente, letra, kartolina, akt-akuza, kujtime të bashkëvuajtësve e të tjera.

Për këtë, duke filluar nga takimi i parë me Demir Pojanin, – vazhdon autori, – u binda unë dhe cilido që do të ishte në vendin tim se duhej të hidheshin këto dëshmi që ushqejnë historinë në një libër, që nuk është thjesht një kujtesë historike për familjen Pojani, por pjesë e asaj kujtese të vuajtjes e qëndresës mbinjerëzore të të burgosurve politikë në pesëdhjetë vjet të diktaturës komuniste.

Lidhur me këtë, pra me qëndresën e tyre përballë torturave, vuajtjeve çnjerëzore, provokimeve, vëllezërit Pojani në faqet e fillimit të librit, bëjnë edhe një deklaratë mirëkuptimi me lexuesit dhe bashkëvuajtësit.

Pjesë kryesore e librit janë dosjet e hetimit e të gjykimit. Demiri ka tetë dosje hetimi dhe gjykimi, është dënuar katër herë. Muhameti katër dosje – dënuar dy herë, Edmondi dënuar një herë.

E pra, përderisa historia kërkon e ka nevojë të ndriçojë me fakte e dokumente kohën e egër të diktaturës, monografi të tilla, libra si ky për kalvarin e vëllezërve Pojani, janë të nevojshëm.

Për figurat e shquara të fisit Pojani, do të ishte e pamundur të pasqyrohen kontributet e tyre atdhetare në një monografi të vetme, por kjo do të realizohet në botime të veçanta. Puna ka filluar me ndërtimin e pemës gjenealogjike të Fisit Pojani-Gropaj, evidentimin e rolit që kanë patur në themelimin e fshatit, bamirësive që kanë bërë, organizmin, mbështetjen dhe financimin për lëvizjen kombëtare në kryengritjet anti osmane e greke, ngritjen dhe aktivizimin e klubeve patriotike, çetës së Pojanit, gazetës “Korça”, hapjen e shkollave shqipe, bursat që iu siguronin nxënësve për të studiuar në Universitetin e Stambollit në degë si mësuesi, teologji, mjekësi, drejtësi, bashkë me shumë foto të figurave të kësaj familje, dokumente të arkivit qendror të shtetit shqiptar, të arkivit të Stambollit, të cilat janë në proces përkthimi nga osmanishtja.

Të gjitha këto materiale të mbuluara nga pluhuri i qëllimtë i harresës do të përgatiten për botim pasi tregojnë për ngjarje dhe figura të shquara të historisë sonë kombëtare.

Dr. Zana Nikolla/

This week the Princess of Wales made public her diagnosis with cancer. This announcement coincides with the awareness month during which Gastroenterologists and internists and all medical community focuses in educating the general population in regards to this deadly, but preventable disease.

Colon cancer is a very common disease.

In USA colon cancer ranks as top three most common cancers in both men and women. It can affect everyone and recently there has been in increase in incidence in young people.

Multiple celebrities and politicians, have had colon cancer and for some of them colon cancer has been the cause of death. Audrey Hepburn, Darryl Strawberry, Ronald Reagan, Sharon Ousbourne, Ruth Bader Ginsburg, Kristie Alley are only just a few.

When Katie Curic, the co-host of “Today’s Show”, lost her husband from colorectal cancer in 1998 at age of 43, she started a campaign in educating people about the life saving procedure called colonoscopy. She was so determined to make the public aware of this preventable disease, that she underwent a live screening colonoscopy on national television in year 2000.

Following the livestream, a study out of University of Michigan , found a 20% increase in the rates of people getting screened.

This is known as “Katie Couric effect”.

Celebrities can affect people’s behavior and can educate and help improve population’s health.

What is Colo rectal cancer

Colorectal cancer can affect anyone, especially those with a family history of the disease, specific genetic traits, or conditions that affect the large and small intestine.

However, it can also develop in individuals without these risk factors. Unhealthy lifestyle choices such as a diet high in animal fats, low in fiber and fruits and vegetables, obesity, diabetes, and smoking , along with heavy alcohol consumption, increase the risk.

The cancer usually starts as a precancerous growth known as a polyp. Detecting and removing these growths early can prevent cancer from developing.

What tests can be used to screen for CRC

Screening tests for colorectal cancer include stool-based tests, endoscopy, and radiologic imaging.

Stool-based tests like the fecal immunochemical test (FIT) detect blood in the stool, but sensitivity in detecting cancer is low.

