Nga Rafael Floqi
Në Hagë, diplomati amerikan Christopher Hill, një nga arkitektët më të përfshirë në proceset diplomatike që çuan drejt Rambujesë dhe më pas ndërhyrjes së NATO-s, përfundoi dëshminë e tij në procesin kundër ish-presidentit të Kosovës, Hashim Thaçi. Dëshmia e tij, ndonëse e kujdesshme dhe e matur në ton, hodhi dritë mbi mënyrën se si diplomacia amerikane e perceptonte Ushtrinë Çlirimtare të Kosovës dhe strukturën e brendshme të saj në fund të viteve ’90.
Hill, ndryshe nga shumë diplomatë të tjerë të kohës, nuk e shihte UÇK-në si një organizatë tërësisht të strukturuar apo të unifikuar. Ai e përshkroi si një lëvizje të armatosur që vepronte për një qëllim të përbashkët – çlirimin e Kosovës – por që në terren kishte grupe me autonomi të madhe dhe mungesë të një zinxhiri të qartë komandimi. Kjo, sipas Hillit, e bënte bashkëpunimin ndërkombëtar të vështirë, por edhe e shpjegonte pse figura politike si Thaçi arritën të marrin rol të rëndësishëm në arenën ndërkombëtare, pa qenë domosdoshmërisht vendimmarrës realë brenda strukturës së UÇK-së.
Në këtë kontekst, Hill vlerësoi Thaçin si “bashkëbisedues të besueshëm”, por jo si njeri që “mund të lëvizte gjërat brenda UÇK-së”. Diplomati amerikan e përshkroi ish-udhëheqësin kosovar si të kujdesshëm, konsultues dhe të vetëdijshëm për rrezikun që mund të përbënte një vendim pa miratimin e të tjerëve. Ky vlerësim bie ndesh me perceptimin e mëvonshëm të Thaçit si figurë dominante në proceset politike të pasluftës, duke e vendosur pyetjen thelbësore: a ishte ai lideri që përfaqësonte unitetin e UÇK-së apo një negociator i aftë në sytë e Perëndimit?
Në këtë dritë, Rambujeja del si simbol i dyfishtë: për diplomatët perëndimorë ishte përpjekje për paqe, ndërsa për përfaqësuesit e UÇK-së – një provë e vështirë e legjitimitetit të tyre politik. Hill e shpjegoi qartë se pavarësia nuk përmendej në dokumentin e Rambujesë dhe se kjo ishte arsyeja kryesore pse Thaçi dhe grupi i tij nuk mund ta pranonin atë pa pasoja të rënda brenda Kosovës.
UÇK-ja dhe Rugova: lufta për “zërin e Kosovës”
Një pjesë e rëndësishme e dëshmisë së Hill-it lidhet me marrëdhënien mes UÇK-së dhe Lidhjes Demokratike të Kosovës (LDK), e udhëhequr nga Ibrahim Rugova. Hill dëshmoi se UÇK-ja “nuk donte që Rugova të ishte zëri i Kosovës”, por dëshironte ta zëvendësonte atë me përfaqësuesit e saj politikë.
Ky vëzhgim shpjegon një pjesë të dinamikës së brendshme politike të Kosovës së asaj kohe: dy strategji paralele për pavarësinë — njëra përmes rezistencës paqësore dhe tjetra përmes luftës së armatosur. Për Hill-in, kjo ndarje e brendshme ishte një nga arsyet pse Perëndimi e kishte të vështirë të identifikonte një palë unike që fliste në emër të Kosovës. “Ishte e vështirë të gjente dikë që fliste me autoritet,” përsëriti ai.
Hill përmendi edhe takimin mes Rugovës dhe Millosheviqit në Beograd, të cilin e kishte nxitur diplomacia amerikane. Ai vetë ishte skeptik për përfitimet e atij takimi, duke pranuar se më shumë e dëmtoi Rugovën në sytë e shqiptarëve të Kosovës, sepse u perceptua si lëshim ndaj Beogradit. Kjo tregon se edhe në mesin e diplomatëve amerikanë kishte dilema mbi qasjen e duhur ndaj krizës.
Adem Demaçit “njeri me qëndrime të forta dhe i vështirë për bashkëpunim
Në pjesën tjetër të dëshmisë, Hill foli për raportet e tensionuara me figurat tradicionale të rezistencës paqësore, si Ibrahim Rugova, dhe distancën që mbante ndaj Adem Demaçit, të cilin e cilësoi si “njeri me qëndrime të forta dhe i vështirë për bashkëpunim”. Ky vlerësim, sado personal, reflekton qëndrimin e diplomacisë amerikane të asaj kohe: prioriteti ishte bashkëpunimi me ata që mund të ofronin stabilitet dhe fleksibilitet politik, jo domosdoshmërisht me figurat më të ndershme apo simbolike të rezistencës.
