Në emër tim personal dhe në emër të ITSHKSH në Shkup uroj që festa e  Pashkëve të na sjell më shumë dashuri njerëzore dhe më pak plagë  shpirtërore.

Meqë Pashka është festa më e rëndësishme për të krishterët, që shënon Ringjalljen e Jezusit të Nazaretit….nga vdekja trupore dhe frymore në Jetën e Re të Amshuar, uroj që shqiptarët katolikë të Shkupit  dhe qyteteve tjera përfshi edhe Ipeshkvinë e Kosovës të  kalojnë çastet më të përshpirtshme gjatë kësaj feste.

Festa e  Pashkëve  na  kujton  ngadhnjimin e jetës  dhe  ringjalljen e shpresës, për ditë më të mira edhe për shqiptarët katolikë të Shkupit dhe qyteteve tjera. Këto Pashkë le të ringjallin zemërgjerësinë, tolerancën, respektin dhe dashurinë në mes njëri-tjetrit.

Për shumë mote, Gëzuar Pashkët!

Paçi gjithmonë, gëzime e mbarësi në familjet tuaja!

Prof.dr. Skender ASANI- drejtor i ITSHKSH, Shkup

Prishtinë, 14 prill 2022/

Kryeministri i Republikës së Kosovës, Albin Kurti, priti në takim znj.Shyhrete Tahiri –Sylejmani, e mbijetuar e dhunës seksuale gjatë luftës dhe përfaqësuesit/et e organizatave që mbështesin të mbijetuarit e dhunës seksuale gjatë luftës në Kosovë.

Dita e të mbijetuarve të dhunës seksuale, kjo ditë veçanërisht na përkujton dhembjen e madhe që nuk kalon, dhe një plagë të madhe që shteti e ka obligim që ta shërojë, tha Kryeministri Kurti në fillim të takimit.

Ai shtoi se të mbijetuarat e të mbijetuarit e dhunës seksuale gjatë luftës së fundit në Kosovë kanë në krah shtetin e tyre dhe do të kenë përkrahje të vazhdueshme.

U vlerësua roli i pazëvendësueshëm i të mbijetuarave që kanë folur publikisht për rastet e tyre, e veçanërisht Vasfije Krasniqi-Goodman që vazhdon të jetë avokuese e zëshme, me forcën e saj të pashembullt.

Gjatë takimit u bisedua për angazhimin e përbashkët të institucioneve, organizatave të shoqërisë civile dhe shoqërisë, për të adresuar të shkuarën e për të përmirësuar mirëqenien e të mbijetuarve në Kosovë. U theksua rëndësia e mbështetjes së të mbijetuarve për procesin e aplikimit në Komisionin Qeveritar për njohjen dhe verifikimin e statusit të personave të dhunuar gjatë luftës në Kosovë, që të gëzojnë të drejtat e garantuara me ligj.

Në këtë takim të përbashkët me Kryeministrin, morën pjesë edhe Nënkryetarja e Kuvendit të Republikës së Kosovës, Saranda Bogujevci, Kryeshefja Ekzekutive e Agjencisë për Barazi Gjinore në Zyrën e Kryeministrit, Edi Gusia, dhe përfaqësuesit/et e organizatave joqeveritare Qendra Kosovare për Rehabilitimin e të Mbijetuarve të Torturës (QKRMT), Medica Kosova, Medica Gjakova, Qendra për Promovimin e të Drejtave të Grave – Drenas dhe “Drejtësi për të gjithë”.

Prof.As.Dr Basri Lenjani

SINDROMI I VDEKJES SË PAPRITUR 

Sindromi i vdekjes së papritur  ose Arresti i papritur kardiak (APK) është një gjendje emergjente jetë kërcënuese, në të cilën zemra papritur ndalon së rrahuri. Nëse kjo ndodh, gjaku ndalon të rrjedhë në tru dhe në organet e tjera vitale. APK zakonisht shkakton vdekje, nëse nuk trajtohet brenda pak minutash. Vdekja e papritur kardiake (APK) është një vdekje e papritur e shkaktuar nga humbja e funksionit të zemrës (arrest kardiak i papritur). Vdekja e papritur kardiake është shkaku më i madh i vdekjes natyrore, duke shkaktuar rreth 325,000 të vdekjeve të të rriturve në Shtetet e Bashkuara çdo vit. Vdekja e papritur kardiake është përgjegjëse për gjysmën e të gjitha vdekjeve nga sëmundjet e zemrës. .  

Figura 1 – Dallimi në mes sulmit në zemër, arestit të papritur kardiak dhe sulmit në tru.

Arresti kardiak i papritur nuk është sulm në zemër (infarkt miokardi). Sulmet në zemër ndodhin kur ka një bllokim në një ose më shumë arterie koronare, duke parandaluar që zemra të marrë mjaft gjak të pasur me oksigjen. Nëse oksigjeni në gjak nuk mund të arrijë në muskulin e zemrës, zemra dëmtohet. Në të kundërt, arresti i papritur kardiak ndodh kur sistemi elektrik në zemër funksionon dhe papritmas ritmi bëhet i parregullt, malinj dhe kërcënues për jetën.

Incidenca. Vdekja e papritur kardiake ndodh më shpesh tek të rriturit në mesin e të 30-tave deri në mesin e të 40-ve dhe prek meshkujt dy herë më shpesh sesa gratë. Kjo gjendje është e rrallë tek fëmijët, duke prekur vetëm 1 deri në 2 për 100,000 fëmijë çdo vit. Sipas statistikave, 38.7 raste për 100,000 lindje të gjalla vdesin nga vdekja e papritur (të dhëna nga CDC). PE dhe pse APK te atletët është e rrallë. Në popullatën më të re, shumica e APK ndodhin kur luajnë sporte ekipore me një shfaqje 1 rast në një 100,000 deri 300,000 atletë, dhe më shpesh tek meshkujt. Te atletët më të vjetër (35 vjeç e më lart), APK ndodh më shpesh gjatë vrapimit në 15,000 vrapues dhe në 50,000 vrapues maratonë. Arresti kardiak është shkaku kryesor i vdekjeve të papritura. Në vendet e zhvilluara incidenca e arrestit kardiak sillet 1-2 raste në 1000 banorë. Në mbështetje të hulumtimeve është verifikuar se në Kosovë, rreth 4000-5000 persona në vit pësojnë arrest kardiak