Guaiac-based fecal occult blood test (gFOBT) is another option. This test requires careful attention to medication or diet prior to performing it.

Although the rate of detecting CRC is low, the tests are convenient and low cost. They can be performed frequently as well increasing the rate of detection.

Multitarget stool DNA tests like Cologuard combine molecular assays and immunochemical tests to detect DNA mutations and blood in the stool. They have higher accuracy on detecting polyps or cancer and they are also convenient.

Colonoscopy is the most thorough screening method. It involves a clinician examining the colon using a flexible scope, allowing for the detection and removal of polyps and early cancers.In majority of places colonoscopy is performed under sedation making it a very comfortable test.

Sigmoidoscopy examines only the lower part of the colon, reducing its effectiveness compared to colonoscopy.

Computed tomography colonography (CTC) is a less invasive alternative, but it exposes patients to radiation.

All the above tests, will need to be followed by a colonoscopy, if they are abnormal.

That’s why a colonoscopy is the best test in removing polyps and thus preventing CRC from occurring in the future.

Overall, early detection through screening significantly reduces the incidence and mortality of colorectal cancer, in 50% of the cases.

Due to an increased risk if CRC in young people, the age of starting to get Screening is lowered at 45 . If there is significant family history of CRC, other familial conditions or predisposing disease, patient should actually get screened sooner.

I would encourage everyone to talk to their doctor and get screened. The above tests are low risk, but they can prevent a deadly disease.

The same, can be said for the Albanian population that resides in USA.

Although Albanian diet is mediterranean, which is high in fiber and good fats, majority of people adjust their diets to American which makes the risks of developing CRC similar to American population. As explained above, diet is not the only risk associated with CRC, and as the others risks cannot be modified, screening for everyone at age of 45 years old or sooner remains crucial.

Dr. Zana Nikolla

Gastroenterologist with “Premier Medical Group” in New York.

She specialized at “Albert Einstein” College of Medicine in NY, was Chief resident during her training years, Specialized in gastroenterology at the Bridgeport Hospital associated with one of the best medical schools in the world “Yale School of Medicine”, followed by further specializations at “Temple University” in Pennsylvania in the field of gastrointestinal motility. Coauthor of many publications in medical field in collaboration with renown medical institutions among others Columbia University. She has practiced and worked with some of the best american doctors like Dr. Lawrence Brandt, Dr. Soloway, Dr. Taubin, etc. Recipient of “Albanian Excellence” medal of honor for her achievements in the medical field.

Fushatë sensibilizuese për parandalimin e kancerit të zorrës së trashë.

Dr. Zana Nikolla, doktoresha e parë shqiptare Gastroenterologe në SHBA, me një përvojë prej disa dekadash në fushën e mjekësisë dhe e specializuar në spitalet më të njohura amerikane, bën thirrje për ndërgjegjësimin e publikut në parandalimin e kancerit të zorrës së trashë në muajin Mars që është muaji botëror për parandalimin e kësaj sëmundjeje.

Këto ditë publiku u njoh me diagnostikimin e Princeshës së Uellsit me kancer. Ky lajm përkon edhe me muajin Mars që është muaji i ndërgjegjësimit për kancerin e zorrës së trashë. Gjatë këtij muaji dhe jo vetëm, mjekët gastroenterologë dhe ata të përgjithshëm, e po ashtu edhe komuniteti mjekësor fokusohen në ndërgjegjësimin e publikut për këtë sëmundje vdekjeprurëse por të parandalueshme.

Sipas studimeve më të fundit diagnostikimi i kancerit në përgjithësi ka patur një rritje prej 79% nga viti 1990 deri 2019 shoqëruar me rritjen e numrit të vdekjeve me 27%. Kanceri i zorrës së trashë është një sëmundje e shpeshtë. Por të gjitha këto mund të parandalohen me diagnostikim sa më të shpejtë duke rritur shancet e shpëtimit të jetës.

Në SHBA, kanceri i zorrës së trashë, është kanceri i tretë më i shpeshtë për burrat the gratë. Mund të ndodhë tek çdokush dhe kohët e fundit ka patur një rritje të numrit në moshat e reja.

Shumë figura të njohura të artit e politikës kanë patur këtë sëmundje dhe për disa prej tyre ka qenë fatale. Mund të përmend Audrey Hepburn, Darryl Strawberry, Ronald Reagan, Sharon Ousbourne, Ruth Badder Ginsburg and Kristie Alley, disa prej tyre.