Hill kujtoi gjithashtu se Sllobodan Millosheviqi ishte thellësisht i shqetësuar për afrimin e Uashingtonit me UÇK-në dhe për mënjanimin e Rugovës nga dialogu. Ishte ky moment, sipas tij, që shënoi kthesën e madhe në strategjinë serbe – nga përpjekjet për dialog, në përgatitje për luftë.
Nga “terroristë” në bashkëbisedues: kthesa amerikane ndaj UÇK-së
Një element tjetër i rëndësishëm i dëshmisë ishte referenca ndaj deklaratës së ish-ambasadorit amerikan Robert Gelbard, i cili në fillim të vitit 1998 e kishte cilësuar UÇK-në si “organizatë terroriste”. Hill e quajti këtë një gabim diplomatik, duke kujtuar se deklarata u interpretua si sinjal për Beogradin për të ashpërsuar veprimet kundër shqiptarëve, përfshirë edhe sulmin ndaj familjes Jashari në Prekaz. Sipas Hill-it, më vonë vetë Gelbard e ndryshoi qëndrimin e tij dhe mori një linjë shumë më të ashpër ndaj Millosheviqit. Kjo kthesë tregon evolucionin e qëndrimit amerikan ndaj konfliktit: nga përpjekja për ta trajtuar si çështje të brendshme të Serbisë, në njohjen graduale të UÇK-së si faktor politik në procesin e zgjidhjes.
Në këtë kontekst, dëshmia e Hill-it e vendos UÇK-në në një kornizë më të afërt me realitetin e asaj kohe — jo si organizatë terroriste, por si reagim i armatosur i një popullsie të shtypur, me strukturë të brishtë dhe me objektiv politik të qartë: pavarësinë e Kosovës.
Rëndësia politike dhe gjyqësore e dëshmisë
Dëshmia e Hill-it nuk është një përpjekje për ta shpëtuar Hashim Thaçin, por një rishikim historik i fakteve nga një dëshmitar kyç i kohës. Ajo nuk përmban deklarata që mohojnë krimet e luftës, por sfidon idenë se ato ishin rezultat i një urdhri të centralizuar apo i një zinxhiri të unifikuar komandues.
Në aspektin ligjor, kjo mund të dobësojë pretendimin e Prokurorisë se Thaçi kishte kontroll efektiv mbi veprimet e UÇK-së në terren. Në aspektin politik, ajo mund të forcojë perceptimin publik se Thaçi ishte figurë politike dhe jo ushtarake, pra më afër rolit të përfaqësuesit të kauzës kombëtare sesa të një komandanti lufte.
Për Kosovën, dëshmia e Hill-it ka një domethënie të dyfishtë: nga njëra anë, e forcon narrativën se lufta për pavarësi nuk ishte e udhëhequr nga individë me ambicie personale, por nga një lëvizje spontane popullore; nga ana tjetër, rikujton se diplomacia ndërkombëtare shpesh ka qenë e ndarë mes parimeve dhe interesave.
Përfundim: një dëshmi që e zhvendos fokusin nga personi te konteksti
Në fund, dëshmia e ChristopherHill-it nuk është akt mbrojtjeje, por një përpjekje për të rivendosur realitetin kompleks të luftës së Kosovës në kornizën e duhur historike. Ajo e zhvendos fokusin nga individi tek konteksti: nga Thaçi si komandant, tek Kosova si shoqëri në luftë për mbijetesë dhe përfaqësim politik.
Në analizë të gjerë, dëshmia e Hillit nuk ndryshon vetëm një faqe të historisë së Kosovës, por risjell pyetje të mëdha për mënyrën se si u ndërtua legjitimiteti politik i udhëheqjes së dalë nga lufta. A ishte Rambujeja triumf diplomatik apo kompromis i detyruar? Dhe më e rëndësishmja: a u vendos fatet e Kosovës në tavolinë nga një udhëheqje e bashkuar apo nga një grup që ende nuk kishte konsoliduar pushtetin e vet të brendshëm?
Në fund, dëshmia e Hillit ngjan më shumë me një kujtesë e diplomacisë amerikane sesa me një qëndrim gjyqësor. Ajo konfirmon se UÇK-ja, me gjithë fragmentimin e saj, arriti ta bindë botën se ishte forca reale në terren dhe për këtë arsye mori mbështetjen vendimtare të SHBA-së. Historia e mëvonshme tregoi se pikërisht ky perceptim, më shumë se organizimi real ushtarak apo politik, përcaktoi fatin e Kosovës.
Nëse kjo dëshmi do të ketë ndikim të drejtpërdrejtë në vendimin e gjykatës mbetet për t’u parë. Por ajo tashmë ka një efekt të qartë në opinionin publik – rikthen debatin mbi mënyrën se si është ndërtuar narrativa e drejtësisë ndërkombëtare për luftën e Kosovës dhe mbi atë se sa vërtet është kuptuar.