Shkaqet. Shumica e rasteve të APK janë të lidhura me sëmundje kardiovaskulare të pazbuluara. Në popullatën më të re, APK është shpesh për shkak të defekteve të lindura të zemrës, ndërsa në atletët më të vjetër (35 vjeç e lart), shkaku lidhet më shpesh me sëmundjen e arteries koronare. Shumica e vdekjeve të papritura kardiake tek të rriturit shkaktohen nga ritmet jonormale të zemrës të quajtura aritmi. Aritmia më e zakonshme kërcënuese për jetën është fibrilacioni ventrikular, është çrregullim më i rëndë i ritmit të punës së zemrës dhe pulset elektrike në ventrikuj krijohen pa kurrfarë rregulle. Në minutat e para, të fibrilacionit ventrikular qarkullimi i gjakut me oksigjen në tru do të zvogëlohet në mënyrë drastike, duke rezultuar me humbje të vetëdijes. Vdekja ndodh nëse trajtimi emergjent nuk bëhet menjëherë. 

Mekanizmi. Mutacionet e gjeneve shoqërohen me shumë sindroma që bien nën ombrellën e APK, por jo çdo person me APK ka gjene. Është e mundur që gjenet e tjera të jenë të lidhura me APK, por ato ende nuk janë identifikuar. Por disa shkaqe të SDS nuk janë gjenetike, sidomos disa lloje të barnave mund të shkaktojnë sindroma që mund të çojnë në vdekje të papritur. Sindromi i intervalit të zgjatur QT mund të ndodhë kur përdorin për një kohë të gjatë si, antihistaminikët, degjenestuesët, antibiotikët, diuretikët, barnat kundër depresionit, antipsikotikët etj. Sindroma e vdekjes së papritur fillon te një fëmijë që më parë ishte i shëndetshëm, pa një pasqyrë klinike ose simptoma të ndonjë sëmundjeje. 

Ekzistojnë dy entitete: Sindroma e vdekjes së papritur të foshnjave dhe sindromi i vdekjes së papritur të fëmijës më të madh. Sindroma e vdekjes së papritur të foshnjave që prek fëmijët deri në një vit, më shpesh në gjumë. ndodh më shpesh tek djemtë, në dimër, tek fëmijët që nuk ushqehen me gji, tek fëmijët që përdorin biberona dhe më shpesh në moshën 4 deri në 6 muaj.Sindroma e vdekjes së papritur të një fëmije më të madh ndodh tek fëmijët më të mëdhenj se një vit, më shpesh në gjumë dhe është më pak e zakonshme sesa tek foshnjat.Vdekja e papritur kardiake te të porsalindurit, foshnjet dhe fëmijët mbi 1 vjet mendohet se shkaktohet nga disa faktorë.  Ka një numër të madh studimesh në botë për shkakun e vdekjes së papritur, sepse pavarësisht nga të gjitha mundësitë e disponueshme diagnostikuese si dhe gjetjet në autopsi, shkaku shumë shpesh mbetet i pashpjegueshëm. 

Kur flasim për shkaqet e vdekjes së papritur të foshnjave, testet ekzaminuese shkojnë në drejtim të çrregullimeve të frymëmarrjes sipas llojit të çrregullimit të hipoventilimit qendror, çrregullimeve të sistemit nervor qendror dhe qendrës për kontrollin e gjendjes së zgjuar, domethënë gulcim në gjumë (zakonisht si pasojë e regurgitimit të përmbajtjes së stomakut dhe aspirimit në rrugët e frymëmarrjes), çrregullime të ritmit të zemrës dhe më shpesh çrregullime të intervalit të zgjatur QT, etj. Tek fëmijët më të mëdhenj, konsiderohen gjithashtu sëmundjet e rralla metabolike, kardiomiopati dhe çrregullime të ritmit të zemrës. 

Faktorët e rrezikut të arrestit të papritur kardiak. Ka shumë faktorë që mund të rrisin rrezikun te një personi për arrest kardiak të papritur dhe vdekje të papritur kardiake. 

Dy faktorët kryesorë të rrezikut për arrest kardiak të papritur: Sulmi i mëparshëm në zemër (75 % të e rasteve të APK janë të lidhura me një sulm të mëparshëm në zemër – Rreziku te një personi për APK është më i lartë gjatë gjashtë muajve të parë pas një sulmi në zemër.

Sëmundja e arteries koronare (80% të rasteve të APK janë të lidhura me këtë sëmundje) -Faktorët e rrezikut me sëmundjet e arteries koronare, pirja e duhanit, historia familjare e sëmundjeve kardiovaskulare, kolesteroli i lartë ose një zemër e zmadhuar.

Faktorë të tjerë të rrezikut përfshijnë: më pak se 40% e rasteve e kombinuar me takikardinë ventrikulare, episodi i mëparshëm i arrestit kardiak të papritur, historia familjare e arrestit të papritur kardiak ose APK, historia personale ose familjare e ritmeve të caktuara jonormale të zemrës, duke përfshirë sindromën e intervalit të QT, sindromën Wolff-Parkinson-White, rrahjet jashtëzakonisht të ulëta të zemrës ose blloqet kardiake, takikardia ventrikulare ose fibrilacioni ventrikular pas një sulmi në zemër, historia e defekteve të lindura të zemrës ose anomalitë e enëve të gjakut, historia e sinkopës (episodet e zbehjes me shkak të panjohur). 

Figura 2 – Faktorë të tjerë të rrezikut përfshijnë ne shfaqjen e APK e akceptuar e modifikuar nga Michael John Ackerman.

Pamjaftueshmëria kardiake: një gjendje në të cilën fuqia pompuese e zemrës është më e dobët se normale. Të sëmurët me insuficiencë kardiake kanë 6-9 herë më shumë gjasa se popullata e përgjithshme të përjetojnë aritmi ventrikulare që mund të çojë në arrest kardiak të papritur. Kardiomiopatia dilatative (shkaku i APK rreth 10 % të rasteve): rënie e aftësisë së zemrës për të pompuar gjak për shkak të ventrikulit të majtë të zgjeruar ose të dobësuar. Kardiomiopatia hipertrofike: një muskul i trashë i zemrës që prek veçanërisht barkushet. 