Kur Katie Curic, presantuesja e njour e televizionit amerikan, humbi bashkëshortin në moshën 43 vjeçare prej kancerit të zorrës së trashë, ajo u angazhua në një fushatë intensive për të edukuar publikun për parandalimin e kësaj sëmundjeje me procedurën e quajtur Kolonoskopi që mund t’ju shpëtojë jetën. Katie ishte aq e vendosur për të informuar publikun saqë ajo e bëri kolonoscopine drejtpërdrejt në televizionin kombëtar amerikan në vitin 2000. Pas këtij sensibilizimi të drejtëpërdrejtë në ekran, sipas studimit të Universitetit të Miçiganit, pati 20% rritje në procédurat e depistimit me kolonoscopi.

Çfarë është Kanceri i zorrës së trashë osę Kolon-it.

Ky lloj kanceri mund të prekë këdo, por më tepër ata që kanë histori në familje, që kanë predispozicion gjenetik, ose kanë sëmundje që prekin zorrën e hollë apo të trashe si Koliti ulceroz apo semundja Chrohn. Megjithatë mund të ndodhë edhe tek individë që nuk e kanë këto faktorë rreziku. Mosha, djetat e pashëndetshme me yndyrna shtazore e të pakta në fibra dhe fruta e zarzavate, obeziteti e jeta sedentare, diabeti apo pirja e duhanit bashkë me konsumin e lartë të alkoolit, mund të rrisin rrezikun.

Semundja zakonisht fillon me rritje të vogla në murin e zorrës së trashë, në formën e kërpudhave të cilat me kalimin e viteve rriten akoma më tepër e përfundojnë në kancer. Duke i zbuluar herët dhe duke i hequr këto rritje që quhen “polipe” me ndihmën e kolonoscopisë, ne mund të parandalojmë kancerin.

Parandalimi

Testet depistuese për kancerin e zorrës së trashë janë teste të feces, teste endoskopike dhe radiologjike.

Testet që bazohen në fece si Fecal immunochemical test ( FIT), edhe testi për guiac ( gFOBT) janë të lehta për tu bërë, konveniente dhe me kosto shumë të ulët. Multitarget stool DNA test- ndryshe i quajtur COLOGARD kombinon analizen molekulare me teste imunohistokimike per te kapur mutacionet e ADN dhe gjakun ne fece.

Megjithatë Kolonoskopia është metoda më e mirë për zbulimin e kancerit të kolonit.

Mjeku ekzaminon zorrën e trashë me një tub fleksibël me kamera me të cilin jo vetëm zbulohen polipet por edhe mund të hiqen në të njëjtën kohë. Në shumicën e klinikave pacienti vihet në gjumë të lehtë dhe procedura është e rehatshme dhe pa dhimbje.

Një procedurë tjetër e ngjashme Sigmoidoskopia ekzaminon vetëm pjesën e poshtme të zorrës së trashë, prą efikasiteti është i reduktuar në krahasim me kolonoskopinë.

Kolonographia (computed tomography colonography) është një alternativë më pak invazive, por i ekspozon pacientët me radiacion.

Të gjithë testet e mësipërme, përveç kolonokopisë, duhet të pasohen me kolonoskopi nëse dalin pozitive. Prandaj kolonoscopia është testi më i mirë aktualisht sepse jo vetëm zbulon polipet por na jep mundësi t’i heqim në të njëjtën kohë. Në përgjithësi zbulimi i hershëm e ul rrezikun e sëmundshmërisë dhe vdekjeve në rreth 50%.

Duke u bazuar në të dhënat e fundit dhe rrezikun e rritur tek të rinjtë, depistimi tani fillon që në moshën 45 vjeçare. Nëse pacienti ka histori në familje ose predispozicion gjenetik apo semundje si koliti ulceroz, mosha në të cilën duhet bërë kolonoskopia mund të jetë edhe më e re.