Ndryshime e rëndësishme nivelet e kaliumit dhe magnezit në gjak (nga përdorimi i diuretikëve), edhe nëse nuk ka sëmundje organike të zemrës, obeziteti, diabeti, abuzimi rekreativ me barna. Abuzimi me alkohol, marrja e barnave që janë “pro-aritmike” mund të rrisë rrezikun për aritmi kërcënuese për jetën. APK ndodh rrallë në atletët, por kur kjo nuk ndodh, shok distributiv. Nëse është e mundur të udhëheqësh një mënyrë jetese të shëndetshme, atëherë mundësia e vdekjes së papritur zvogëlohet në minimum. Kjo është për të kujtuar gjithçka. Askush nuk është imun ndaj fenomenit të përmendur. Shkencëtarët po përpiqen të hetojnë sa më shumë që të jetë e mundur dhe të gjejnë shkakun e saktë të këtij fenomeni. Deri më tani, siç është theksuar tashmë, kjo nuk është bërë. 

Figura 3 – Shkaqet e Sindromit të vdekjes së papritur  ose Arresti i papritur kardiak (APK).

Periudha prej momentit të ndërprerjes së punës së zemrës e deri në zbatimin e masave reanimatore, përkufizohet si kohë e ndërprerjes, koha e arrestit. Qelizat e trurit mund të mos dëmtohen, për një periudhë më të gjatë te fëmijët e vegjël, për shkak se janë më pak të ndjeshëm në iskemi dhe hipoksi. Që të vendoset diagnoza e shpejtë e ndërprerjes akute të punës së zemrës, nuk duhet ndonjë pajisje dhe aparaturë. Shkaqet e arrestit kardiak tek të rinjtë janë: kardiomiopatia hipertrofike dhe sëmundjet e miokardit. Personat që merren me sport, por edhe ata të cilët nuk merren me sport, duke jetuar me këto sëmundje me vite me radhë, mund të kenë probleme kardiake. Arresti i papritur kardiak është një gjendje kërcënuese për jetën që rezulton me vdekje në 9 nga 10 raste. Shkaktohet nga një mosfunksionim elektrik i zemrës, i quajtur fibrilacion ventrikular. Kjo anomali vepron si një “qark i shkurtër” brenda zemrës, duke bërë që ajo të ndalojë së rrahuri papritur.

Figura 4 –  Ndryshimi midis një gjendje trunor të shëndetëshme, trurit të vdekur dhe gjendjes vegjatative në aspketin klnik.

Cili është ndryshimi midis një koma dhe vdekjes së trurit? Koma është një gjendje e thellë e pavetëdijes me sy të mbyllur, ku një person nuk është në gjendje t’i përgjigjet njerëzve ose mjedisit përreth tij. Në koma, një pacient është gjallë dhe ka njëfarë aktiviteti të trurit. Në varësi të ashpërsisë së dëmtimit, koha e rikuperimit ndryshon dhe koma mund të jetë e përkohshme ose e përhershme. 

Vdekja e trurit është vdekje. Nuk ekziston asnjë funksion i trurit. Vdekja e trurit vjen nga ënjtja  e trurit  tru, qarkullim dh  rrjedhja e gjakut në tru nuk ka, pa oksigjen qelizat e indit trunor vdesin, është e gjendje e pakthyeshme, pasi q indi i trurit vdes dhe nuk mund të bëhet asgjë për ta shëruar atë. Ndërprerja e punës së zemrës manifestohet me këto shenja: humbje e vetëdijes, mungesa e pulsit në arteriet e enëve të mëdha të gjakut (arteriet-femoralis-carotis), dilatacion – shtangimi i bebëzave të syrit, që paraqitet pas 20-50 sekondash ose më së voni deri në 2 minuta, ndryshime të ngjyrës së lëkurës dhe i mukozave të dukshme (të përhitura ose cianotike).

Vdekja klinike – është gjendje e kohëpaskohshme e ndërprerjes së frymëmarrjes dhe e punës së zemrës, para se të vdesin qelizat, atëherë kur është e mundur që me metodat e reanimimit kardiopulmonal i sëmuri, ose i aksidentuari dhe i helmuari, të rikthehet përsëri në jetë. Nëse shfaqet ndërprerja e qarkullimit, si pasojë e çrregullimit të ritmit të zemrës, pas 10 sekondash i sëmuri humb vetëdijen, kurse pas 30 sekondash i ndërpritet edhe frymëmarrja. Pas 60 sekondash, ky moment i ndërprerjes së qarkullimit të gjakut, bebëzat e syrit zgjerohen, gjendje e cila konsiderohet shenjë e hipoksisë qendrore. Pas 180 sekondash (3 min.) manifestohen dëmtimet e para të sistemit nervor qendror, ndërsa pas 4 min. kemi shfaqjen irreversibile të qelizave të indit trunor. Nëse reanimimi kardiopulmonal fillohet në tre minutat e para, ekzistojnë shanset e mira për mbijetesë të viktimës, suksesi pritet të jetë rreth 75%.

Ndërprerja e punë së zemrës dhe e frymëmarrjes nuk duhet të vlerësohet si vdekje definitive, për shkak se këta të sëmurë, apo të aksidentuarit, në disa raste, me metodat të reanimimit kardiopulmonal mund të rikthehen në jetë.   Ndërprerja e aktit të frymëmarrjes ose e punës së zemrës, është pasojë e mungesës së organizmit pa oksigjen, që mund të shkaktojë vdekjen e qelizave. Qelizat e trurit vdesin të parat, brenda vetëm disa minutash. Vetëm për një kohë të shkurtër ka arsye të shëndoshë të bëhen tentimet e reanimimit kardiopulmonal, por kur kalohen minutat e artë, është e pamundur të kemi sukses në këtë veprim.

Shenjat dhe simptomat. Zakonisht, shenja e parë e arrestit kardiak të papritur (APK) është humbja e vetëdijes (ligështimi). Në të njëjtën kohë, asnjë rrahje të zemrës (pa puls) ose nuk mund të ndihet. Disa njerëz mund të kenë një rrahje të shpejtë të zemrës ose të ndihen të trullosur ose me kokë të lehtë pak para se të bien të fikët. Brenda një orë para SCA, disa njerëz kanë dhimbje gjoksi, gulçim, nauzea (të vjella në stomak) ose të vjella. Disa njerëz mund të përjetojnë rrahje të shpejta të zemrës ose mund të ndihen të trullosur, duke i paralajmëruar se te i sëmuri ka një problem potencialisht të rrezikshëm të ritmit të zemrës. Në më shumë se gjysmën e rasteve, arresti i papritur kardiak ndodh pa simptoma paraprake. 

Fatkeqësisht, simptoma e parë ose shenja e APK mund të jetë vdekje e papritur. Sidoqoftë, SDS mund të shkaktojë shenjat dhe simptomat e mëposhtme të flamurit të kuq: dhimbje në gjoks, humbje e vetëdijes, vështirësi në frymëmarrje, marramendje, palpitacione të zemrës, zbehje e pashpjegueshme, veçanërisht gjatë stërvitjes. Nëse ju ose fëmija juaj përjetoni ndonjë nga këto simptoma, kërkoni menjëherë kujdes mjekësor. Mjeku juaj mund të kryejë teste për të përcaktuar se cili është shkaku i mundshëm i këtyre simptomave të papritura.

Diagnoza e arrestit të papritur kardiak ndodh pa paralajmërim dhe kërkon trajtim emergjent. Mjekët rrallë diagnostikojnë SCA me teste mjekësore. Kur ndodh, shpesh diagnostikohet pasi të ndodhë APK. 

Profesionistët e kujdesit mjekësor emergjent e bëjnë këtë duke përjashtuar shkaqet e tjera të kolapsit të papritur të një personi. Nëse i sëmuri është në rrezik të lartë për APK, mjeku emergjent duhet të kërkojë konsulencën e kardiologut të specializuar në diagnostifikimin dhe trajtimin e sëmundjeve dhe gjendjeve emergjente kardiake të zemrës. Disa kardiologë specializohen për problemet e sistemit elektrik të zemrës.Specialistët e tillë quhen elektrofiziologë kardiakë. Nga testet dhe procedurat diagnostike mund të përdoren disa teste për të ndihmuar në zbulimin e faktorëve që i vënë njerëzit në rrezik për APK.

EKG (Elektrokardiogram) është një test i thjeshtë, pa dhimbje që zbulon dhe regjistron aktivitetin elektrik të zemrës. Testi tregon se sa shpejt rreh zemra dhe ritmi i saj (i qëndrueshëm ose i parregullt). Një EKG gjithashtu regjistron forcën dhe kohën e sinjaleve elektrike kur kalojnë nëpër secilën pjesë të zemrës. Një EKG mund të tregojë dëshmi të dëmtimit të zemrës për shkak të sëmundjes ishemike të zemrës. Testi gjithashtu mund të tregojë shenja të një sulmi të mëparshëm ose aktual në zemër. APK diagnostikohet vetëm kur vjen arrest kardiak i papritur. Një elektrokardiogram (EKG ose EKG) mund të diagnostikojë shumë sindroma që mund të shkaktojnë vdekje të papritur. Ky test regjistron aktivitetin elektrik të zemrës. Kardiologët e trajnuar posaçërisht mund të rishikojnë rezultatet e EKG -së dhe të identifikojnë problemet e mundshme, të tilla si sindroma QT e gjatë, sindroma e shkurtër QT, aritmia, kardiomiopatia dhe më shumë. Nëse EKG nuk është e qartë ose kardiologu kërkon konfirmim shtesë, ai mund të kërkojë një ekokardiogramë

Ekokardiografia është një test pa dhimbje që përdor valët e zërit për të krijuar fotografi të zemrës, i cili tregon madhësinë dhe formën e zemrës si dhe funksionimin e dhomave dhe valvulave të saj. Ekokardiografia gjithashtu mund të identifikojë zonat e rrjedhjes së dobët të gjakut në zemër, zonat e muskujve të zemrës që nuk kontraktohen normalisht dhe dëmtimet e mëparshme të muskujve të zemrës të shkaktuara nga rrjedhja e dobët e gjakut. Ky është një ekzaminim me ultratinguj të zemrës. Me këtë test, mjeku  mund të shohë rrahjen e zemrës në kohë reale. Kjo do t’i ndihmojë ata të zbulojnë parregullsitë fizike. Çdokush me simptoma të lidhura me SDS mund të marrë një nga këto teste. Po kështu, njerëzit me një histori mjekësore ose familjare sugjerojnë se SDS është një mundësi që të kenë një nga këto teste. Njohja e rreziqeve mund të ndihmojë në mësimin e mënyrave për të parandaluar dështimin e mundshëm të zemrës.

Eko stresi. Ky test bëhet para dhe pas një testi të stresit kardiak. Gjatë këtij testi, pacienti stërvitet (ose i jepen barna nëse nuk është në gjendje të ushtrohet) për ta bërë zemrën të punojë shumë dhe të rrahë shpejt. Eko stresi tregon, nëse rrjedhja e gjakut në zemër është e ulët (ose një shenjë e CHD).

Test MUGA ose MRI kardiake, testi MUGA tregon si e pompon zemra gjakun. Për këtë test, një sasi e vogël e substancës radioaktive injektohet në venë dhe ajo arrin në zemër. MRI kardiake (rezonancë magnetike) është një procedurë e sigurt që përdor valët magnetike për të krijuar fotografi të hollësishme të zemrës, duke krijuar fotografi të qeta dhe lëvizëse të zemrës dhe enëve kryesore të gjakut. Nëse problemet e zemrës identifikohen ose dyshohen, atleti duhet t’i referohet një kardiologu për vlerësim të mëtejshëm dhe udhëzime të trajtimit paraprakisht.

Menaxhimi dhe kujdesi mjekësor emergjent

Monitorimi i shenjave jetësore. BLS, ACLS. Arresti i papritur kardiak (APK) është një emergjencë. Një person që ka pësuar APK duhet të trajtohet menjëherë me një shok-goditje (AED, defibrillator bifazik), goditja elektrike mund të rikthejë një ritëm normal të punës së zemrës që ka ndaluar së rrahuri. Defibrilimi duhet të bëhet brenda minutave të artë nga shfaqja e APK. Çdo minutë që kalon, shanset për të mbijetuar APK bien me shpejtësi ose zvogëlohen.  Policia, infermierët e emergjencës mjekësore dhe reaguesit e tjerë të parë zakonisht janë të trajnuar dhe të pajisur me defibrilator. TelefonONI shme 112 menjëherë nëse dikush ka shenja ose simptoma të APK. 