Unë do inkurajoja të gjithë njerëzit që të flasin me mjekët e tyre dhe të bëjnë testet që përmenda më sipër. Rreziqet e këtyre testeve janë shumë të vogla por ato mund të parandalojnë një sëmundje vdekjeprurëse. Të gjithë bashkatdhetarët që jetojnë këtu në SHBA duhet të ndjekin të njëjtat këshilla. Ndonëse dieta jonë është mesdhetare dhe ka shumë fibra e yndyrna të mira, shumë shqiptarë e ndërrojnë pak stilin e jetesës dhe i adoptohen jetës amerikane me dietën përkatëse dhe plus ekzistojnë edhe faktorë të tjerë rreziku që nuk janë të modifikueshëm pamvarësisht se ku jeton duke bërë që rreziku të mbetet i njëjtë. Prandaj depistimi në moshën 45 vjeçare për të gjithë, dhe më herët për personat me rrezik të rritur, është shumë i rëndësishëm dhe ndihmon në ruajtjen e shëndetit.

Dr. Zana Nikolla

Gastroenterologe me klinikën private “Premier Medical Group” në shtetin e Nju Jorkut.

E specializuar pranë Kolegjit të mjekësisë “Albert Ainshtajn” në Nju Jork, Shefe e rezidentëve pranë këtij kolegji, Specializante e gastroenterologjisë në spitalin Bridgeport i asociuar me një nga shkollat më të mira në botë për mjekësinë si “Yale School of Medicine”, e specializuar më tej në “Temple University” në Pensilvani në fushën e motilitetit gastrointestinal. Bashkëautore e shumë studimeve mjekësore në fushën e gastroenterologjisë dhe në bashkëpunim me universitete të njohura si “Columbia University”. Eshtë specializuar me pedagogët më të famshëm amerikanë si Dr. Lawrence Brandt, Dr. Abdelsayed, Dr. Taubin, etj. E vlerësuar me medaljen “Albanian Excellence” si shqiptare e shkëlqyer në arritjet e saj në fushën e mjekësisë.

Astrit Lulushi/

Sipas përshkrimit të Julius Cezarit, keltët ishin misterioz dhe supersticioz. Një përshkrim i mitit irlandez thotë se ata ishin një “konglomerat fisesh me fuqi të jashtëzakonshme dhe shumë kokëfortë”.

Për sa i përket strukturës sociale, shumica e fermerëve ishin Feines ose të lirë. Njerëzit sigurisht i nderonin paraardhësit e tyre dhe ishin afër perëndive që adhuronin. Ata ishin të organizuar ngushtë rreth grupeve farefisnore, të njohura si klane. Klanet më të mëdha do të drejtoheshin nga një shef; klanet më të vogla do të kishin një prijës. Udhëheqësit ishin të klasës Flaith ose fisnike. Dikush mund të ishte edhe “kryetari i një lope” Buo-Aire, por detyra e kreut të caktuar për të mbrojtur klanin dhe pronën e tij ishte e shenjtë sipas ligjit Breton deri në shekullin e 17-të. Kishte edhe një klasë të respektuar zejtarësh e artizanësh. Më pas erdhën bardët prestigjiozë dhe të dashur, të cilët ishin ruajtësit e historisë së popujve, të cilën e recitonin në tregimet dhe këngët tradicionale. Druidët ishin udhëheqësit fetarë dhe të lidhur me sferën shpirtërore; ata ishin gjithashtu mësuesit, filozofët, astronomët, shëruesit, politikanët dhe gjykatësit. Në thelb, një druid i vjetër do të kishte një praktikë të gjatë pas tij – zakonisht 20 vjet – dhe shpesh zotëronte aq pushtet sa një mbret i vogël. Sundimtari i përgjithshëm njihej si Ri Koicid.

Kelt rrallë ndërtonin tempuj—ata nuk kishin nevojë.

Alban Heruin, ishte një festival i rëndësishëm për druidët. Një vigjilje mbahet gjatë gjithë natës, ulur rreth zjarrit, dhe e ndjekur nga një Ceremoni Agimi ndërsa lind dielli. Kjo është një kohë e fuqishme për të bërë magji. Në mesditë mbahet një ceremoni tjetër; barëra të veçanta do të përziheshin me hirin e djegur nga zjarret dhe do të shpërndaheshin në kopetë e bagëtive dhe në tokë për të siguruar prodhime të bollshme. Do të ndizeshin dy zjarre dhe të gjitha bagëtitë e klanit do të kalonin midis dy burimeve të dritës, të ndjekur nga ata që do të shpresonin për një fëmijë në vitin e ardhshëm. Ishte zakon të dekoroheshin pemë të veçanta, si lisat, me shirita. Ishte gjithashtu një kohë e mirë për rinovimin personal. Nëse jeni kaq të prirur, gjeni një vend të qetë, natyror ku mund të relaksoheni dhe të shijoni një komunikim me natyrën. Kur të jeni të qetë, recitoni këtë version të përkushtimit të Amhairghin kur ai zbarkoi për herë të parë në tokën irlandeze mijëra vjet më parë:

“Unë jam era mbi një liqen të thellë e të gjerë.