Sa më shpejt të thërrisni për ndihmë, aq më shpejt mund të fillojë trajtimi për shpëtimin e jetës. Defibrilatorë të jashtëm automatikë (AED) janë defibrilatorë të veçantë që kalimtarët e pa trajnuar mund të përdorin. Kjo pajisje portative shpesh gjenden në vende publike, të tilla si qendrat tregtare, fushat, sportive, e të golfit, bizneset, aeroportet, aeroplanët, kazinotë, qendrat e konventave, hotelet, vendet sportive dhe shkollat. 

Figura 5 –  Zinxhiri i mbijetesës në mjedise para-spitalore.

Nëse një viktimë është pa vetëdije, nuk reagon, nuk ka frymëmarrje, ose mungon ose është jonormale (dmth., vetëm ka gulçim), ofruesi i kujdesit shëndetësor duhet të kontrollojë pulsin jo më shumë se 10 sekonda (në a. karotide, femorale tek të rriturit, kurse te të porsalindurit dhe tek foshnjet në a. brakiale) dhe, nëse nuk ndihet puls i caktuar, atëherë duhet të dyshojë se pacienti është në arrest kardiak.

Figura 6 –  Zinxhiri i mbijetesës në mjedise spitalore.

Figura 7 – Tek femijët 1-8 vjet, në rast arresti kardiak të palpohet arteria carotid dhe femorale, kurse te të porsalindurit  dhe tek foshnjet palpohet arteria brakiale, të paktën 5 sekonda, por jo më shumë se 10 sekonda, pasi më pare t’i jenë dhënë 5 frymëmarrje jetë-shpëtuese.   

Figura 8 –  Në rastin e ndërprerjes akute të punës së zemrës dhe frymëmarjes, duhet t’i kushtohet kujdes mos të preket pulsi i dorës (a. radialis), por duhet të palpohet arteria e qafës (a. carotis), (Pulsi në a. Karotide lokalizohet në kufijtë e muskulit sternokleidomastoid anash (lateral) në kartilagjin tyroid), këmbës (a. femoris) kurse tek porsalindurit dhe tek foshnjet deri një vit duhet preket arteria e krahur (a. brachilis) të paktën 5 sekonda, por jo më shumë se 10 sekonda. 

Foto – 1  Vlerësimi i vetëdijës.

Foto – 2  Rëndësinë e   metodave të RKP –  AED  me cilësi të lartë dhe ndikimin e tij në mbijetesën e viktimave.

Arresti kardiak i papritur mund të trajtohet, por veprimet emergjente duhet të ndërmerren menjëherë. Mbijetesa mund të jetë deri në 90 % nëse trajtimi fillon në minutat e para pas arrestit të papritur kardiak. Shkalla zvogëlohet rreth 10 % çdo minutë e më gjatë. Ata që mbijetojnë kanë një perspektivë të mirë afatgjatë. Nëse shihni se dikush po përjeton arrest kardiak të papritur, thirrni menjëherë 9-1-1 ose telefononi personelin e emergjencës lokale dhe filloni RKP. Nëse bëhet siç duhet, RKP mund të shpëtoni jetën e një personi, pasi procedura e masave të RKP mban gjakun dhe oksigjenin të qarkullojnë nëpër trup derisa të arrijë SHME. AED është i programuar të japin një shok goditje elektrike nëse zbulojnë një aritmi të rrezikshme, siç është fibrilacioni ventrikular, e cila e parandalon dhënien e shok-goditjes dikujt që mund të ketë rënë të fikët, por nuk ka APK. 

	RKP Një shpëtimtarë	RKP Dy shpëtimtarë
Pozita e duarve	Duart e përqendruara në qendër, në gjysmën  e gjoksit	Duart e përqendruara në qendër, në gjysmën  e gjoksit
Ritmi	Të paktën100/min, por jo më shumë se120 min.	Të paktën100/min, por jo më shumëse120 min.
Thellësia	2-2.4 inç ose 5.08 – 6.35 cm	2-2.4 inç ose 5.08 – 6.35 cm
Shtypje-Frymëmarrje	30:2	30:2

Figura 9 –  RKP me një shpëtimtar ose me dy shpëtimtarë te të rriturit.

Foto – 3  Ndonjëherë, mund të ketë pauza, por mos i ndërpreni shtypjet në gjoks, jo më shumë se 30 sekonda në një kohë, jo më shumë se 10 sekonda dhe jo më shumë se 20 sekonda në një kohë.

Foto – 4  Shtypjet në gjoks te të  rriturit duhet të jenë në normën e duhur të paktën 100/min, por jo më shumë se 120/min,  kurse thellësia e shtypjeve në gjoks  2-2.4 inç ose 5.08 – 6.35 cm, për një rritur për të nxitur qarkullimin e duhur. Gjatë shtypjeve në gjoks duhet të lejohet ulja dhe ngritja e plotë e gjoksit në mes të çdo shtypjeje, për të lejuar gjakun që të rrjedhë përsëri në zemër, pas shtypjeve në gjoks.

Figura 10 – Tek të porsalindurit, foshnjet, femijët e vegjël e të rritur në fillim jepni 5 frymëmarrje jetë-shpëtuese, shtypjet në gjoks; me një ose me dy shpetimtarë veprimet janë të njejta:  të paktën 100 shtypje në gjoks për minutë, por jo më shumë se 120/min, kurse thellësia e shtypjeve në gjoks sillet rreth 1.5 inç ose 3.81 cm.  Me një shpëtimtar raporti shtypjeve në gjoks dhe frymëmarrjeve jetëshpëtuese është 30:2, kurse me dy shpëtimtarë 15:2 dhe çdo 3 sekonda jepni nga një frymëmarrje jetëshptuese (brenda një sekondi jepni një frymëmarrje) dhe pas dy minutave vlerësoni shenjat jetësore.

	Të rriturit	Fëmijë mbi  1 deri në fillimit të pubertetit	Foshnjat mosha nën 1vit
Thirrje për burimet shtesë	Menjëherë zbatoni  RKP	Nëse jeni vetëm për 2 minuta  zbatoni RKP para se tëtelefononi SHME 112	Nëse jeni vetëm për 2minuta zbatoni RKP para se të telefononi  SHME 112
Rrugët ajrore: Koka-mbrapa/mjekra e ngritur lartë	Pozitë neutrale	Në pozitë pak neutrale	Pozitë neutrale
Frymëmarrja:	1 frymëmarrje çdo 5-6 sekonda	1 frymëmarrje çdo 3sekonda	1 frymëmarrje çdo 3sekonda
Ritmi i shtypjeve	100–120/minutë	100–120/minutë	100–120/minutë
Thellësia e shtypjeve	Së paku 2,4inç / 6cm	Rreth 2 inç/5cm	Rreth1 ½inç
Raporti i  shtypjeve dhe frymëmarrjeve	Një shpëtimtar 30:2Dy shpëtimtarë 30:2	Një shpëtimtar 30:2Dy shpëtimtarë 15:2	Një shpëtimtar 30:2Dy shpëtimtarë 15:2
AED  Jastekët	Jastekët te të rriturit: mosha>8 vjet, pesha >55lbs	Jastekët te fëmijët e moshes  1-8: vjet, pesha<55 lbs Jastekët te fëmijët e  rritur Jastëkët në dispozicion	Jastëkët te fëmijët: mosha nën 1vit.Jastëkët te fëmijët e  rritur Jastëkët në dispozicion
AED Jastekët Vendosja	Djathtas në pjesën e sipërme të gjoksit,  nën klavikulë, kurse jastëku i dytë vendoset  në anën e majtë të  gjoksit disa inç nën sqetullën e majtë në mes të vijës aksillare.	Djathtas në pjesnën e sipërme të gjoksit, nën klavikulë Në anën e majtë të gjoksit vetëm nën vijën e thimthit. Prekja e jastekëve paraqet rrezik përnjëri-tjetrin, vendosja -anteriore /posterior	Vendosja -anterior/ posterior. Në mes të gjoksit. Mbrapa në mes shpatullave

Figura 11 –  RKP me një dhe me dy shpëtimtarë Dallimet e mbështetjes themeloret ë jetës: Te të rriturit, te fëmijët dhe te foshnjat- Doracaku i profesionistëve të kujdesit shëndetësor.

Profesionistët e kujdesit mjekësor emergjent si dhe reaguesit e parë duhe të zbatojnë masat e reanimimit kardiopulmonar (RKP). Te një person që ka pësuar APK derisa të mund të bëhet defibrilimi në rast të TV,FV. Njerëzit që janë në rrezik për APK mund të të marrin në konsideratë të kenë një AED në shtëpi. Një studim i vitit 2008 nga Instituti Kombëtar i Zemrës, Mushkërive dhe Gjakut dhe Institutet Kombëtare të Shëndetit zbuloi se AED -të në shtëpi janë të sigurta dhe efektive.  Disa njerëz mendojnë se vendosja e këtyre pajisjeve në shtëpi do të shpëtojë shumë jetë, sepse shumë APK ndodhin në shtëpi. Të tjerët vërejnë se asnjë provë nuk e mbështet idenë se AED-të e përdorura në shtëpi shpëtojnë më shumë jetë. Këta njerëz kanë frikë se njerëzit që kanë AED në shtëpitë e tyre do të vonojnë thirrjen për ndihmë gjatë një emergjence. Ata janë gjithashtu të shqetësuar se njerëzit që kanë AED të përdorimit në shtëpi nuk do t’i mirëmbajnë siç duhet pajisjet ose harrojnë se ku janë.

MTHJ – BLS tek të rriturit. Personat laikë të patrajnuar. Sigurimi i vendit të ngjarjes. Kontrolloni për përgjigje. Thirrni për ndihmë afër. Telefononi ose kërkoni dikë të telefonojë SHME 112. Nëse dikush përgjigjet, sigurohuni që telefoni të jetë në krah të viktimës, nëse është e mundur. Ndiqni udhëzimet e dispeqerit.* Mos kërkoni frymëmarrje ose vetëm gulçim, në drejtim. Ndiqni udhëzimet e dispeqerit

MTHJ – BLS tek të rriturit. Peronat laikë të trajnuar. Sigurimi i vendit të ngjarjes. Kontrolloni për përgjigje. Thirrni për ndihmën në afërsi dhe aktivizoni sistemin e reagimit në rast emergjence (SHME 112, përgjigje ndaj emergjencës). Nëse dikush përgjigjet, sigurohuni që telefoni të jetë në krah të viktimës, nëse është e mundur. Nëse pacienti  nuk ka frymëmarrje, ose ka  gulçim, filloni  menjëherë me masat RKP: shtypje në gjoks. Përgjigjuni pyetjeve të telekomunikuesit, dhe ndiqni udhëzimet e telekomunikuesit. Dërgoni personin e dytë për të marrë një AED, nëse është i disponueshëm. 

MTHJ – BLS tek të rriturit. Ofruesit e kujdesit shëndetësor. Sigurimi i vendit të ngjarjes. Kontrolloni për përgjigje. Thirrni për ndihmë / aktivizoni aty pranë ekipin e reanimacionit; ofruesi mund të aktivizojë ekipin e reanimacionit në këtë kohë ose pasi të keni kontrolluar frymëmarrjen dhe pulsin. Nëse pacienti  nuk ka frymëmarrje, ose ka gulçim kontrolloni pulsin. Dërgo dikë për të marrë AED dhe pajisjet mjekësore emergjente nga ofruesi i vetëm i kujdesit shëndetësor. Filloni menjëherë RKP dhe përdorni një AED / defibrillator, kur është në dispozicion. Kur arrin shpëtuesi i dytë, siguroni RKP me 2-shpëtimtarë dhe përdorni AED / defibrillator.

Foto – 5 Tre  hapat emergjent të shpëtimit të jetës së viktimës.

Rekomandimet për hapjen e rrugëve ajrore. Një ofrues i kujdesit shëndetësor duhet të përdorë manovrën, duke lakuar  kokën mbrapa  dhe me ngritjen e mjekrës lartë për të hapur rrugët e frymëmarrjes të një i sëmurë, kur nuk dyshohet për lëndime të qafës dhe të boshtit krrizor. Shpëtimtari i stërvitur laik, i cili ndihet i sigurt në zbatimin e shtypjeve dhe të ventilimit duhet të hapë rrugët e frymëmarrjes duke përdorur një manovër duke lakuar  kokën mbrapa  dhe duke ngritur mjekrën lart te një i sëmurë, kur nuk dyshohet për lëndime të qafës dhe të boshtit kurrizor.

Figura 12 –  Vlerësimi i rrugëve të frymëmarrjes.