Unë jam dallga mbi detin e pafund.

Unë jam dre i shtatë lopëve, që vrapoj nëpër pyll

Unë jam shqiponja në ajër, që fluturoj mbi shkëmbinj

Unë jam një ndezje drite nga dielli lart, që u sjell nxehtësi atyre poshtë

Unë jam bimët që lulëzojnë, që sjell ushqim dhe bukuri

Unë jam një derr i egër, i fuqishëm dhe i fortë

Unë jam salmoni në ujë, duke notuar pafund në rrjedhën e sipërme

Unë jam kodra ku poetët shëtisin për frymëzim

Unë jam koka e shtizës që nxjerr gjak në betejë

Unë jam Zoti që vë zjarrin në kokë dhe nderin në zemër”.

Disa gjuhëtarë e quajnë gjuhën kelte, gjuhën amtare të Irlandës, “Gjuha e Zgjedhur” dhe pohojnë se ajo u fol në Kopshtin e Edenit – se erdhi me fisin e Jakobit në Egjipt, pastaj në Kartagjenë dhe nëpërmjet Galicisë në Spanjë, Irlandë. Gjuhëtarët më konvencionalë do të thonë se rrënjët janë indo-evropiane, dhe arsyeja pse është kaq tepër e pasur është se ajo, ashtu si njerëzit, është zhvilluar nga 72 gjuhë të ndryshme. Sidoqoftë, galeishtja ka qenë gjuha e folur dhe e shkruar e Irlandës për mijëra vjet. Flitet gjithashtu në Skoci dhe sot është ende gjuha popullore në Irlandë, Skoci, Uells, Ishullin e Manit, Cornwell dhe Brittany. Gjuha dhe poezia luanin një pjesë të rëndësishme të jetës në Irlandën e lashtë dhe shumica e hyjnive kenë një lidhje të fortë me poezinë në fuqitë dhe përgjegjësitë e tyre. Ogmios, ose Ogma, ishte perëndia kelt e oratorisë dhe përshkruhej me zinxhirë të bukur prej ari dhe qelibar që e lidhnin, ndonjëherë nga gjuha te veshët. Ekziston një numër i madh burimesh të shkruara për mitologjinë kelt. Fatkeqësisht, këto shënime të shkruara u krijuan ndërsa krishterimi u rrit në tokë dhe shumë histori u dezinfektuan; u bënë rregullime delikate (dhe jo aq delikate) për të promovuar një kulturë shumë të ndryshme. Disa historianë theksojnë se mitologjia kelte ndoshta u largua më lehtë nga ky lloj censure sesa traditat e tjera, pasi shumica e dorëshkrimeve u krijuan nga murgjit irlandezë, të cilët ndoshta do të kishin pasur më shumë qëllim për të ruajtur kulturën irlandeze sesa për të shpëtuar shpirtrat. Shkrimet më të hershme u shkatërruan të gjitha nga vikingët plaçkitës, dhe të dhënat që tani kemi janë shkruar rreth shekullit të dymbëdhjetë.

Cikli i fundit njihet si Cikli i Mbretit ose Cikli Historik. Këto tregime kanë të bëjnë me pasuritë e ndryshme të mbretërve keltë. Mirëqenia e mbretërisë lidhej drejtpërdrejt me cilësinë e mbretit. Shumica e mbretërve ishin figura gjysmëhistorike me fuqi dhe ndikim të ngjashëm me perëndinë. Mbretërit dhe luftëtarët e jashtëzakonshëm ishin jashtëzakonisht të fuqishëm, por shpeshherë edhe të pafuqishëm përballë një kufizimi të mbinatyrshëm të quajtur geis, (gjëzë), i vendosur mbi ta, zakonisht nga një druid i moshuar (geasa në shumës). Për të thyer një geis duhej të thyej menjëherë një lidhje e shenjtë midis një udhëheqësi dhe popullit të tij, kështu që nuk u bë kurrë. Është një koncept mjaft i vështirë, dhe më e afërta për ta shpjeguar në ditët e sotme është kthimi saj në tabu. Një historian keltik e shpjegon ‘geis’ si “udhërrëfyes fati”; shqipja ka dhënë ‘gjëagjëzë’.