Vlerësimi	Veprimet
A është  sëmuri me frymëmarrje?	Shiko lëvizjet e gjoksit.
A ka pacienti puls?	Ofruesi i kujdesit shëndetësor mund të kontrollojë pulsin për 5-10 sekonda.
AED	Kur arrin AED, vendosni te pacienti papuqëzat në vendet e preferuara dhe ndiqni mesazhet.

Foto – 6  Katër  hapat emergjent të shpëtimit të jetës së viktimës.

Trajtimi spitalor. Nëse i sëmuri i mbijeton APK, ka të ngjarë që të pranohet në spital për kujdes dhe trajtim të vazhdueshëm. Në spital, ekipi mjekësor emergjent do të vëzhgojë nga afër parametrat vitale, po ashtu duke dhënë barna për të zvogëluar rrezikun e një APK tjetër. Në spital ekipi mjekësor do të përpiqet të zbulojë se çfarë e ka shkaktuar APK. Nëse është diagnostikuar me sëmundje ishemike të zemrës, është e nevojshme të bëhet ndërhyrje koronare perkutane, e njohur edhe si angioplastikë koronare, ose shartim i bajpasit të arteries koronare. Këto procedura ndihmojnë në rikthimin e rrjedhjes së gjakut përmes arterieve koronare të ngushtuara ose të bllokuara. 

Një person që është në arrest kardiak të papritur mund të vdesë brenda pak minutash, por trajtimi i menjëhershëm me një defibrilator të jashtëm të automatizuar (AED) mund të jetë shpëtimtar. Një AED është një pajisje portative që dërgon një goditje elektrike në zemër, duke ndaluar një ritëm të parregullt të zemrës (siç është fibrilacioni ventrikular, shkaku në shumicën e rasteve me APK) dhe duke lejuar rifillimin e një ritmi normal të zemrës. Edhe pa trajnime formale, shumica e njerëzve mund të ndjekin në mënyrë efektive udhëzimet Të një AED ndërsa presin që të arrijnë SHME 112. 

	1. Hapni ose ndizni AED dhe ndiqni me zë.
	2. Vendosni elektrodat në gjoks të zhveshur sipas instruksioneve.
	2. Vendosni elektrodat në gjoks të zhveshur sipas instruksioneve.
	3. Vazhdoni RKP derisa AED  të na udhëzojë për veprimet  e mëtutjeshme

	4. NdalonI masat RKP  kur udhëzimet vijnë nga AED. Sigurohuni që askush të mos prekë viktimën. Prisni që AED të analizojë ritmin e zemrës
	5. Jep shok goditje nëse AED ju udhëzon.
	6. Vazhdoni me RKP  pas shok goditjeve ose nëse shoku nuk këshillohet nga AED. Ndiqni çdo udhëzim të mëtejshëm të dhënë nga AED. Monitoroni viktima për çdo përgjigje ose frymëmarrje normale

Foto – 7  MbështetjaThemeloree Jetës me përdorimin e  Defibrilatorit të Jashtëm Automatik (AED).

Figura 13 – Algoritmi i Mbështetjes së avancuar të jetës. Rrugët e frymëmarrjes ABCDE, frymëmarrja, qarkullimi, paaftësia, ekspozimi RKP, EKG, SME sistemi urgjent mjekësor, PEA aktivitet elektrik pa puls, Presioni i pjesshëm arterial PaCO₂ i dioksidit të karbonit, ROSC kthimi i qarkullimit spontan, Ngopja e oksigjenit arterial SpO,  Fibrilacioni ventrikular FV; Takikardia ventrikulare TV. Udhëzimet e Këshillit Evropian të Reanimacionit 2021.

Shpesh, njerëzit që kanë pësuar SCA marrin një pajisje të quajtur defibrilator kardioverter implantues (ICD). Kjo pajisje e vogël vendoset kirurgjikisht nën lëkurë në gjoks ose në bark. Një ICD përdor impulse elektrike ose goditje për të ndihmuar në kontrollin e aritmive të rrezikshme.

Figura 14 –  Udhëzimet e trajtimit të Takikardisë  ventrikulare.  The Emergency Cardiac Care Committee  (ECC) and the International Liaison Committee on Resuscitation(ILCOR) present the American Heart Association 2020 Guidelines.

Figura 15 – Udhëzimet e trajtimit të Fibrilacionit ventrikular dhe TV pa puls.  The Emergency Cardiac Care Committee  (ECC) and the International Liaison Committee on Resuscitation(ILCOR) present the American Heart Association 2020 Guidelines.

Figura 16 – Menaxhimi dhe trajtimi i fibrilacioni ventrikular.

Kardioverter-defibrilator i transplantueshëm (ICD): Për të sëmurët që kanë një rrezik të madh për APK, një ICD mund të futet si një trajtim parandalues. Një ICD është një pajisje e vogël e ngjashme me një stimulues kardiak që është krijuar për të korrigjuar aritmitë, e cila zbulon dhe më pas korrigjon një rrahje të shpejtë të zemrës. ICD monitoron vazhdimisht ritmin e zemrës dhe kur zbulon një ritëm shumë të shpejtë, jonormal të zemrës, ai jep energji (një goditje e vogël, por e fuqishme) në muskulin e zemrës për të bërë që zemra të rrahë përsëri në një ritëm normal. ICD gjithashtu regjistron të dhënat e secilit episod, të cilat mund të shihen nga mjeku përmes një pjese të tretë të sistemit që mbahet në spital. ICD mund të përdoret në pacientët që i kanë mbijetuar arrestit kardiak të papritur dhe kanë nevojë për ritme të tyre të zemrës të monitorohen vazhdimisht. Gjithashtu mund të kombinohet me një stimulues kardiak për të trajtuar ritmet e tjera të parregullta të zemrës. 

Procedurat ndërhyrëse ose kirurgjike: të sëmurët me sëmundje të arteries koronare, një procedurë ndërhyrëse siç është angioplastika (riparimi i enëve të gjakut) ose operacioni mund të jetë i nevojshëm për të përmirësuar rrjedhjen e gjakut në muskulin e zemrës dhe për të zvogëluar rrezikun e APK. Për të sëmurët me gjendje të tjera, të tilla si kardiomiopatia hipertrofike ose defekte të lindura të zemrës, një procedurë ndërhyrëse ose kirurgji mund të jetë e nevojshme për të korrigjuar problemin. Procedura të tjera mund të përdoren për të trajtuar ritmet jonormale të zemrës, duke përfshirë kardioversionin elektrik dhe heqjen e kateterit.

Figura 17 – Udhëzimet e trajtimit të Aktivitetit elketrik papuls PEA/Asistolia.  The Emergency Cardiac care Committee  (ECC) and the International Liaison Committee on Resuscitation(ILCOR) present the American Heart Association 2020 Guidelines

 Kur ndodh një sulm në zemër në barkushen e majtë (dhoma e poshtme e majtë e pompimit të zemrës), formohet një mbresë. Indet me dhëmbëza mund të rrisin rrezikun e takikardisë ventrikulare. Elektrofiziologu (mjek i specializuar në çrregullimet elektrike të zemrës) mund të përcaktojë zonën e saktë që shkakton aritminë. 

Elektrofiziologu, duke punuar me kirurgun, mund të kombinojë ablacionin (përdorimi i energjisë elektrike me energji të lartë për të “shkëputur” rrugët anormale elektrike brenda zemrës) me kirurgji të rindërtimit të ventrikulit të majtë (heqja kirurgjikale e zonës së infarktuar ose të vdekur të indit të zemrës. Shoqata Amerikane e Zemrës rekomandon shqyrtimin kardiovaskular për atletët e shkollave të mesme dhe kolegjiale, i cili duhet të përfshijë një vlerësim të plotë dhe të kujdesshëm të historisë personale dhe familjare të atletit dhe një ekzaminim komplet fizik dhe ekzaminimi duhet të përsëritet çdo dy vjet dhe një histori e cila duhet të merret çdo vit. 

Burrat e moshës 40 vjeç e lart dhe gratë e moshës 50 vjeç e lart duhet gjithashtu të kenë një test stresi stërvitor dhe të marrin arsimim dhe edukim për faktorët dhe simptomat e rrezikut kardiak. Nëse problemet e zemrës identifikohen ose dyshohen, atleti duhet t’i referohet kardiologut për vlerësim të mëtejshëm dhe udhëzime të trajtimit paraprakisht. 

Parandalimi i vdekjes së papritur të foshnjave bëhet nga një numër masash: fjetja në shpinë, ushqyerja me gji (fëmijët që ushqehen me gji janë më të zgjuar), baza e shtratit të fortë, duke fjetur në shtratin ose djepin e tyre, duke mos përdorur batanije, duke mos përdorur biberona, duke mbajtur temperatura e dhomës 18-22C, përdorni alarmin e foshnjës. 

Parandalimi tek fëmijët më të mëdhenj është një regjim gjumi dhe ushqimi që do të thotë që fëmija nuk shtrihet menjëherë pas ushqimit, duke raportuar një zgjim të vështirë tek pediatri dhe simptoma të ngjashme që për fat të keq ndonjëherë janë të panjohura dhe jo specifike.Parandalimi gjithashtu duhet të përfshijë zbatimin e edukimit të qytetarëve për ofrimin e ndihmës së parë bazë dhe ringjalljen. Është e rëndësishme të sigurohet mbështetje psikologjike për familjet e prekura dhe mjedisin për të kapërcyer një situatë kaq të vështirë stresuese, të cilën ne si mjekë, të trajnuar për të luftuar për jetën dhe në kontakt të vazhdueshëm me vdekjen, e kemi të vështirë të përballojmë si njerëz. 

Vetëm një gjë është e qartë – se kur nuk ka rrezik të lartë për të vdekur pa ndonjë arsye të dukshme, është e nevojshme të udhëheqësh një mënyrë jetese të shëndetshme, më pak shqetësime nervore dhe më shumë për të pushuar. Në çdo rast, mjekët rekomandojnë të paktën zvogëlimin e sasisë së stresit dhe tensioni. Përndryshe, njerëz të tillë mund të vdesin papritur.

Edukoni anëtarët tuaj dhe komunitetin: Nëse ka rrezik për APK, bisedoni me anëtarët e familjes në mënyrë që ata të kuptojnë gjendjen dhe rëndësinë e kërkimit të kujdesit të menjëhershëm në rast emergjence. Anëtarët e familjes dhe miqtë e atyre në rrezik për APK duhet të dinë se si të kryejnë RKP.

Akademia e Shkencave të Shqipërisë/

Është ndarë nga jeta në moshën 84-vjeçare albanologu i shquar gjerman Peter Bartl, studiues dhe historian. Peter Bartl ka lindur në vitin 1938 në Cottbus. Pas studimit të historisë së Europës Lindore, sllavistikës dhe turkologjisë, ka botuar një sërë studimesh historike rreth Europës juglindore e më tepër rreth Shqipërisë.Prej vitit 1980 e deri më 2004 ishte profesor për historinë e Europës Juglindore e Lindore në universitetin e Mynihut. Këtu drejtoi edhe Institutin e Shqipërisë, qendër studimore me bibliotekë të pasur që i kushtohej tërësisht vendit tonë.Udhëtime e hulumtime të shumta, sidomos në arkiva italiane, i dhanë brumin për një numër studimesh, si ato për lëvizjen kombëtare shqiptare: “Myslimanët shqiptarë në kohën e lëvizjes për pavarësi“, 1968, “Ballkani perëndimor midis Monarkisë spanjolle dhe Perandorisë osmane“, 1974, ose për një libër popullarizues për historinë e Shqipërisë: “Shqipëria. Nga mesjeta në ditët tona“, 1995.Së bashku me Martin Camajn, Gerhard Grimmin etj., Peter Bartli është një ndër mentorët e serisë Albanische Forschungen, pa dyshim më e mira seri albanologjike deri në ditët tona, ku janë botuar, ndër të tjera, monografitë për Hahnin (1964) e Ippenin (1967), “Fjalëformimi i shqipes“ i Camajt, dy vëllimet për ndikimin e turqishtes në shqipe të N. Boretzkyt, triologjia e A. Pipës për vargëzimin popullor shqiptar, De Radën dhe perspektivat sociale të letërsisë shqipe etj.Ai është autori i studimeve albanologjike “Albania sacra. Relacione klerikësh nga Shqipëria” me dokumente mbi gjendjen e kishës katolike në Shqipëri të veriut gjatë periudhës së pushtimit turk., etj.Peter Bartl është Anëtar nderi i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë.